)Жоңғар хандығының пайда болуы, алғашқы қазақ-жоңғар қатынастары

монғол тайпаларының шын атауы «ойрат» немесе «дүрбіт-ойрат» — төрт тайпаның
одағы дегенді білдіреді.
Жоғарлардың күшеюі чоростардың билеушісі Батурдың билікке келуімен байланысты,
ол ойрат көсемдерінің ішінде алғашқы болып «қонтайшы» титулын алды. 1635 жылы
оған Тарбағатай аймағында Ұлан-Урга елді мекенінде ойрат тайпаларының көсемдерін
құрылтайға жинауға мүмкіндік туды, онда «Дала ережесі» (Цааджин бичиг) деп
аталатын заң қабылдады. 1635 жылғы қалмақ ақсүйектерінің құрылтайынан соң Қазақ
хандығының шығыс шекарасына шапқыншылықтар жиілеп кетті.
Жоңғарлар қазақтардың солтүстіктегі далаларына белсенді түрде жылжи түсті, ХVІІ
ғасырдың 30-40 жылдарының өзінде-ақ Ертіс өзені мен Балқаш көлінің арасындағы
аумақ іс жүзінде жоңғарлардың бақылауында болды. Ертіс өзенінің жоғарғы ағысында
қонтайшының ордасы орналасты. Қазақ хандығына жоңғар шапқыншылықтарының
жаңа толқыны Галдан-Бошохту ханның есімімен байланысты.
ХVІІ ғасырдың 80-жылдары қазақтарды жоңғарлар Жетісудан ығыстырып шығарды.
Қазақтар мұнда отырықшы орталықтарын, құнарлы жайылымдарын жоғалтты.
Қазақстанның
оңтүстігі
ойраттарды
қатты
қызықтырды.
Орталық
Азияның
тарихындағы көне кезеңнің өзінде бұл аймақта орасан көп қалалар пайда болды, олар
көшпелі жəне отырықшы тайпалар сауда байланыстарының орталықтары болатын.
Тараз, Сайрам, Отырар, Түркістан жəне тағы басқа қалалар Сарыарқаның көшпелі
тайпалары үшін игілік көзі еді. Қарапайым тұрмысқа қажетті бұйымдардан бастап,
матаға дейін осы қалалардан сатып алынатын. Бұл отырықшы өңірге саяси үстемдік
оларға билік құрылымдарының қалыпты жұмыс істеуіне қажетті алым-салықтарды
жинауға мүмкіндік берді.
1717-1718 жылдары жоңғарлардың қазақ хандығына басып кіруі ішкі қайшылықтарға
əкеп соқты. 1718 жылы жоңғарлар Жетісудан өтіп, Арыс, Бөген, Шаян өзендеріне дейін
жорыққа шықты, басты мақсаты хан орталығы Түркістанды жаулап алу еді.
1722 жылдың аяғында Қытайдың маньчжурлік билеушілерімен бейбіт келісімге келген
жоңғарлар 1723 жылы көктемде Қазақстанға жойқын шабуыл жасауды жоспарлады. Бұл
жорық қазақ халқының тарихында «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деген атпен
қалды.
1723 жылы Жоңғар шабуылының нəтижесінде қазақ тайпалары өздерінің ғасырлар бойы
мекендеген жерлерінен кетуге мəжбүр болды, халық аштықтан қырылды. «Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұлама» — адамдар жаяу жүргеннен табандары қажалған, көлдің
жағасында əл-күштері жоқ, құлап, шаршаған деген мағынада сөз қалған. Осы кезде
қазақтың зарлы «Елім-ай» əні дүниеге келді.
ХVІІ ғасырдың аяғы — ХVІІІ ғасырдың басында хандықтың ішкі саяси жағдайы өте
ауыр болды. Тəуке хан өлгеннен кейін жоғарғы билікті басқаратын лайықты адам

болған жоқ. Қайып хан мен Əбілқайыр ханның жоңғарларға қарсы күресі нəтижесіз
аяқталды. Екі билеушінің арасында қайшылықтар мен келіспеушіліктер орын алды.
Сондай-ақ, хандардың орталықтанған мемлекет құру, ұлыстар мен жүздерді біріктіру
жөніндегі ойлары жүзеге аспады.
Қазақ хандығына жоңғарлардан басқа батыс жақтан Еділ қалмақтары, солтүстіктен сібір
казактары, башқұрттар, оңтүстіктен ортаазиялық мемлекеттер жиі жорықтар жасап
отырды. ХVІІІ ғасырдың 20-жылдары қазақтардың өмірінде өте ауыр кезең басталды.
Бұл ауыр жағдайдыңболуы соғыспен жəне жұтпен байланысты болды. Ол қазақтардың
шаруашылығына көп нұқсан келтірді.
Қазақтар жоңғарлардың қысымынан батысқа қарай ығысты. Ұлы жүз Ходжент арқылы
оңтүстікке жылжыды. Орта жүз Самарқанға жəне Бұхараға қарай бет алды. кіші жүз
Хиуа мен Еділ бойына ығысты. Ташкент, Түркістан бастаған 32 қала жоңғарлар
қолында қалды. Бұл ауыр жағдайдан шығудың басты жолы ұйымдасқан түрде жауға
қарсы төтеп беру, яғни жоңғарлардың батысқа қарай жылжуын тоқтату еді.

жүктеу/скачать 0.67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: