Ѓылыми психологияныњ принциптері мен жалпы зерттеу єдістері

Ѓылыми психологияныњ принциптері мен жалпы зерттеу єдістері

Психология ѓылымыныњ негізгі принциптері 30-жылдары ж‰йелестірілді. Олардыњ ішінде негізгілері: детерминизм принципі, сана мен іс-єрекет бірлігі принципі, даму принципі.

Детерминизм принципі психикалық процестердің табиғи механизмдері қоғамдық -тарихи факторлардың ықпалымен өзгеретіні, яғни адамның психикалық дамуна оның адамзат мәдениеті өнім игеруі, қоғамдық қатынастарға араласуы маңызды ықпал жасайтыны жөніндегі концепсияға негіз болды.

Осы принцп негізінде қалыптасқан кеңес психологиясының және бір жаңалығы – қоршаған ортамен қатынаста тысқы дүниеге қарсы тұратын жай саналы адам емес ол жасампаз, объектив дүниені белсенді қабылдаушы, керек болса өзгертуші адам. Әлеументтік ықпалдарды қабылдау, мәдениет-руханият туындыларын игеру адамның сыртқы дүниемен белсенді араласуынла оның іс-әрекеті процесінде жүзеге келеді. Психология теориясы мен практикасында детерминизм принципінің іске асуы психиа дамуы, оқу мен тәрбие проблемасының шешілуіне негіз болды. Осыған орай психикалық дамуға ықпал жасаушы күштер жөніндегі мәселе үлкен маңыз алып, даму теориясындағы детерминизм табиғатын түсіну осы мәселенің шешіміне тәуелді болды.

Психологиядағы детерминистік бағыттың іске ауысуының және бір жолы психиканың ми қызметіне қатынасты мәселе екені жөніндегі шешімінен . Детерминизм –психикалық құбылыстарды түсіндіруде физиологиялық заңдылықтарды қолданудың негізі болды.

Алғашқы кеңес психологиясында детерминистік бағыт арнайы принцип ретінде қарастырылмаған еді. 50-жылдары С.Л.Рубинштейн детерминизм принципін психикалық құбылыстардың табиғаты мен мәнін талдау үшін қолданып, психикалық құбылыстарды материялдық дүниемен өзара байланыста қарастырды.

Сана мен іс-әрекет принципі .Сана және іс-әрекет – жантану ғылымының өзекті категориялары. Бұл принциптің жүйелі зерттелуі 30 жылдары басталды. Алғашқы рет сана мен іс- әрекеттің бірлігі жөніндегі идеяны алға тартқан Л.С:Рубинштейн .Ол “іс -әрекет сана назар аударылған объектінің екіб әртүрлі тарапы емес . Олар табиғи біртұтас; теңдік емес бірлік ” -деп жазған .

Сана мен іс-әрекет бірлігі принципі әрекеттің санасыз, ал сананың іс-әрекет қатыспайынша қалыптаспайтынын негіздейді. Мұндай көзқарастан сананы тану іс-әрекетті зерттеу арқылы ғана мүмкін екені дәлелденді. Әрқандай ғылыми таным әрекет пен оның өнімін білуден олардың орындалу барысында көрінетін басқа психикалық процестерге өтуі қажет. Осылай, сана мен әреет бірлігі принципі психологияның барша объектив әдістерінің негізіне айналды.

Ғылымға бұл принциптің енуі іс-әрекет теориясын дұрыс түсінуге бағыт берді. Осы кезге дейін психололгияның қай бағыты болмасын, психиканы –ішкі құбылыс, ал әрекетті –сыртқы деп түсіндіретін. Ал сана мен әрекет бірлігі принципінен келетін болсақ, шынында да, психика, сана тек ішкі құбылыс болып қалмайды. Осылайша, әрекет те тек тысқы көріністермен танылып қалмай, өзіне тән ішкі мазмұнға да ие, бірақ бұл қасиет оның бір тараптан толық сипатын бере алмайды. Сана мен әрекет бірлігінің мәні: тұлғаның санасы мен барша психикалық қасиеттері әрекетте көрініп қана шектелмей, сол әрекет процессінде қалыптасады.

Даму принципі Даму категориясы даму философия ѓылымыныњ т‰сініктер ж‰йесінде жетекші мањызѓа ие. Даму идеясы Ч.Дарвинніњ эволюциялыќ теориясыныњ ыќпалы мен еніп, алѓашќы да бала, кейін ересектер психологиясыныњ ќалыптасу негізіне айналды. Психика дамуѓа психика проблемаларын зерттеуде жалпы принциптік немесе єдістеме ќызметін атќарады.
28. Бақылау тапсырмалар
Бақылау сұрақтары

(Үй тапсырмасы бойынша түсінігін тексеру).

Этнопсихологияның негізгі мәселелері.
Қазақтың ұлттық мінез бітістері.
Ұлттық мінез бітістерінің кейбір ерекшеліктері.
Ұлттық мінез - құлықтың қалыптасуы.
Ұлттық сана – сезімнің қалыптасуы.
Ұлттық әдеп-ғұрыптар мен дәстүрлердің қалыптасуы.
Ұлт психологиясы-этнопсихологияның негізгі мәселесі


28. Сабақтың тақырыбы:

Ұлттық психологияның құрылымы.
Сабақтың жоспары:

Ұлттық мінез - құлықтың қалыптасуы.

Ұлттық сана – сезімнің қалыптасуы.

Ұлттық әдеп-ғұрыптар мен дәстүрлердің қалыптасуы.
Сабақтың мақсаты:

Студенттерді ұлттық мінез-құлықтың, сана – сезімнің, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің қалыптасуымен таныстыру.
Теориялық мәліметтер:

Бүкіл халық ұстанатын тәлім-тәрбиелік нормаларды жан жүйесі түрғысынан баяндау-барлық адамзатқа ортақ халықтық психологияның зерттеу нысанасы болып табылады.

Мүнда ғасырлар бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен ұлттық дөстүр, салт-сана, өдет-ғүрып, ұрпақтан ұрпаққа біртіндеп жалғасатын адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық, еңбек, дене, т.б. төрбие түрлеріне қатысты таптаурынды нормалар мен принциптер, яғни белгілі бір этностың, жалпы мінез-күлқы, іс-әрекетінің ішкі астарлары сөз болады. Халықтық психология- психика мен мінез-қүлықтың қанға "сіңген", тез өзгеріп, не жоғалып кетпейтін үлттық бітісі, мезгіл мөлшерімен алғанда ұзақ дөуірдің жемісі. Халықтық психология - адамдардың қоғамдық және жеке тежірибесінен, өмірдегі пайымдауларынан туындайтын қарапайым психологиялық білімдерінің жүйесі. Бүл - адам мінез-қүлқының көптеген жақтарын қамтып, белгілі этностың өзіне төн психикасы жөнінде біршама менді мағлүматтар беретін ілім-білімдердің жүйесі. Этнопсихология - әрбір халықтың рухани әрекетін (миф, фольклор, тіл, дөстүр, салт, өдет - ғұрып, діл, дін, т.б), жемісін сол халықтың психологиясын, сана-сезімін көрсететін негізгі өлшемдер деп есептейді. Этнопсихология жеке ғылым ретінде XIX ғасырдың орта шенінде Ресейде, кейінірек Батыс Еуропа елдерінде (Лацарус, Штейнталь, Вундт, т.б.) пайда болды. қазақ топырағында бүл мөселемен көбірек айналысқан Шоқан Уөлиханов еді. Оның еңбектерінде "халық рухы" дейтін ұғым жиі кездеседі. Мұны "халықтық психология" ұғымының синонимі деуге болады.

Бұл - өте күрделі, өлде де толық зерттеліп, шешімін таппай келе жатқан мәселе. Осы жәйтті жақсы аңғарған Н. Назарбаев былай дейді: "Менің ойымша, қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние".'⁰⁹)

Ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген халық өзі өмір сүрген ортаның өлеуметтік-экономикалық жағдайларына, мөдениеті мен тарихына, табиғатына орайлас жас буынға тәлім-төрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, бүлар жас адамның жүртқа танымал моральдық-психологиялық нормасын "сегіз қырлы, бір сырлы" делінетін қанатты нақыл сөздермен қисындады. Осынау аталы сөздің мөн-мағынасы мыналар еді: көшпелі мал шаруашылыгын жете игеру; еңбек сүйгіштікпен қиыншылыққа төзе білу; ел намысын қорғау; жаудан беті қайтпау; ата тегін жадында сақтау; сөз асылын қастерлеу; тапқырлық пен алғырлық, ат құлағында ойнау; ата салтын бұзбау (жасы үлкенді сыйлау, қүдайы қонақтың меселін қайтармау, көрші хақын жемеу, т.б.)-

Көшпелі өмір тіршілігі қара күшке мығым, қиыншылыққа төзімді, кұбылмалы табиғат жагдайына тез икемделгіш болумен бірге, жан-жүйесі жағынан да жан-жақты жетілген, кемел адамдарды қалыптастырды. Үйде де, түзде де бала ес білгеннен бастап із кесіп, жол қарап, жұлдыз санап өсті. Олардың көзі қырағы, құлағы сақ, қияндағыны шалатын болды. Аң аулап, мал бағып, күнделікті күйбең тіршілікпен жүрсе де жас ескін ақынның сезін, жыраудың жырын, өншінің әні мен өуенін қалт жібермей тындап, ел аузындағы үтымды мақал мен мәтелді, ертек пен жұмбақты, терме мен шежірені жадында сактап, халық даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Әрдайым көшіп-қонуға дайын отырған қазақтар үшін аң-құс аулау, мал күзету, жау түсіру-тұрмыстық дағдылы машығына айналды. Әрбір көшпенді әрі жауынгер, әрі малшы, әрі шаңырақ иесі болып саналды. Осы айтқанымыздың дәлелі болып табылатын кейіннен мақал болып кеткен "Өнерді үйрен де, жирен", "Жігітке жетпіс өнер де аз", "Шебердің қолы ортақ", "Жауда жұрсе ат ойнатқан батырым, үйде жүрсе, құрт қайнатқан батырым" сияқты бес аспап адамның психологиясы жайлы қанатты сөздер біздің заманымызға дейін жетті. Көшпелі қауым бірін-бірі жақсы білді, әр адамның қадір-қасиеті, оның жасына, жол-жоралғысына, әлеуметтік ортадан алатын орнына қарай белгіленіп отырды. Мүндай қауымдастық адамаралық қатынастарды қаршадайдан көріп өскен бала да өсе, ержете келе ортак, мүдделілікті, көзқарас сәйкестілігін, кісілік белгісін, түсініп, жеке бастың өзіне бұра тартуына мүмкіндік бермеді. Психологиялық тұрғыдан "бірауызды" болып қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанды. Қоғам өмірінде қазіргі кезде жүріл жатқан терең саяси-экономикалық өзгерістер халкымыздың баға жетпес рухани байлықтары: тілі мен ділі, діні мен тарихы, өнері мен өдебиеті, табиғи ортасы, күн көрісі мен шаруашылығына (қолөнері, киім-кешегі, ою-өрнегі, әуез аспаптары, үй жиһазы, т.б.) байланысты небір асылдарды, қысқасы, ұлттың бұкіл болмыс-бітімін (менталитетін) жаңартып, жаңа мазмұнмен байытуда. Әрине, еліміз бен жеріміздің түпкілікті иегері - қазіргі қазақтардың психологиясында осы этносқа ғана төн біртүтас ұлттық ерекшелік бар деп айту қиын. Өйткені, қазақ этносының қазіргі бүкіл тыныс-тіршілігінде, от басындағы өдет-ғұрпымен салт-дәстүр, жөн-жосық, жол -жоралғысында кең байтақ өлкемізді біраздан бері мекен етіп келе жатқан басқа этностар мінездерінің элементтері де көрініс беріп жүр. Десе де, бөз біреулер айтып жүргендей, біз жылқы мінезділіктен айрылған, "қой мінезді" момын, жуас, намысы жаншылған халық емеспіз.

Жеріміздің ұланғайыр кеңдігімен, мұндагы табиғат сұлулығының әсерінен ғасырлар бойы қалыптасқан дархан, жомарттық, адамга деген мейірімділік пен өнерпаздық, қазақ биосферасының өзіндік ерекшелігінен туындаған асқан қонақжайлылық, жойқын соғыс пен, куғын-сүргінге үшырау салдарынан тірнектеп жинаған рухани мұраны өсер үрпаққа жеткізу ниетінен қалыптасқан балажандық, үнемі мал шаруашылығымен айналысудан қанымызға сіңген малжандылық, ешуақытта басқа жұрттың жеріне көз алартпаған бейбітшілік саясат, өзі тиген дүшпанның кабырғасын қақсатқан көзсіз батырлық, "мың өліп, мың тірілген" кездердегі керемет шыдамдылық пен барға қанағатшылдық-біздің ұлттық мінезіміздің жоталы бітістері, халқымыдың ұлттық мақтанышы.

"Бүрынғы уақытта- деп жазды Ж. Аймауытов пен М. Әуезов "Қазақтың өзгеше мінездері" деген мақаласында; - қазақ елі ұйымшыл, ері жауынгер, биі әділ, намысқор, адамы ірі, бітімді, қайратты, сауықшыл ел болған екен. Досымен достасып, жауымен жауласуға табанды, қайғыра да, қуана да білетін халық екен”- дейді.

Қазақ халқы сонау есте жоқ ескі заманнан өзінің қадыр-қасиеттерін қызғыштай қорғап, көздің қарашығындай сақтап, бұған шаң жуытпай, өз ұрпағын ауыздандырып келген ел. Сондықтан да қазіргі үрпақ осынау ұлттық қасиеттерімізді ерекше қастерлеп, мақтан тұтып, жас ұрпақтар осы рухта тәрбиеленулері тиіс.

Ұлттық психологияның құрылымдық элементтерінің күрделі әрі маңыздыларының бірі ұлттық мінез-құлық болып саналады. Ұлттық мінез-құлықты халықтардың өзі жасаған тарихтағы материалдық және рухани тіршілігінің бейнеленген көрінісі деп. түсінеміз.Тарихи жағдай мен географиялық орта мәңгілік нәрсе емес, сондықтан ұлттық мінез-құлық та белгілі өзгерістерге ұшырап отырады.

Ұлттардың мінез- құлқы олардың тарихи өмірінің нәтижесі.

Ұлттық мінез – құлық қоғамдық ортада, белгілі бір оқиғаларға, қоғамдық өндірістік т.б. объективті құбылыстарға сәйкес қалыптасатын болды. Қоғам ұлттардан, ұлт таптардан құралады, сондықтан да ұлттық мінез-құлықты таптық процестен бөлек қарауға болмайды.

Ұлттық мінез-құлықты сақтаушы және алып жүретін халық, еңбекші бұқара. Халықтан тыс ұлттық мінез-құлық жойыла бастайды. Кез келген халықтың өкілі өзінің туған халқымен / эмиграция т.б. болып / байланысын үзсе, онда, алдымен өзі араласқан жергілікті халықтың тілін үйренеді, содан соң халықтың мінез-құлқының қасиеттерін бойына сіңіріп, қабылдай бастайды.

Сонымен ұлттық мінез-құлық дегеніміз халықтың қоғамдық-өндірістік тәжірибесі арқылы тарихи тұрғыда қалыптасқан машығы мен әдетінің жиынтығы, әрі жалпы барлық халыққа тән / және ерекше қасиеттердің бірлігі.

Ұлттық тілдің көмегімен ұлттық ой-сезімді, мінез –құлық пен көңіл-күйді білдіріп, эмоциялық халді жеткізе аламыз. Әрбір халықтың өз теңдеулері, метафорлары, марал-мәтелдері бар. Олар сол халыққа тән, оның тарихи дамуының жолдары мен өміріне, табиғатына және өздері дағдыланған тұрмыстық жағдайларына байланысты шыққан.

Ұлттық мінез-құлықтың байқалатын белгілерінің бірі – ұлттық көзқарас. Көзқарастар мен нанымдардың жүйесі ұлттардың мінез-құлықтарының идеологиялық және дүние танымдық жақтары болып саналады.

Ұлттық психологияның өзіндік маңызы бар және өте күрделі құрылымдық элементтерінің бірі ұлттық - сезім болып есептеледі. Ұлттық сезім халықтардың өмірінде ерекше маңызды орын алады. Әсіресе, адамдардың рухани келбетін қалыптастыруда және дамытуда, интернационалдық тәрбиелеуде зор маңызы бар.

Ұлттық сезім әлеуметтік-психологиялық күрделі құрылым бола тұра, ол негізінен таптардың экономикалық жағдайы мен материялдық мүдделері арқылы дамиды.

Ұлттық психологияның құрылымдық күрделі элементтерінің бірі – ұлттық сана – сезім. Ұлттық сана – сезім дегеніміз өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып, ұлтына деген сүйіспеншілік жанашырлық, халық мұраларын, мақтанышын бағалай білу.

Ұлттардың сана-сезімдерінің қалыптасуына рухани-мәдени шығармалар, ұлттық рухани мұралар алкен роль атқарады. Ондай шығармаларда халықтың сана-сезімінің жетілуіне ерекшке әсер ететін көңіл-күй, оқиғалар бейнеленеді. Мәдениеттің белгілі қайраткерлері өз халықтарының тарихына үніле отырып, ондай шығармаларды өздері дүниеге келтіреді.

Ұлттар өміріндегі ұлттық психологиямен тығыз байланысты көкейтесті мәселенің бірі – ол ұлттық әдет ғұрыптар, дәстүрлер болып саналады. Ұлттық психологияның ерекшеліктері мәдениетте, тұрмыста, сондай-ақ ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерде де айқын көрінеді.

Әрбір халық өздерінің әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін салт-жораларын ұрпақтан-ұрпаққа қалдырып отырады әрі сақтайды. Олардың ұлттық мәдениетінде, тұрмысында бөлінбестей болып қалыптасады. Әрине, халықтар өмірінің деңгейі өзгеруіне сәйкес дәстүрлер де ауысады, дамиды.

Студенттерді психодиагностиканың даму тарихымен, психодиагностиканың кәсіптік-этикалық бағыттарымен және психикалық дамудың деңгейлерімен таныстыру.

Психодиагностиканың кәсіптік-этикалық аспектілері.

Практикалық психодиагностика-бүл психологтардың кәсіптік іс-әрекетінің ең киын және жауапты саласы. Ол арнайы білімді, кәсіптік шеберлікті талап етеді жәнс адамдардың тағдырын қамтуы мүмкін (мысалы, соның негізінде медициналық немесе сот психологиялық диагноз қойылады, жұмысқа конкурстық негізде қабылдау мен таңдау жүргізіледі)

Әлеуметтік - этикалык талаптар :

Психодиагностикамен шұғылданушы адамдарға ерекше талаптар қойылады. Олардың негізгілері мыналар : өте жақсы теориялық дайындық, психодиагностикалық әдістемелерді және оларды қолдану ережелерін тиянақты түрде білу. Соған сәйкес әдістемелерді практика жүзінде қолдануда жеткілікті дәрежеде тәжірибенің болуы.

“Ïñèõîäèàãíîñòèêà” ñ¼çiíi» психологияда åêi íåãiзãi ìà¹ûíàñû áàð.

Îíû» áiði ïñèõîëîãèÿлық áiëiìíi» ¹ûëûìè-çåðòòåó ñàëàñûìåí áàéëàíûñà, åêiíøiñi ïñèõîëîãèÿëûº áiëiìíi» ïðàêòèêàäà ºîëäàíó åðåêøåëiãií ê¼ðñåтеді.

±ûëûì ¼ðiñi ðåòiíäå ïñèõîäèàãíîñòèêà ¼çiíå òèiñòi ¸ð-ò¾ðëi ¹ûëûìè ¸äiñòåðäi,îëàðäû» ïðèíöèïòåðiн, ò¸ðòiáiн áiðiêòiðåäi.

Ïðàêòèêà ñàëàñû ðåòiíäå îë ¸äiñòåðäi» ïðàêòèêàäà ºîëäàíóûíà áàéëàíûñòû ïðîôåññèîíàëäûқ áiëiì ìåí áiëiêòiëiêêå áà¹ûòòàë¹àí.

Åêi æà¹äàéäà äà ¸»ãiìå àäàìíû» ïñèõîëîãèÿëûº ïðîöåñòåðiíi» ºàñèåòiн æ¸íå ºàë-æà¹äàéûí áà¹àëàó ò¸ñiëäåði æàéûíäà.Òåîðèÿëûº ïñèõîäèàãíîñòèêà ºàëàé æàºñû iñòåó êåðåêòiãií ä¸ëåëäåéäi, àë ïðàêòèêàëûº ïñèõîäèàãíîñòèêà îíû ºàëàé ä½ðûñ æ¸íå ñåíiìäi iñòåó êåðåêòiãií ê¼ðñåòåäi.

Ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði ïñèõîëогияның æ¸íå àäàìçàò òiðøiëiãiíi» ¸ð-ò¾ðëi ñàëàëàðûíäà ºîëäàíàäû.

Êåéáið ïðîôåññèÿëàð ïñèõîëîãèÿ¹à æ¸íå àäàìíû» æ¾ðiñ-ò½ðûñûíà åðåêøå òàëàïòàð ºîÿäû.Á½ë æåðäå àäàìíû» ò¸æiðибеде æàðàìäûëû¹ûн ïàéäàëûëû¹ûí àíûºòàéòûí äèàãíîñòèêà ºàæåò.

ľíèå æ¾çiíäå ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði ìû»íàí àñàäû æ¸íå îëàðäû àðíàéû жүйе áîëìàñà ò¾ñiíó ì¾ìêií åìåñ.

1. Áàºûëàó íåãiçiíäåãi ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði.

2. Ñàóàëíàìà íåãiçiíäåãi ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði.

3. Ïñèõàäèàãíîñòèêàíû» àäàìíû» æ¾ðiñ- ò½ðûñûí, å»áåãiíi» í¸òèæåëåðií åñåïòåéòií æ¸íå ñàðàïòàéòûí îáúåêòèâòi ¸äiñòåð.

4. Ïñèõîäèàãíîñòèêàíû» ýêñïåðèìåíòòiê ¸äiñòåði.

Áiðiíøi òîï – áàºûëàó íåãiçäåãi äèàãíîñòèêà ¸äiñiìåí ìiíäåòòi ò¾ðäå áàºûëàóäû» å»ãiçóií æ¸íå îíû» í¸òèæåëåðií ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ºîðûòûíäûëàðäà ºîëäàíóäû áîëæàéäû.

Ñàóàëíàìà íåãiçiíäåãi ïñèõîäèàãностика ¸äiñòåði àäàìíû» ïñèõîëîãèÿëûº åðåêøåëiêòåðií ñàóàëíàìà àðºûëû (æàçáà í/å àóûçøà àëûí¹àí) æàóàïòàðûíà ñàðàïòàó íåãiçiíäå ºàëàí¹àí.

Á½ë ¸äiñòåðäi» áiðíåøå ò¾ði áàð; àíêåòà, ñàóàëíàìà, èíòåðâüþ.

Æàáûº ñ½ðàºòàð¹à ñûíàëóøû áåëãiëi áið ¾ëãiãå (ñòàíäàðòºà) ñàé æ¸íå îíû» îéûíøà ä½ðûñ æàóàïòàðäû òà»äàó êåðåê. Ìûñàëû: ”èÿ”, ”æ”, ”êåëiñåìií”, ”êåëiñïåéìií”, ”æàóàï áåðóãå ºèíàëàìûí”.

Àøûº ñ½ðàºòàð¹à ñûíàëóøû åðêií ò¾ðäå, ¼çi ºàëà¹àí ¾ëãiäå æàóàï áåðåäi. Æàáûº ñ½ðàºòàð¹à ¸äåòòå ñàíäûº òàëäàó æàñàëñà, àøûº ñ½ðàºòàð¹à ñàïàëûº òàëäàó æàñàéäû. Ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ñàóàëíàìà, á½äàí áàñºà, òóðà æ¸íå æàíàìà áîëóû ì¾ìêií. Òóðà ñ½ðàºòàð¹à ñûíàëóøû ¼çiíi» êåéáið ïñèõîëîãèÿëûº ºàñèåòií ñèïàòòàéäû æ¸íå áà¹àëàéäû. Æàíàìà ñ½ðàºòàðäà ñûíàëóøûíû» ïñèõîëîãèÿëûº ºàñèåòiíå òiêåëåé áà¹à áåðiëìåéäi, áiðຠñî¹àí ºàðàìàñòàí îíû» ïñèõîëîãèÿлық äàìóûíà æàíàìà ïiêið áåðiëåäi.

Æàçáàøà ñàóàëíàìàäàí áàñºà, àóûçøà ñàóàëíàìàëàð áàð. Îíû» áiði èíòåðâüþ. Ïñèõîëîã ñûíàëóøû¹à ¼çi ñ½ðàºòàð ºîéûï, æàóàïòàðûí äà ¼çi æàçûï àëàäû. Á½ë ñ½ðàºòàð àëäûí àëà áåëãiëåíiï, æàçáàøà ñ½ðàºòàðìåí òèïòåñ áîëóû ì¾ìêií.

°ðåêåò í¸òèæåëåðií òàëäàó àðºûëû æàñàëàòûí ïñèõîäèàãíîñòèêàíû» áið ¸äiñi êîíòåíò-àíàëèç áîëûï òàáûëàäû. Êîíòåíò-àíàëèçäå ñûíàëóøûíû» æàçáàøà æàóàïòàðû, øû¹àðìàëàðû, õàòòàðû, å»áåê í¸òèæåëåði àëäûí-àëà áåëãiëåíãåí æ¾éåãå ñàëûíàäû. Îíû» ìàºñàòû – àäàìíû» æàçáà øû¹àðìàëàðûíäà ê¼ðiíåòií ïñèõîëîãèÿëûº ìiíåçäåìåñií (åðåêøåëiêòåðií) àíûºòàó æ¸íå áà¹àëàó.

Ýêñïåðèìåíòòi» ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñi ðåòiíäåãi åðåêøåëiãi ñûíàëóøûíû» êåéáið ºàñèåòiíå áà¹à áåðó ¾øií àðíàéû ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ýêñïåðèìåíò ¼òêiçó. Á½íäàé ýêñïåðèìåíò ¼òêiçóäi» ò¸ðòiái ¸ëäåáið æàñàíäû æà¹äàé àðºûëû, ñûíàëóøûíû» çåðòòåëiï æàòºàí ºàñèåòií ê¼ðó.

Ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði, îëàðäû æiêòåó.

²àçiðãi òà»äà ¹ûëûì¹à áåëãiëi áàðëûº ïñèõîëîãèÿëûº ïðîöåñòåðäi, àäàìíû» ºàñèåòòåðiíå æ¸íå õàëäàðûí ºàìòèòûí ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåð æàñàë¹àí æ¸íå ïðàêòèêàäà ºîëäàíóäà.

Ïðàêòèêàäà ºîëäàíàòûí æ¸íå æàñàë¹àí ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåðäi» ê¼ïøiëiãi áëàíêòiê ¸äiñòåìåãå êiðåäi. Ñûíûëóøûíû» àóûçøà íåìåñå æàçáàøà æàóàïòàðûíà ºàðàï, îíû» ïñèõîëãèÿñûíà áà¹à áåðåäi.

²îëäàíó жиілігіне ºàðàé åêiíøi îðûíäû ñàóàëíàìà ¸äiñòåìåñi àëàäû. °äiñòåìåäå ñûíàëóøû¹à ïñèõîëîã àóûçøà æàóàï áåðiï, îíû» æàóàïòàðûí áåëãiëåï ¼»äåéäi. Á½ë ¸äiñòåìåíi» åðåêøåëiãi – àðíàéû áëàíêiëåð äàéûíäàëìàéäû æ¸íå ïñèõîëîã ¼çií ñûíàëóøûìåí åðêií ½ñòàéäû.

¶øiíøi îðûíäû ñóðåò æ¸íå ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåìåëåð àëàäû. Ñûíàëóøûíû» ºàë-æà¹äàéûí çåðòòåó ¾øií ¼çäåðiíi» ñóðåòòåði ºîëäàíàäû.

Ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåìåëåðäi» àðàñûíäà ïðîåêòòiê ¸äiñòåìåëåð åðåêøå îðûí àëàäû. Îëàð áëàíêòi», ñàóàëíàìà æ¸íå ñóðåò ¸äiñòåði áîëà àëàäû.

Êåçåêòåãi òîï – îáúåêòòi» – ìàíèïóëÿòîðëûº ñûíàóøûëàð¹à òàïñûðìàëàð çàòòàð ê¾éiíäå áåðiëåäi. Çàòòàðäàí ¸ëäåáið í¸ðñå æàñàó êåðåê: æèíàéäû, æàñàéäû, º½ðàéäû, á½çàäû.

Òåñòòiê òàïñûðìàëàðäû» òèïi áîéûíøà ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåìåñi ñàóàëíàìàëûº, ò½æûðûìäàìàëûº, æåìiñòiëiê, ¸ðåêåòòåíóøiëiê, ôèçèîëîãèÿëûº áîëûï á¼ëiíåäi.

Òåñòòiê ìàòåðèàëäû» áà¹ûòûíà áàéëàíûñòû ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåìåëåði:

À) Ñàïàëû (àäàìíû» ñàíà-ñåçiìiíå áàéëàíûñòû).

Á) Ñàíàñûç ( àäàìíû» ñàïàñûíà áàéëàíûñòû åìåñ ðåàêöèÿëàð¹à áà¹ûòòàë¹àí), áîëûï á¼ëiíåäi.

À-òèïiíå ñàóàëíàìà ¸äiñòåìåñi ìûñàë áîëàäû.

Á-òèïiíå ïðîåêòòiê ¸äiñòåìå æàòàäû.

Ñûíàëóøû¹à òåñòòiê ìàòåðèàëäû ½ñûíûëóûíà áàéëàíûñòû ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåð áëàíêòi» òåõíèêàëûº æ¸íå ñåíñîðëûº áîëûï á¼ëiíåäi.

²îëäàíàòûí ïñèõîäèàãíîñòèêà ºîðûòûíäûëàð, ì¸ëiìåòòåðäi» ¼çãåøåëiãiíå áàéëàíûñòû ¸äiñòåð îáúåêòèâòiê æ¸íå ñóáúåêòèâòiê áîëûï á¼ëiíåäi. Îáúåêòèâòi ¸äiñòåìåíi» ìûñàëû ðåòiíäå ôèçèîëîãèÿëûº, ðåôëåêñòiê ê¼ðñåòêiøòåðií íåìåñå ñûíàëóøûíû» ïðàêòèêàëûº í¸òèæåëåðií ñàðàïòàéòûí òåñòòåð áîëà àëàäû.

30. Сабақтың тақырыбы:

Жантанудың даму тарихына қысқаша шолу.
Сабақтың жоспары:

Психологияның дербес ғылыми пән болып қалыптасуының тарихи даму жолдары.

XХ- ғасырдан бастап шет елдерде, Ресейде психологияның экспериментальдық ғылым ретінде дамуы.

Қазақстанда психология ғылымының даму жолдары.

Сабақтың мақсаты:

Студенттерді психологияның даму тарихымен, XХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы психология дағдарысымен, кеңестік психологияның дамуымен, қазақстанда психология ғылымының даму жолдарымен, ғылыми психологияның принциптерімен таныстыру.

Ерте замандардан бастап адам баласының назары, ақыл-ойы өзінің маңындағы дүниенің сырын танып білуімен бірге, өз денесінің ішкі дүниесінің, ақыл-ойы мен іс-әрекетінің тіршілік бейнесінің құпия сырларын ашып білуге ұмтылған. Біздің дәуірімізге дейінгі бірнеше мыңдаған жылдар бұрын Шығыс елдері Мысыр мен Үндістанда, Қытай мен өзге елдерде, адам баласының мәдениеті өсіп, дамып, осы заманғы ғылыми білімнің бастапқы іргетасы қалана бастаған. Қоғамның дамуына қарай өндіріс күштері өсті, әлеуметтік өмірде таптар пайда болды. Алғашқы құл иеленушілік мемлект құрылды. Қоғамда адамдардың әр-қилы наным сенімдерге негізделген көз-қарастары пайда болды. Мұндай көзқарастар тек діни нанымдарға негізделіп қана қойған жоқ, адамның жан дүниесі жайлы табиғи – ғылыми көз қарастардың тууына себепші болды.

Ертедегі Шығыс елдерінде, сонан соң Ежелгі Грецияда адамның тәні мен жанының сырын білуге ден қойылды. Адам тіршілігінің негізі – қан айналуына ерекше мән берілді.

Ертедегі Қытай медицинасында (ХІІІ ғ) денені басқарушы жүрек қызметі деп санап, ол ауа тектес нәрседен жаралған деді. Ол адамның физиологиялық тіршілігімен бірге психологиялық қызметінде реттеп отырады. Мұндай тіршілік адамның сөйлеу қабілетін оятып, ойын дамытады деген тұжырым жасады.

Ежелгі Үндістан дәрігерлері, “адамның психологиялық әрекетінің негізгі органы – жүрек оның атқаратын қызметі біртіндеп миға ауысады”- деген тұжырым жасады.

Б.ғ.д.VІ ғасырда Үндістанда адамның жан дүниесі жайындағы діни нанымдарға негізделген Джайнизм мен буддизм бағыттары кеңінен тарады. Бұдан кейінгі кездерде Үндістанға философиялық мектептер жан туралы түсініктерді метофизикалық- әдептік мақсаттарды дәріптеуге пайдаланылады. Бұл бағыт келесі дәуірімізде түрлі жолға түсіп, жан дүниесінің сырын адамның даралық ерекшеліктеріне орай түрліше түсіндіреді.

Ерте дәуірдегі Қытай елдеріне кеңінен таралған философиялық - діни ой -пікір әйгілі ғұлама Конфуцийдің есімімен байланысты.

Онын іргесін өзі қалаған мектебі Конфуцияндық деп аталады. Конфуцийдің пікірінше “адамның білімі мен психологиялық сапалары – туа берілетін қасиет. Адам жаратылысынан қайрымды болып туады, бірақ оны жолдан тайдырып бұзатын-сыртқы орта. Сондықтан ол, адамның өз бойындағы сырттан әсер еткен зиянды қасиеттерден арылу үшін, адам өзі ішкі жан дүниесіне үңіліп ақыл-ойын дамыта түскені дұрыс” – дейді. Адамның тәнімен психикалық тіршілігінде қан айналу процесінің ерекше маңызды қызмет атқаратындығы туралы пайымдаулар келесі дәуірлерде Вавилон, Мысыр, Қытай мен Үндістанда, Ежелгі Шығыс елдерінде жалғасты.

ХІХ ғасырдың ортасындағы психикалық іс-әрекет философиялық ілім жүйелеріне негізделіп психологияның өзіндік сипаты, зерттеу объектілері мен оның әдіс тәсілдері айқындалды. Психологияның ХІХ ғасыр ортасында дербес ғылыми пәнге айналуының табиғи-ғылыми негізі-физика мен химия, физиология мен биология, дарвинизм мен рефлекс туралы ілім, сезім мүшелерінің психофизиологиясы мен психифизикалық зерттеулердің нәтижелері.

ХІХ ғасырдың ортасында психологияның дербес және тәжірибелік пән болып қалыптасуы нәтижесінде адамның жан дүниесінің сырын әр тарапты зерттеу қызу жүргізіле бастады. Психологияның мұндай талаптары жаңа салалары мен тармақтарының өркен жайып дамуына қолайлы жағдай тудырды. Психологияның дамуындағы осы кезеңде әртүрлі бағыт-бағдар мен түрлі ағымдағы мектептерде тарих сақынасына келіп бұл пәннің әртүрлі мәселелерін әрқили көз-қарастар тұрғысынан қарастырды.

Ресейдегі 1917 ж қазан төнкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлерді жинақтап топтастыратын болсақ, Батыс елдері мен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Ресейде психологиялық ой-пікірлер негізінен 2 бағытта өрістейді:

1. 
   Бостандық жолындағы жалпы халықтық қозғалыстағы сана - сезімінің даму
   
2. 
   Ресми идеология. И.М.Сеченовтің “бас миының рефлексі” деген еңбегі Ресейдегі психология ғылымының дамуы үшін жаратылыстық - ғылыми негіз болды, сөйтіп материалистік психологиялық ой-пікірлердің дамуына күшті ықпал етті. Сонымен қатар қазан төңкерісіне дейінгі Ресейде Г.И.Челпановтың, кеңестік кезінде В.М. Бехтеревтің, И.П. Павловтың зерттеулері, Н.Е. Введенский мен А.АУхтомскийдің рефлекске байланысты ашқан жаналықтары психологияның табиғи-ғылыми негізін одан әрі өрістетуге жол ашты.
   

Қоғамның тарихи дамуының мұқтаждығының экономика мен идеологиялық мәдениеттің өрістеуіне сәйкес кеңестік дәуірде психологияның көптеген салалары мен тармақтары дамып жетіліп жеке-жеке ғылыми пәнге айналды.

Адамның жан дүниесі жөніндегі пайымдаулар мен ой-пікірлер Қазақстанда өте ерте кезден бастау альп ХV-ХІХ ғ.ғ. Қазақ халқы ғұламаларының ағартушы демократтардың туындыларында айтарлықтай көрініс берді. Ал одан бұрынғы дәуірлерде ақын жыраулардың өлең толғауларында, билердің шешендік сөздерімен халықтық нықылдары ел намысын найзаның ұшымен білектің күшімен қорғаған батырлардың отаншылдық істерінде адам жан дүниесіне жұмбақтарына терең үңіліп болашақ ұрпаққа тағлым берерлік мол рухани қазына жатқандығы қазіргі кезде зерттеліп бір жүйеге келтірілді. Аса көрнекті ғалым Ш. Уалихановтың шығармаларында халықтың рухы оның таным түсініктерімен тығыз ұштастырылады. И. Алтынсарин еңбектері этникалық және балалар психологиясының қыр-сырына толы деуге болады. Сонымен қатар А. Құнанбаев, С. Торайғыров, Ш.Құдайбердиев еңбектерінде, шығармаларында психологиялық ой- толғаулар менен пайымдаулар көптеп кездеседі.Ж. Аймауытовтың “Психология” оқулығы мен” Жан жүйесі және өнер таңдауы” – деген туындысы психология пәні бойынша таза ана тілінде жазылған бірден-бір алғашқы еңбек. 1920-1930 жылдары А.Байтұрсынов , Т.Тәжібаев, М.Мұқанов, А. Темірбеков, Ә.Сытдықов т.б. психолог мамандардың ғылыми зерттеулер жүргізген мәселелері белгілі. Қорыта айтқанда Қазақстанда психология ғылымы сан-салаға тарамдалып, кең жайылып өркендеп келе жатқан ғылыми пәндер қатарына жатады.

А)1879

С)1857

Е)1869

А) Құрылым, тұтастық, жүйе

В) Әдет-ғүрып, салт-дәстүр

С) Қиял, арман, елес (сағым)

D) Әдіс, тәсіл, мақсат

Е) Ойлау, білім, оқу

3. Адамның жаңаны іздеуге байланысты сезімдері:

А) Интеллектуалды сезім

В) Адамгершілік сезім

С) Қанағаттану сезімі