Агрометеорологиялық факторлар және жаздық бидай сорттарының Қазақстанның солтүстігіндегі өнімділігі

Солтүстік Қазақстанның аймағында табиғи-климаттық факторлардың ішінде ең маңыздысы - ылғалдылық жағдайы.

Бидай өсімдіктері өсіп-даму кезеңдерінің әрбір уақытында, өнімді құрастырғанда, су факторына әр түрлі қарайды. Дж.Аццидің /1959/ айтуынша бидайдың және басқа астық дақылдарының су факторына қатынасты қиын кезеңі масақтану алдындағы 15 күндік мерзім. Егер осы уақытта топырақтың дымқылдығы өсімдіктердің дұрыс дамуын белгілейтін шеңберден төмен болса, онда өнім азаяды.

Масақтанудан пісуге дейінгі топырақтағы судың аздығы өнімді көп төмендетпейді. Бұл жағдайда өнімнің төмендеуі дәннің әлжуаздық әсерімен болады /Ф.Д.Сказкин, 1971/.

Көп зерттеушілердің байқауынша, Солтүстік Қазақстанның жағдайында жаздық бидайдың тез пісетін сорттарының өнімінің төмендеуінің негізгі себебі, дамуының ең қиын мерзімінде сумен нашар қамтамасыз етілу /В.П.Кузьмин,1965, В.И.Кандауров, ІІК.Мовчан 1970,1974./.

Ауа райының құбылмалылығына байланысты жаздық жұмсақ бидайдың әр түрлі сорттарының өнімділігінің өзгеруі 7-кестеде келтірілген. Зерттеулер жүргізген жылдары ерте пісетін сорттар өнімділігімен, аймақтағы аудандырылған стандарт сорт Саратовская 29, орта есеппен 31-88 ц/га кейін қалады. 7-кестеде келтірілген мәліметтерді талдау көрсеткендей, ерте пісетін сорттардың Қазақстанның солтүстігінде көбінесе өнімі төмендеуі ерте болатын к,ұрғақшылыққа байланыстылығын көрсетеді. Ал топырақтың ерте болатын жауындармен дымқылданатын жылдары өнімділігі артады. Бірақ тез піскіш және ерте пісетін сорттардың өнімі осындай жылдарда да орта пісетін және ортадан кеш пісетін сорттардікінен төмен.

Қазақстанның солтүстігінде жаздық бидайдың дүниежүзілік коллекцияларын зерттей отырып өте қызық көрсеткіштер алдық. Бидайдың әр түрлі сорттарының үлгілері табиғи аңыз және суару жағдайларында зерттелді.Қазақстанның солтүстігінде, жоғарыдағы жағдайларға қарамастан, жүргізген зерттеулердің көрсеткіштері өсу мерзімі қысқа сорттардың өнімділігі төменін, ал ұзақтардың жоғарылығын көрсетті.

Зерттеулер жүргізген уақыттың климаттық жағдайларын талдай отыра мынадай заңдылықты байқауға болады. Жауын-шашынның болуымен дымқылдықтың ерте пісетін сорттарға жақсаруына қарамастан, олар кеш пісетін сорттардан өнімділігімен кейін тұрады. 7-кестенің мәліметтері бойынша, Волга бойының құрғақшылығы болған жылдары/мамыр-маусым айлары/ - ерте пісетін сорттар құрғақшылыққа ілікпейді, ал кештеу пісетіндер өсу мерзімін топырақтық және ауалық қүрғақшылықта аяқтайды, соған қарамай, кештеу пісетін сорттар өнімділігімен әлдеқайда тез пісетін сорттардан басым түседі.

Сонымен, жауын-шашынның болу ерекшеліктерін ескере отырып және бидайдың үлгілерін суармалы жерде зерттеудің көрсеткіштерін ойға алып, болжамдауға болады, ерте пісетін сорттардың өнімділігі төмендеуі топырақтағы ылғалдың азаю нәтижесінде емес, өйткені Қазақстанның солтүстігінде жаңбыр кеш болады. Шамасы, бұл аймақта тез пісетін сорттардың өніміне шешуші әсер ететін басқа факторлар бар.

Солтүстік Қазақстанның аймағындағы тез пісетін сорттарының төмен өнімділік себептерін байқағанда, біз жаздық бидайдың әр түрлі сорттарының өнімін топырақ бетіндегі жоғары температуралармен байланыстыруды ойладық, өйткені өсімдіктерге көп әсер ететін факторлардың біреуі болып есептеледі.

Коллекциялық материалды зерттегенде біз келесі жағдайға көңіл бөлдік. Жаздық жұмсақ бидайдың барлық сорттары көктеу кезеңінде өте жақсы бағаланған. 1-2,5 жұмадан кейін олардың арасында көп айырмашылықтар байқалды. Жерорта теңізінің, Солтүстік, Оңтүстік Америка елдерінің көптеген сорттары өсуін бәсеңдетіп, түптелуі тіпте нашарлап, сорттардың өсімдіктерінің жапырақтары сарғайып, бара-бара солып қалады.

Волга бойының, Орал, Сібір,Солтүстік Қазақстан, Қиыр Шығыс, Алтай, Солтүстік және Батыс Еуропа сорттары жақсы түптеліп, жапырақтары көкпеңбек болып, жоғарғы сорттарға қарағанда өте жақсы болып көрінеді. Ондай көрсеткіштер суармалы және суарусыз жерлерде байқалды.

В.Е.Писаревтің айтуы бойынша /1922/, бидай өсімдіктерінің сорттық ерекшеліктері өсе бастағанда байқалады. Топырақ пен ауаның жоғары температуралары жас өсімдіктердің транспирациясын күшейтеді, ол жас ушаның тургорын сақтауға керек. Егер топырақ дымқыл болып, ал өсімдіктер солығаннан өлсе,онда олар суды жапырақтарға жеткізуге үлгере алмайды, сондықтан олар ауырады, не өледі.

Біз жүргізген зерттеулерде Қазақстанның солтүстігінде жаздық бидайдың көгеруі 29-30 мамырда басталды, сондықтан ең қиын мерзім ретінде 1 маусым алынды. Ал ең жоғарғы және ең төменгі температуралар, топырақ бетіндегі, дұрыс алынып отырды, өйткені өзгерістерді сонда ғана байқаймыз. Зерттеу жолдарында өсімдіктердің өсіп-дамуының бастапқы кезеңінде суық болмаған жылдарды алдық, ол уақыттар бидайдың дамуына кері әсер етеді. Зерттеулер өткізген жылдары өсімдіктердің өсу мерзімінің бастапқы кезеңінде топырақ бетіндегі ең жоғарғы температуралар +12°с-дан +60°с дейін болды. Біз жүргізген эксперименттерде ең жоғарғы температураға көңіл бөлген жоқпыз, ал ол көрсеткіштер бірнеше күн жер бетінде болғанда ғана ескердік. Жүргізген зерттеулердің арқасында мынаны байқадық, топырақ бетінде жоғарғы температуралар болған күндер көп болса, онда сорттардың өнімділігі төмен. Бұл ретте мынаны болжамдауға болады, топырақ бетіндегі жоғарғы температуралар өсімдіктердің өсуінің басында жаздық жұмсақ бидайдың сорттарының өсу және дамуына мәнді әсер етеді. Топырақтың қатты ысуымен оның маңайындағы ауа да ысиды, сондықтан топырақ бетінде өзіндік микроклимат орнайды, ол бидайдың жас өсімдіктерінің өсуіне өте жайсыз. Ал өсімдіктер өздерін сақтап қалу үшін суды көп буландыру керек. Сірә, осы жерде жаздық жұмсақ бидайдың ерте және кеш пісетін сорттарының сорттық ерекшеліктері байқалады. Солтүстік Қазақстанның көктемгі жағдайсыз жайларына икемделген, жаздық жұмсақ бидайдың сорттары жоғары өміршең болып және тамыр жүйесі жақсы даму керек. Солтүстік Қазақстанның климаты құбылмалы болғандықтан жаздық бидай төмен өміршеңдік көрсетеді. Бірақ жаздық бидайдың піскіштігі әр түрлі сорттарда әр түрлі. Көпжылдық зерттеулер мынаны көрсетті, өсу мерзімі ұзақ сорттардың өміршеңдігі, қысқа сорттармен салыстырғанда, зор. Мысалы, жаздық жұмсақ бидайдың ерте пісетін Эритроспермум 841 сортының 5 жылдық, орта есеппен, егін оруға өсімдіктер сақталуы 59,8%, ал орташа және кеш пісетін сорттарда 71,3 - 79,9% болды.

Коллекциялық материалды зерттеу нәтижесінде мынаны анықтадық, жаздық жұмсақ бидайдың тез пісетін сорттарының егін оруға сақталған саны кеш пісетіндерден әлдеқайда аз. Бұл көрсеткішпен тез пісетін және кеш пісетін сорттар арасында айқын ерекшеліктер бар. Волга бойының, Орал, Сібір, Солтүстік Қазақстан, Қиыр Шығыс, Алтай, Солтүстік және Батыс Еуропаның үлгілерінің егін оруға өсімдіктері едәуір көп, өйткені негізінде орташа және кеш пісетін сорттармен көрсетілген. Ал Орталық және Оңтүстік Африканың, Оңтүстік Американың сорттары негізінде тез және ерте пісетін болғандықтан олардың өсімдіктерінің сақталған саны аз.

Қазақстанның солтүстігінде белгілі заңдылықты байқауға болады, бір мөлшерлі жерде өнім түптенуі жоғары болса, онда жаздық бидайдың сорттарының өнімділігі жоғары. Бірақ бұл заңдылық толығынан орындалуға сорттың көп белгілері әсер етеді-масақтың дәнділігі, 1000 дәннің массасы, дәндердің толықтығы және т.б. Сонымен қатар жаздық жұмсақ бидайдың піскіштігі әр түрлі сорттарының өнімділігін талдау мынаны көрсетті, Қазақстанның солтүстігінде жаздық бидайдың сорттарының өнімділігі көбінесе бір мөлшерлі жердегі өнімді сабақтардың санына байланысты.

Белгілі жаздық жұмсақ бидайдың тамыр жүйесі ұрықтық, колеоптильдік және түптену тамыршаларынан құралатыны. Бұл себепте айта кету керек, әр тамырлардың түрлеріне тән ерекшеліктері бар, олар өсе бастауы, дамуы және қоршаған ортаға қойылатын талаптары /И.В.Красовская, 1926, 1935, 1947/.

О.Г.Грамматикатидің /1961/ дәлелдеуінше, құрғақшылық жағдайларда өнімнің негізгі бөлігі ұрықтық тамырлардың дамуымен байланысты.

7 кесте

Сонымен , көп зерттеушілердің ойынша өнімді құрастырғанда ұрықтық тамырлардың маңызы зор, әсіресе жауын-шашын болмаған жылдары. Бірақ бидайдың әр түрлі сорттарының жоғары өнім беру үшін ұрықтық тамырлардың дамуымен қатар түптену тамырларының жақсы дамығаны керек / И.В.Красовская, 1933 т.б./.

Жаздық жұмсақ бидайдың ұрықтық тамырлары ерте көктемде дамуын бастайды, топырақтың ылғалдылығы жоғары уақытында. Жаздық жұмсақ бидайдың әр түрлі сорттары мен түрлерінің тамырлары дамуында көп өзгешілік байқалады, өйткені тамыр жүйесінің дамуы, ұзындығы және топыраққа тереңдеуі сорттық ерекшеліктеріне байланысты/ А.П.Шехурдин, 1961 т.б./.

И.О.Байтулин /1976/ ескерткен, сорттық ерекшелік ретінде жаздық бидайдың тамыр жүйесінің күшті дамуы үш жапырақ мерзімінде айқын байқалады.

Солтүстік Қазақстанның құрғақ дала аймағының жағдайында жаздық жұмсақ бидайдың өсімдіктері ерте даму кезінде өте қолайсыз жағдайларға түседі, ауаның төмен қатынастық дымқылдығына, топырақ бетінің жоғарғы температураларына, аңызақ желге және т.б., осының бәрі егісті сиретеді. В.Е.Писаревтің ойынша, осындай экстремальдік жағдайларда
өсімдіктердің өсіп келе жатқанында тамыр жүйесі
ұзын және жақсы дамыған түрлер жоғары өнімді
және өміршіл болады, тамыр жүйесі нашар
дамығандармен салыстырғанда.

Жаздық жұмсақ бидайдың әр түрлі пісетін сорттарының тамыр жүйесін салыстырып зерттегенде, Солтүстік Қазақстан аймағының жағдайында, біздің байқағанымыз, кешірек пісетін жоғары өнімді жаздық жұмсақ бидайдың сорттары тез пісетін өнімі төмендеу сорттарға қарағанда, өсіп-дамуының бастапқы кезеңінде жылдамырақ және күштірек тамыр жүйесін құрастырады. Ол айырмашылықтар әрі қарай өсіп - дамыған сайын тіпті көбейе береді/8-9 кестелер/.

8 кестедегі келтірілген эксперименттік көрсеткіштер айқындағанындай, үш жапырақ мерзімінде кеш пісетін Пиротрикс 28 сорты, тез пісетін К-47455 күрделі қысқа сабақты буданмен / Мексика/ және орташа пісетін Саратовская 29 сортымен салыстырғанда, өте терең кеткен басты ұрықтық тамырмен және бір өсімдікке келетін тамырлардың ұзындығымен көзге түседі.

Тамыр жүйесінің дамуының әжептәуір екендігі, жаздық жұмсақ бидайдың әр түрлі пісетін сорттарында Солтүстік Қазақстанның масақтану мерзімінде тамырларын өлшеп есептегенде, ең көп масса кеш пісетін Пиротрикс 28 сортына келгені, бұл көрсеткішті пайыздап көрсетсек, ол Саратовская 46 сортынан 51,1 % , ал күрделі қысқа сабақты буданнан К-47455 /Мексика/ 61,7 % көп.

Жаздық жұмсақ бидайдың әртүрлі пісетін сорттарының бастапқы өсу мерзіміндегі тамыр жүйесінің жалпы дамуы (Шортанды, Қазақ АШҒЗИ)

9- кесте

/Шортанды ,Қазақ АШҒЗИ, суармалы жер/

1. 
   Бұл аймақтағы кеш пісетін сорттардың
   өнімінен қалыспайтын немесе асып түсетін жаздық
   жұмсақ бидайдың тез пісетін сорттарын құрастыру
   мүмкін бе?
   
2. 
   Егістік шаруашылығындағы өндірістік
   жұмыстарының қарбаластығын азайтсақ, онда ол
   сорттың өнімі қандай болу керек?
   

4. Тез пісетін сорттардың өніміне, дамуына және

5. 
   Жаздық жұмсақ бидайдың тез пісетін
   сорттарын құрастырғанда селекциялық жұмыстармен
   өнімділіктің қандай элементтерін күшейту керек?
   
6. 
   Бұл аймақта тез пісетін сортты қандай
   мерзімде егу керек және т.б?
   

10 кесте