Су ресурстарын кешенді пайдалану және қорғаудың бас схемасын бекіту туралы

Тобыл өзеннің ағысы бір жылдың ішінде және жылдан жылға үлкен құбылмалдылығы байқалады. Тобыл өзенінің тағы бір ерекшелігі көп жылдық ағынның суы көп жылдар және суы аз жылдар деп топтарға бөлуге болады. Сондықтан экономика саласында су қоймасы салынғанға дейін қолдануға қиыншылығын туғызады.

Жоғарғы –Тобыл су қоймасы (781 млн.м3 қажетті сыйымдылықпен) Тобыл өзенінде ағынды реттеуші ең ірі көлемді болып саналады және одан төмен орналасқан Қаратомар (562 млн.м3 қолданылатын сыйымдылығы) басқа да су қоймалар Рудный, Қостанай, Лисаковск қалаларды және басқа да тұтыну көздерді сумен қамтамасыз етеді.

Жаз уақытында судың көп бөлігін жасыл алқаптарды, жайылымдарды, егіншілікті суғаруға кетеді. Су қойманың қажетті көлемі 1393 млн.м3 құрайды.

Бассейннің бүкіл жер үсті су ресурстары 746 млн.м3 (7.2.10 кестеде) деп бағаланадығы оның ішінде Ресей Федерациясының аумағында орналасқан бір бөлігі де кіреді.

Тобыл өзені гидрологиялық тәртібінің өзгерісінің бағасы және Ресей Федерациясының шаруашылық іс-шараның әсерімен Қазақстан Республикасының шекара аралық құйылымдары, жылдық ағынның қарастырылып отырған кезенің шартты табиғи деп қолдануға болады. Жоғарғы және Ресей Федерациясының аумағында да орналасқан түстамалар жылдық ағынға әсерін тигізбейді. Қостанай облысының аумағында орналасқан гидробекіттердің мәліметтері арқылы Қостанай облысының су ресурстары бағаланады.

Сондықтан су шаруашылық теңгерімін есептегенде осы өзендегі Ресей Федерациясының су қоймалары есептелінбейді.

Тобыл өзен су шаруашылық есептерін негізіне гидрологиялық 78 жылдық Жоғарғы-Тобыл су қоймасының табиғи құйылымы Жоғарғы – Тобыл су қоймасының аумағынан Қаратомар су қоймасына дейін орналасады.

Қарастырылып отырған аймақта су шаруашылықта үлкен әсер беретін басты су ағыны Торғай өзені және Ырғыз өзенінің құйылымдары жатады.

Сарыкөп көлінің негізгі су жүйесіне Сары-Өзен және Теке кіреді. Сарыкөп көлі суы мол жылдарда толып кетеді де оның жарты суы Сарысу және Омана (Тауш) өзендері арқылы Торғай өзеннің құйылымы арқылы жіберіледі.

Қарастырылып отырған Нобайда су шаруашылық теңгерімін есептегенде Сарыкөп көлінен Торғай өзеніне жіберілгені есептелмейді, өйткені суы аз жылдарды және суы орташа жылдар ғана теңгерімін құрайды.

7.2.13 кесте

Тобыл өзен бассейннің жер үсті су ресурстары, млн. м3

Ұлқаяқ өзені жүйесінде уақытша ағын жүйесі баяу дамиды және тек жоғарғы ағында ғана Қабырға өзеніне маңызды құйылымын қабылдайды.

Қарастырылған аймақтағы су тәртібінде көктемдегі су тасушылық ерекше байқалынады.

Көктемдегі су тасушлығынан кейін жаздық саба басталады. Осы уақытта өзендердің көбісі құрғайды, ал құрғамаған өзендер қыс уақытында мұз болып қатып қалады.

Өзеннің ағыны бір жылдың ішінде және жылдан жылға үлкен құбылмалдылығымен байқалады да, сондықтан қолдануға қиыншылығын тұғызады. Осы жағдайды су қоймалар жақсартады. Бассейннің аумағындағы қазіргі уақытта 5 су қоймасы (35,8 млн.м3 толық көлемін құрайды) жұмыс істеп тұр, олар негізінде ауылшаруашылық және малды суғаруға қолданылады.

Торғай-Ырғыз, Сары-Өзен бассейндердің өзендерінде көп және терең иірмелер бар, соның арқасында ауылды аймақтарды және жайылымдарды сумен қамтамасыз ету көзі болып табылады.

Лимандық суғару үшін тұрғылықты ағынды-көктемнің еріген суының бір бөлігін және жаңбыр суларын қолданады, ол үшін жер бедерінің шағын төмендеуінің аккумуляциясы және көл шұңқыры, тағы ірі ағындарына жібермейтін ағындар қолданылады.

Торғай өзен бассейннің барлық жер үсті су ресурстары 1194 млн.м3 деп бағаланады (7.2.11 кесте).

Тобыл және Торғай өзендер бассейндердің жер үсті су ресурстарының мінездемелік көрсеткіштері 7.2.12 кестеде келтірілген және 1940 млн.м3 деп бағаланылады.

7.2.11 кесте

7.2.12 кесте

Тобыл және Торғай өзендер бассейндердің жер үсті су ресурстары, млн. м3

Өзен бассейні	Ағынның орташа көп жылдық көлемі	Ағынның есептік көлемі әр түрлі қамтамасыздығымен
		50%	75%	95%
Тобол	746	463	220	95
Торгай	1194	894	463	162
Барлығы	1940	1357	683	257

Шу-Талас бассейні

Шу, Талас, Асы өзендерінің ағынны қазіргі жағдайда (келешекте) сулы жыл болып, ағынның табиғи шығыны оған қоса су қоймалардың жұмыс тәртібі және ҚР аумағымен Қырғызстанға қайтарымды және бассейннің өзендерінен су қоймаларына өзгерімді суы анықталады.

Бассейннің аумығында қазіргі уақытта 35 су қоймасы бар, олардың қажетті көлемі 849 млн.м3 құрайды да, оны негізінде ауылшаруашылық қажеттілігіне және малды суғаруға қолданылады.

Шу, Талас өзендерінің жер үсті су ресурстардың ірі бөлігі Қырғыстан Республикасының аумағында жинастырылды.

Қазақстан Республикасымен Қырғызстан Республикасы Шу,Талас өзендерінің және Асы өзендерінің құйылымдағы ағынды «Өзендеріннің ағынның бөлу келісімі КСРО Сушаруашылық Миннистірлігі Шу, Талас өзендері бойынша 1983 ж., ал Күркүресу өзені бойынша 1948 ж. бекітілді»

«Шу өзен бассейннің ағынның бөлу жағдайына» қарай Шу өзен бассейнің бүкіл қолданылатын су ресурстар 6640 млн.м3 құрайды, оның ішінде 1777 млн.м3 қайтарымды суды құрайды. Қазақстандағы бассейннің ресурсты қолданылатын суынан 42% ,бөлінеді, ал 2,79 км3 құрайды да, Шу өзенінен су қоймасының 2,41 км3 шекті суы және бассейннің басқа өзендерінен 0,38 км3 құрайды.

Егер Қаратау бөктерінен онтүстік-шығыс ылдиынан шағын таулы ағындарды есептейтін болсақ (0,138 км3) Шу өзенінің қолданылытын су ресурстары бассейнде 2,928 км3 құрайды. (7.2.13 кесте).

Қазақстан Республикасы мен Қырғыстан Республикасында Талас өзеннің ағынды бөлу жағдайы әр Республикаға 50% деп бекітілді. Талас өзені құйымдарымен су ресурстардың бөлінетің көлемі, қайтарымды және сұрамды сулармен (шығындарын есептегенде) 1616 млн.м3 құрайды.

Қазақстанда суды тұтынуы Кировск су қоймасының (716 млн.м3 ) өткізуімен және Қазақстан Республикасының аумағынан басталған ағын (92 млн.м3) барлығы 808 млн.м3 өтеуі қажет.

7.2.13 кесте

Шу-Талас бассейннің жер үсті су ресурстары (млн. м3)

Өзендердің бассейні	ҚР нан сырт қалыптасқан ағын			ҚР қалыптасқан ағын			Барлығы
	Орташа көп жылдық	75%	95%	Орташа көп жылдық	75%	95%	Орташа көп жылдық	75%	95%
Шу	1874	1526	1257	1054	873	719	2928	2399	1976
Талас, Асы
Талас	716	637	529	92	72,3	53,5	808	709	583
Асы	14	10	8	494	362	281	508	372	289
Талас, Асы б-ша барлығы	730	647	537	586	434	334	1316	1081	871
Барлығы	2604	2173	1794	1640	1307	1053	4244	3480	2847

Бассейннің Асы өзенінің есептік орташа ағыны 508 млн.м3 құрайды, ал Қырғызстан Республикасынан Асы ағыны бойынша Күркіресу өзенінен - 14 млн.м3, облыс аумағында қалыптасқан ағын - 494 млн.м3 құрайды.

Шу, Талас, Асы, өзен бассейдердің қолданылатын ортақ су ресурстары 4,2 км3 құрайды.

Жер асты және шахталы-кен сулар

Жер асты сулардың ең бастысы тұрмыстық шаруашылыққа, өндіріске және ауылшаруашылыққа, кең-шахталы суларды-өндіріске қолданады (7.2.16 кестеде). Экономика саласында қолданылатын жер асты бүкіл сулардың мәліметтер басты кітапта 3 бөлімінде көрсетілген.

Жер асты суларды қазіргі уақытта 937 млн м3 және кең-шахталы су 73 млн.м3 құрайды, ал 2040 жылға 8.2.15 кестеде көрсетілгендей ол 1,9 және 1,4 есе өседі де 1815 млн.м3 және 100 млн.м3 қолданатын болады. Бірақ жер асты және кең шахталы судың сыбағасы су шаруашылық теңгерімнің бөлімінің шығыны 10% -дан төмен құрайды.