Сабақ Табиғат қорғаудың теориялық негіздері

1.Дежкин В.Фетисов Т. Табиғаттағы тепе- теңдік ғажаптары. А..,1981.

2.С. Қаженбаев, С. Махмутов Табиғатты қорғау А.., 1992.

3.А.В. Михеев, К.В. Пашканг Охрана прирорды М.., 1990.

4.Табиғат – ел байлығы. Қайнар баспасы. А.., 1979.

5.Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева Экология а.., 2002.

1. Дежкин В.Фетисов Т. Табиғаттағы тепе- теңдік ғажаптары. А..,1981.

2. С. Қаженбаев, С. Махмутов Табиғатты қорғау А.., 1992.

3. А.В. Михеев, К.В. Пашканг Охрана прирорды М.., 1990.

4. Табиғат – ел байлығы. Қайнар баспасы. А.., 1979.

5. Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева Экология а.., 2002.

6. А.Ф. Ковшар., В.А. Ковшар Қазақстандағы жануарлар әлемі А.., 2004.

7. Долгушин А. И. Қазақстан жануарлар әлемі А.., 1982.

8. Гаврилов Э. И. Қазақстан Республикасы құстарының анықтамасы А.., 2000.

9. Қазақ ССР Қызыл Кітабы 1-2 томы А.., 1991.

10. А.Ф. Ковшар Қазақстан қорықтары А.., 1989.

11. А.Ф.Ковшар, А.В.Бекенов Сирек кездесетін аңдар әлемі А.., 1989.

12. МолдағұловН. Ландшафттану негіздері және қазақстанның ландшафт егіздері А.., 1994.

13. Мұқашева Ж.Н.,Көшімова Ә.Ғ. Антропогендік ландшафттану А.., 2004.

мамбетқазиевЕ., сыбанбековҚ. Табиғат қорғау А.., 1990.

14. Новые заповедники Казахстана А.., 1988.

15. А.Ф. Ковшар Заповедники Казахстана А.., 1989.

16. А.ф. Ковшар Аксу – Джабагалы А., 1985.

17. Реймерс Н.Ф.Экология М.., 1994.

18. Аралбаева Н.К. Солтүстік Зайсан өңірінің флорасы А..,1997.

19. МухиддиновН.н., Бегенов А., Айдосов С.С. Өсімдіктер анатомиясы

және морфологиясы. А.., 2001

20. Ағалеуов Е., Дөненбаева К., АгитоваК. Ботаника А.., 1988.

21. Көкенов Л.К., Адекенов С.Н., РахымовҚ.Д. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оның қолданылуы.

22. А.А. Ивашенко Қазақстанның өсімдіктер әлемі А.., 2004.

23. Е. Жамалбеков, Р. Білдебаева Топырақтану және топырвқ географиясы мен экологиясы А.., 2000.

24. Ә.С. Бейсенбаева, Ж. Б. Шілдебаев Экология. А.., 2001.

25. Әбілов Ж.М. Тұрақты даму және айналадағы орта А.., 1998.

26. Шілдебаев Ж. Қызықты экология А.., 2000.

27. Қаженбаев С. Өнеркәсіптік негізде балық өсіру А.., 1986.

28. Қ.Мырзалиев Қызыл кітап. Өлеңдер А.., 1983.

29. Ердаулетов А. География туризма А..,2000.

1. 
   апта. Бағалау балы -5,0.
   

Пәннің мақсаты – табиғат ресурстарын пайдалану барысында қорғау болып табылады. Яғни, табиғат байлықтарын тиімді жолмен пайдаланып, оны қалпына келтіріп, қорғай отырып болашақ ұрпаққа сол қалпында жеткізу. Ал табиғат қорғаудың алдыңғы шешетін мәселелерінің бірі адам қоғамы мен табиғат арасындағы байланыстарының дамуының себептерін ашу . адам іс-әрекетінің табиғатқа тигізетін зардабына жол бермеу. Сол сияқты күрделі мәселелердің қатарына табиғи ортаның ластануына жол бермеу, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздестіру және қорғау шаралары жатады. Арнайы курсты оқытудағы мақсат туған өлкенің табиғат жағдайын оның фаунасы мен флорасынан хабардар табиғатты қорғау заңдарын білу болып табылады.

Курсты оқытудағы міндеті:

1. 
   Қорғауға алынған территориялардың табиғатын қорғаудағы ролін білу.
   
2. 
   Қазақстандағы қорғауға алынған территориялар және олардың қазіргі жағдайымен танысу.
   
3. 
   Қазақстанның қорықтарымен және табиғат қорғауда басқада формаларымен танысу.
   

Табиғат ресурстарымен қатар табиғат жағдайлары ұғымын да қарастырамыз. Олардың табиғат ресурстарына ерекшелігі – олар адамның өмірі мен қызметіне әсер етеді, бірақ берілген кезеңде материалдық өндіріске қатыспайды.

Табиғат ресурстары мен табиғат жағдайларының арасындағы шекара нақты емес. Мысалы, ауа егер тек табиғат жағдайы болса, қазір жағдай және ресурс болып табылады.

Ресурстардың жіктелуі. Табиғат ресустарын бірнеше белгілері бойынша жіктейді. Олар атмосфералық, су, өсімдіктер, жануарлар, топырақ, қазба байлықтар, энергетикалық және тағы басқа болып бөлінеді. Ең жиі қолданылатын жіктелу ресурстардың сарқылу жылдамдығы немесе қалпына келуіне байланысты.

Табиғат ресурстары екіге бөлінеді. Олар: сарқылатын және сарқылмайтын. Срақылатын табиғат ресурстары : қалпына келетін, салыстырмалы қалпына келетін және қалпына келмейтін болып үшке бөлінеді.

Табиғат ресурстарын басқа ресурстармен алмастыруға болатын және алмастыруға болмайтын түрлері бар. Мысалы, алмастыруға болатын ресурстар: металдар пластмассалары т.б, ал алмастыруға болмайтын ресурстарға : атмосфера, су, топырақ т.б.

Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңызы – ол адамды қолданылуы анағұрлым приоритетті ресурстарды пайдалануға бағыттайды. Оларға ең алдымен сарқылмайтын ресурстар жатады. Бұл ресурстарды пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері айтарлықтай болмайды. Адам оларды толық пайдалануға мүмкіндік беретін жолдарын жасауы қажет. Екіншіден, қалпына келетін ресурстарды пайдаланудың болашағы бар. Мысалы, өсімдіктер, жануарлар.

Ресурстардың ішінен судың орны ерекше. Су ластану нәтижесінде уақытша (сапалық жағынан) сарқылады, бірақ сандық жағынан сарқылмайтын ресурс. Жердегі судың қорының мөлшері өзгермейді, ал оның жеке сфералары (мұхит, құрлық, атмосфера) немесе түрлері (сұйық, қатты, бу тәрізді) арасында таралуы әртүрлі болуы мүмкін.

Табиғат ресурстарының сарқылу мәселесі жылдан-жылға өзекті мәселеге айналып келеді. Бұл олардың мөлшерінің шектеулілігіне және оларды пайдаланудың артуына байланысты.

Б.Скиннердің (1989 ж) мәліметтері бойынша халық санының қазіргі өсу жылдамдығы жылына 1,7 % болған жағдайда ресурстарды пайдалану әрбір 41 жыл сайын екі еселену керек. Бірақ, мысалы, алтын өндіру жылына 4% артып отырса, оның екі еселену периоды 18 жыл, минералдық ресурстардың қолданылуы орташа шамамен жылына 7%-ға артып отырса, ал екі еселену периоды 10 жыл болып отыр. Адамзат қоғамы көмірді 800 жылдан бері өндіріп келеді, бірақ, оның жартысы соңғы 30 жылда өндірілген.

Көміртегінің қосылыстарынан тұратын ресурстарды пайдалану жылдамдығы ерекше назар аударады. Себебі, олар энергия мен көптеген азық-түлік алудың негізгі көзі болып табылады. Сонымен, қатар оларды пайдалану ғаламдық мәселелер : парниктік эффект, қышқылдық жаңбырлар және т.б. туғызатын атмосфераның ластануымен тығыз байланысты.

Қазіргі кезде табиғатта миллиондаған жылдар барысында жиналған жанғыш қазба байлықтар бір жылда жағылады. Ғалымдардың жасаған болжамдарының біреуіне сүйенсек, жанғыш отындарды пайдаланудың қазіргі жылдамдығы сақталса, онда барланған мұнай қоры шамамен 30-40 жылға, газ- 40-50 жылға, көмір- 70-80 жылға жетеді.

Ең көп пайдаланылатын металдарға қатысты (темір, алюминий) Б.Скиннер былай дейді: темір қолданылу мөлшері бойынша қазір бірінші орында (алюминиден кейін) . оны пайдаланудың қиындықтары, олардың негізгі массасының мөлшері аз қосылыстарда болуына байланысты. Экалогиялық тұрғыдан темірді қорыту күкіртті ангидрид пен көміртегінің қостотығымен ластандырылады. Көмірқышқыл газымен ластану негізіне техналогиялық процесте кокстың пайдаланылуымен байланысты.

Алюминийді қорыту өндірістің энергия сыйымдылығының жоғары болуымен сипатталады. 1 тонна металл алу үшін 7 тонна көмір жанғанда бөлінетін энергияға тең энергия қажет. Сонымен қатар алюминий өндірілетін негізгі шикізат – бокситтің қоры шектеулі. Ол басқа химиялық элементтердің шайылуы нәтижесінде тропиктік топырақтарда түзіледі. Алюминийді нифелин мен сазды топырақтан алуға болады. Бірақ, бұл шикізаттардан металды бөліп алу өте көп мөлшерде энергияны қажет ететіндіктен эканомикалық тұрғыдан тиімсіз.

Өндірілетін ресурстардың тек 2-3 % -ы ғана пайдалы өнім ретінде қолданылады, ал қалғаны қалдықтар .

Адам қызметінің көңіл аударарлық нәтижесіне қоршаған ортаға оған тән емес, тірі ағзалар үшін бөтен заттардың шығарылуы жатады. Табиғатта 2000 бейорганикалық және шамамен 2.млн. органикалық қосылыстар бар. Адам қазір 8 млн. астам қосылыстарды синтездейді. Жыл сайын олардың саны бірнеше мыңға ратып отырады.

Жер бетіндегі адам мекен етпейтін кеңістіктің болуы (құрлықтың жалпы ауданы 149 млн. км шаршы болса, мұндай жерлердің үлесіне шамамен 48 млн. км шаршы тиеді) қазіргі дағдарысьың ғаламдық сипатын жоққа шығармайды. Бұл ең алдымен атмосфера мен судың қозғалғыштығына байланысты. Мысалы, мұнайлы қабықшамен әлемдік мұхиттің бетінің 15-25 % ластанған. Қазіргі кезде атомдық двигательдер мен радиоактивті қалдықтардың көмілуі нәтижесінде әлемдік мұхиттың радиоактивті ластануы зор қауіп төндіріп отыр.

Табиғат ресурстарын пайдалану жылулық ластанумен, яғни жер маңы кеістігінде қосымша энергияның жиналуымнен байланысты. Биосфераның жылулық балансының бұзылуын атмосфераның шаңдануының артуы, өсімдік жабынынң булануының өзгеруі қамтамасыз етеді. Мұнайлы қабықша булануды 20-30%-ға тежейді. Нәтижеде ғалымдардың болжауы бойынша ауаның орташа жылдық температурасы 1-3 градус С-ға артады. Ал мұның өзі биосфераның термодинамикалық немесе жылуылқ дағдарыс жағдайына өтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.

Қолданылатын әдебиеттер тізімі.

1.Дежкин В.Фетисов Т. Табиғаттағы тепе- теңдік ғажаптары. А..,1981.

2.С. Қаженбаев, С. Махмутов Табиғатты қорғау А.., 1992.

3.А.В. Михеев, К.В. Пашканг Охрана прирорды М.., 1990.

4.Табиғат – ел байлығы. Қайнар баспасы. А.., 1979.

5.Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева Экология а.., 2002.

6.А.Ф. Ковшар., В.А. Ковшар Қазақстандағы жануарлар әлемі А.., 2004.

7.Долгушин А. И. Қазақстан жануарлар әлемі А.., 1982.

8.Гаврилов Э. И. Қазақстан Республикасы құстарының анықтамасы А.., 2000.

9.Қазақ ССР Қызыл Кітабы 1-2 томы А.., 1991.

10.А.Ф. Ковшар Қазақстан қорықтары А.., 1989.

11.А.Ф.Ковшар, А.В.Бекенов Сирек кездесетін аңдар әлемі А.., 1989.

12.МолдағұловН. Ландшафттану негіздері және қазақстанның ландшафт негіздері А.., 1994.

13.Мұқашева Ж.Н.,Көшімова Ә.Ғ. Антропогендік ландшафттану А.., 2004.

14.МамбетқазиевЕ., сыбанбековҚ. Табиғат қорғау А.., 1990.

15. Новые заповедники Казахстана А.., 1988.

16.А.Ф. Ковшар Заповедники Казахстана А.., 1989.

Үй жұмысы

2. 
   апта. Бағалау балы -5,0.
   

2. Құлдық кезеңдегі адамның табиғаттағы өзгерте бастауы

3. Феодалдық және капиталистік кезеңдердегі адамның табиғатқа ықпалы

4. Қазіргі кездегі табиғит қорғаудың жаңа формаларының қалыптасуы

1. 
   Алғашқы қауымдық қоғамдағы табиғат пен адам арасындағы қарым – қатынастар
   
2. 
   Бірінші кезең – палеолит дәуірі
   
3. 
   Екінші аграрлық кезеңі неолит дәуірі
   
4. 
   Үшінші индустриялды кезең техногенді дәуірі
   

1.Дежкин В.Фетисов Т. Табиғаттағы тепе- теңдік ғажаптары. А..,1981.

2.С. Қаженбаев, С. Махмутов Табиғатты қорғау А.., 1992.

3.А.В. Михеев, К.В. Пашканг Охрана прирорды М.., 1990.

4.Табиғат – ел байлығы. Қайнар баспасы. А.., 1979.

5.Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева Экология а.., 2002.

6.А.Ф. Ковшар., В.А. Ковшар Қазақстандағы жануарлар әлемі А.., 2004.

7.Долгушин А. И. Қазақстан жануарлар әлемі А.., 1982.

8.Гаврилов Э. И. Қазақстан Республикасы құстарының анықтамасы А.., 2000.

9.Қазақ ССР Қызыл Кітабы 1-2 томы А.., 1991.

10.А.Ф. Ковшар Қазақстан қорықтары А.., 1989.

11.А.Ф.Ковшар, А.В.Бекенов Сирек кездесетін аңдар әлемі А.., 1989.

12.МолдағұловН. Ландшафттану негіздері және қазақстанның ландшафт негіздері А.., 1994.

13.Мұқашева Ж.Н.,Көшімова Ә.Ғ. Антропогендік ландшафттану А.., 2004.

14.МамбетқазиевЕ., сыбанбековҚ. Табиғат қорғау А.., 1990.

15. Новые заповедники Казахстана А.., 1988.

16.А.Ф. Ковшар Заповедники Казахстана А.., 1989.
Глоссарий
3 апта. Бағалау балы -5,0.

1. 
   Табиғат ресурстары
   

2. 
   Сарқылмайтын ресурстар
   

3. 
   Сарқылатын ресурстар
   

4. 
   Атмосфера
   

5. 
   Тропосфера
   

6. 
   Стратосфера
   

7. 
   Озон
   

8. 
   Мезосфера
   

9. 
   Қышқыл жауындар
   

10. 
    Палеолит дәуірі
    

11. 
    Неолит дәуірі
    

12. 
    Техногенді дәуірі
    

1.Ғылыми – техникалық прогрестің қарқындап дамуы –қоғам мен табиғат арасындағы даму заңдылықтарының шиеленісе түсуі.

2. Антропогендік іс -әрекеттерімен, техногендік зат алмасулар

3. Айнала қоршаған ортаның ластанудан сақтаудың жолдары

Адамзат өркениетінің дамуына ілесетін ғылыми – техникалық прогрестен өзгеше ғылыми – техникалық революция дегеніміз ғылым мен техниканың дамуында қоғамның өндіргіш күштерін түбірімен өзгертетін сапалық күрт ілгерілеу болатын уақыт кезеңі.

Ғылыми – техникалық революцияның (ҒТР) басталуы шамамен ХХ ғасырдың орта тұсы. Оны сипаттайтын нышандар өте – мөте сан алуан және ҒТР – дің барлық құрамдастарына: ғылымға, техника мен технологияға, өндіріске, басқаруға қатысты. Олардың маңызды – маңызды екеуін атап айтайық.

ҒТР – дің ең басты әрі айқындаушы нышаны ғылымның ерекше қауырт дамуы, оның тікелей өндіргіш күшке айналуы болып табылады. Қазіргі заманғы ғылыми ашылыстар индустриясына, техниканы дамытудың қуатты көтермелеушісіне айналды. « Ғылым - өндіріс» және «білім – ғылым - өндіріс» жүйесі пайда болды.

Білімнің нағыз заманға лайық жүйесі болмайынша «үлкен ғылымның « болмайтыны айдан анық. Мысалы, Жапонияның ҒТР жетістіктен өнеркәсіпке енгізудегі жалпы әлем таныған табыстары білім беру жүйесінің тамаша ұйымдастырылуымен, бұл жүйеге көп қаржы жұмсалуымен тікелей байланысты. Бұл елде ірі- ірі ғылыми – зерттеу және тәжірибелік – конструкторлық талдамалар (ҒЗТКТ) жүргізетін 450 университет бар.

Қазіргі ғылыми – техникалық революцияның аса маңыздыекінші нышаны өндірістің техникалық базасындағы түбірлі өзгерістер болып табылады. Бұл орайда электронды – есептеу техникасы мен роботтардың кеңінен қолданылуы, мүлдем жаңа химиялық материалдардың шығуы, энергияның жаңа түрлері мен негіздерінің ( атомдық, термоядролық энергия) ашылып, пайдаланылуы туралы айтылып отыр. Ақыр соңында бұл еңбектің күрделілігі мен нәтижелілілігін күрт арттырады, ал мұның өзі жоғары білікті жұмыс күшін талап етеді.

Өткен ғасырдағы өнеркәсіптік революцияның бастама « буыны» бу машинасы болса, қазіргі ҒТР – дің бастама «буыны» ЭЕМ болып отыр. Егер ең қуатты ЭЕМ – дердің саны дүние жүзінде жүздеп саналатын болса, жеке компьютерлердің саны ондаған миллионға жетіп отыр. ЭЕМ – дер жасауда АҚШ алда (олардың шамамен 50 пайызы Батыстың дамыған елдері мен Жапонияда жасалады). ЭЕМ – дерге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету құралдарын жасауда бұл елдің үлес салмағы одан да жоғары. Экономикалық ЭЕМ – дермен жарақталуы жөнінен біздің еліміздің жетістіктері әлі ауыз толтырылып айтуға келмейді.

« Микроэлектрондық революция» қазіргі заманғы дүниеде еңбек ең көп жұмсалатын әрі қауіпті өндірістерде пайдаланылатын роботтарды көптеп қолданудан айқын көрініп отыр. Роботтар жасау жөнінен дүние жүзінде барлық елдерден Жапония алда келеді.

ЭЕМ -дер мен роботтар жүйесінің осы заманғы лайық станоктардың, сондай –ақ көлік –тиеу – түсіру құрылғыларының қосылып ұштасуы икемді өндірістік жүйелер (ИӨЖ) деп аталатындарды құрайды. Мұндай жүйелер « адам жоқ» зауыттарда еңбектің өндіргіштігін ондаған есе арттырады. Дүние жүзінде мұндай ИӨЖ – дер саны әзірше көп емес, бірақ болашақ осыларда.

Техниканың революциялық жаңаруымен қатарласа технология өзгеріп жатыр. Қасиеттері күн ілгері белгілі заттар, химиялық синтездің энергиясы, аса жоғары температуралар мен жоғары қысымда жүзеге асатын процестер, лазерлік техника кеңінен пайдаланылуда.

ҒТР дәуірінде қазіргі заманғы өндірісті басқару проблемасы ерекше маңызды болып отыр. Ол адам айтқысыз күрделіленіп, арнаулы даярлықты керек ететін болды.

Белгілі бір елдегі ҒТР – дің жайы қандай екенін әдетте өнімді өнеркәсіптік өндіруде ғылым көп пайдаланылатын өнімнің үлесі қандай екеніне қарап ажыратады. Мұндай өнімдерді прибор жасау, электро – техникалық машина жасау, авиағарыштық өнеркәсіп және т.б. салалар шығарады.

Ғылым көп пайдаланылған өнім дамыған елдердің сыртқы саудасында барған сайын үлкен рөл атқарып келеді. Бұл орайда осы өнім экспортының 90 пайызынан астамы АҚШ, Жапония, ГФР, Франция, Италия, Ұлыбритания елдерінің үлесінде. Еліміздің алдында тұрған аса маңызды міндеттердің бірі экспортымызданақ осы ғылым көп пайдаланылатын өнімнің үлес салмағын арттыру.

Экология факторы жаңа фактор болып отыр. Жетекші индустриялы елдерде шаруашылық обьектілерін салған кезде бұл фактор міндетті түрде есепке алынады. Экологияға немқұрайды қараушыларға заңдарда қатаң шаралар қолдану көзделген.

Осы себептен де көптеген елдердің үкіметтері үлкен қалалар мен өнеркәсіп орталықтарын «тарқатып» сейілтуге күш салуда.

Сонымен , қазіргі заманғы дүниежүзілік шаруашылықтың географиялық көрінісі ғылыми – техникалық революцияның ықпалымен өзгеріп отыр. Жер шарында өндірістен «бос» аумақтар барған сайын аз қалып отыр, өндіріс одан әрі шоғырлана түсуде: өндіргіш күштердің орналастыруда жаңа факторлардың – экологиялық фактордың, ғылым орталықтарына қарай ойысу және т.б. факторлардың рөлі күшейе түсуде.

Бақылау сұрақтары

1. 
   Табиғат қорғауды жүзеге асыру, оның теориялық методологиялық тарихи негіздерін қалаған ғалымдар.
   
2. 
   Табиғат қорғау және оның ғылыми жолдары, табиғатты пайдаланудың жаңа технологиясы.
   
3. 
   Табиғат қорғаудың бүгінгі мәселелері.
   

1.Дежкин В.Фетисов Т. Табиғаттағы тепе- теңдік ғажаптары. А..,1981.

2.С. Қаженбаев, С. Махмутов Табиғатты қорғау А.., 1992.

3.А.В. Михеев, К.В. Пашканг Охрана прирорды М.., 1990.

4.Табиғат – ел байлығы. Қайнар баспасы. А.., 1979.

5.Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева Экология а.., 2002.

6.А.Ф. Ковшар., В.А. Ковшар Қазақстандағы жануарлар әлемі А.., 2004.

7.Долгушин А. И. Қазақстан жануарлар әлемі А.., 1982.

8.Гаврилов Э. И. Қазақстан Республикасы құстарының анықтамасы А.., 2000.

9.Қазақ ССР Қызыл Кітабы 1-2 томы А.., 1991.

10.А.Ф. Ковшар Қазақстан қорықтары А.., 1989.

11.А.Ф.Ковшар, А.В.Бекенов Сирек кездесетін аңдар әлемі А.., 1989.

12.МолдағұловН. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафт негіздері А.., 1994.

13.Мұқашева Ж.Н.,Көшімова Ә.Ғ. Антропогендік ландшафттану А.., 2004.

14.МамбетқазиевЕ., сыбанбековҚ. Табиғат қорғау А.., 1990.

15. Новые заповедники Казахстана А.., 1988.

16.А.Ф. Ковшар Заповедники Казахстана А.., 1989.

Реферат
5 – апта. Бағалау балы 5,0.

1. 
   Қазақстандағы қазіргі кезеңдегі табиғат қорғаудың жаңа формаларының қалыптасуы
   

2. 
   Табиғат байлықтары және олардың жіктелуі
   

3. 
   Табиғат қорғаудың ғаламшарлық мәселесі
   

4. 
   Атмосфералық ауаны ластаушы көздер мен ластағыштардың құрамы
   

5. 
   Биосферадағы биохимиялық айналым
   

6. 
   Атмосфераны қорғау жолдары мен құқықтары
   

7. 
   Ауаның радиоактивті заттармен ластануы
   

8. 
   Жер атмосферасына шығарылатын техногенді табиғаты бар қалдықтардың әлемдік мөлшері
   

А) атмосфера

Б) гидросфера

В) литосфера

Г) биосфера

Д) тропосфера

2. Атмосфера неше қабаттан тұрады.

А) 5