Тарих талқысы Ұлттық тағдыр, Тұлға және тарихи көзқарас

От басы, ошақ қасында осындай берекесiздiк әкелген бұл «қағида» қоғамдық өмiрге де кесiрiн тигiздi. Әсiресе, әр ұрпақтың арасындағы қайшылық жайшылықтың өзiнде бiлiнiп қалатын өнер саласында, тiптi ушығып кеттi. Төрдегi орын онсыз да ойсырап бос қалғанмен, ол да аздық еттi. Ашықтан -–ашық аға буынның бетiне топырақ шашты. Оны «Любовно выращивать молодых казахских писателей» деген әп – әдемi тақырыппен берiлген мына мақаладағы: «Маститые» бандиты заглушали инциативу литературного моладняка. Враги народа, долгое время сидевшие в союзе писателей, насаждали ложное мнение о якобы «незаменимости» небольшой «избарнной» кучки писателей, так называемой «пятизвездочки» куда входил на положении «неповторимого дяди» казахской поэзии и Джансугуров.

...Так было и писателями более или менее оформившимися и претендовавшими на определенное место в литературе. Вредительскими руками Джансугурова был сорван в 34 – году намеченный юбилей 10 – летия творчества молодого талантливого писателя комсомольца Аскара Токмагамбетова, а сам писатель был оклеветан» - деген пiкiрден – ақ («Каз. Правда», 12. IХ. 37 г.) аңғаруға болады. Құрметтi қаламгерлер «кәнiгi қарақшыға» айналып шыға келдi. Солардың қатарында Әуезов та аталды. Адам бойындағы ең қасиеттi сезiмнiң бiрi – инабаттылықтың, кiсi сыйлаушылықтың қадiрi кеттi.

Мұндай арандатуды ата жауына да тiлемес ешкiм. Әрине, Асқар Тоқмағамбетовтiң он жылғы толған творчестволық жолын атап өтуден, не кейiнге қалдырудан әдебиет өспейдi де, өшпейдi де. Қалмақан Әбдiқадыровке ондай құрмет көрсетiлген. Бiрақ арзан өкпеге Iлиястай азаматты, ақынды қорлау – әдепсiздiктiң нағыз өзi. Бұл жолдарды жазған, не жаздырған адам Асқардың өзi ме, әлде долбар ма? Ендеше шын авторы кiм?

Әмәнда бет – пердесi ашылмаған, қылмысы анықталмаған адам қауiптi.

Ал осы хабар жарияланғаннан кейiнгi Iлиястың үй – iшi мынадай күй кешiп едi.

Фатима Ғабитова: 1938 жыл, апрель № 25 ер балалар мектебiнде (сабақ берiп) оқытып жүрмiн. Бұл мектепке жақында ғана орналасқам. 6 «б» класында класс жетекшiсiмiн. 19 «халық жауы» аталғаны туралы үкiм газетте жарияланғанда, завуч барлық класс жетекшiлерiне ол жауыздардың халыққа iстеген қиянаттарын оқушыларға түсiндiрiп, тиiстi жазаларын алғандықтарын айтуымыз керектiгiн айтты. Маған бұл завуч ертеден таныс. Жанына жақындап, ақырын ғана «Мен айта алмаймын», - дедiм. Ол, төмен қараған күйi (бетiме қарамай); «Мен сiздiң халыңызды түсiнемiн, сiздiң класқа өзiм айтамын», - дедi де, иенi iлестiрiп класыма келiп, оқушыларға «халық жауыларының» жағдайын түсiндiрдi. Сол күннен бастап завуч маған басқаша қарайтын болды... Әзiр сол завуч қайда екен? 1937 –1938 оқу жылындағы завучтар жайлы сұрасам, табар да едiм. Менiң халiмдi сол күндерi түсiнушiлердiң бiрi – сол завуч едi... Ол, Биләлдi де, Iлиясты да жақсы бiлетiн Алматының ескi орыс мұғалiмдерiнiң бiрi едi.

Мен бүгiн ол завуч туралы жазбақшы емес едiм, тек есiме түскен соң жазылып кеттi. Менiң бүгiнгi жазуға ниеттенген уақиғам, өз өмiрiмдегi ең қорқынышты, аса қауiптi күнiм жайлы едi. Сондықтан да сөз басында сол қарғыс атқан күннiң болған числосы апрельдi жаздым. «19 жау» апрельде емес, мартта атылған болатын. Және олар атылған түнi бiздiкiне, ұлын ерткен Iзтiлеу Жақанов (немере сiңілiмнiң ерi) балаларға алма, түрлi тәттiлер алып келген едi. Iзтiлеу баласымен бiздiң тарбөлмемiзге орналасқанда, өте ақырын есiктi еппен ашып Ғұсман Жылқыбаев (немере iнiм) келiп кiрдi. Бұл екеуi де 19 атылған адамның маған қалай әсер еткенiн, менiң халiмдi бiлу үшiн келгендер едi. Бiрақ екеуi де ол уақиға жайлы ләм – мим демедi. Мен де ештеңе демей шәй – пәй берiп оларды – жанашырларды ұзатқам.

Қанды марттан соң қаhарлы апрель келдi. Күнде құт ұшарлық жаңа хабар. НКВД – ның есiгiн құрғатпаймыз. К - нiң (комендатураның) – Т. Ж. ерiмiзбен көрiстiруiн сұрап С – ген (следовательге – Т. Ж.) звонит етемiз... «Қатындарын да айдайды екен, балаларын балалар үйiне алады екен» деген хабар зәремiздi алды... Жәнеде: «Әйелдердi балалармен қызыл вагондарға салып алыс жаққа жiберiедi екен», «Кавказдықтардың семьялары қызыл вагонда Қазақстанға келiптi. Ауырған балалары вагонда өлiптi. Тiптi суға да зар болып, барлығы қиналыпты» деген хабар үрейдi ұшырады. Апрельдiң соңғы күндерiнде с - тель (тергеушi – Т. Ж.) ерiмiзбен көрсетуден бас тартты. «Ерiңiз менiң қарамағымнан кеттi, ендi маған звонить етпеңiз!» - дедi және сол күнi менiң өзiмдi алуға екi орыс, бiр маржа келдi. Қызыл вагоннан қорыққанымнан үш баламды өзiмнiң туып – өскен қалам Қапалға жiберiп едiм. Ол балаларға бас – көз болып алып кеткен, нағашы апам – Хұппи болатын. Үлкен ұлым Жәнібектi де бiр жылға түрмеге қаматқан едi НКВД. Жәнiбек түрмеге түскенде 13 жасар бала едi. НКВД менi алғалы келгенде қолымда төрт айлық Болатым ғана қалған болатын.

Ымырт жабыла мектептен қайттым. Үйде қызметшi әйел Болатты ұстап отыр екен. Шешiнiп, дайындаған тамаған iшiп, Болатымды қолыма алдым. Елегiзiп отырғанымда, сау етiп үш сұмырай жетiп келдi. Есiктен кiре бiреуi: «Вот, так. Откуда это ребенок?» - деп бақырая бетiме қарады. Мен: «Өзiмнiң балам», - дедiм. «Туған куәлігін әкеліңіз», деде. Мен: «Әзiр үйдi тiнтесiз ғой, сонда өзiңiз тауып аласыз!» - дедiм де, Болатты өзiм отырған диванның бұрышына тастай салып, диван астында жатқан кiшкентай өткiр балтаны қолыма алып: «Жақындамаңдар, балама! Алдымен баламды өлтiремiн, онан соң қайсың келсең соныңды өлтiремiн!» деп айбар шектiм. «Баламды тiрi қолдарыңа бермеймiн!» - дедiм. Расында да солай бекiнген едiм. Емшектегi жас нәресте әлбетте қолына түссе өлер едi. «Балам түрмеде қай күйде өлдi екен?!» деп, қасiрет тартқанша, өз қолымнан өлтiрейiн де, өзiм де де өлейiн, бұл адам төзбес азаптарды көргенше» деп те ойлап едiм. Ерiм қамауда, 13 жасар ұлым түрмеде, ендi өзiмдi емшектегi баламнан ажыратып алғалы келiп отыр. Үш сәбиiмнiң тағдыры және белгiсiз... Не деген озбырлық?! Не деген зұлымдық?! Не кiнәмiз бар едi?!

Менiң қаным қашып, бала ұстап тұрған түрiмдi көрген НКВД – лiктер маған: «Балаңыздан айырып сенi алмаймыз. Кеше балаларыңызды жiберiп пе едiңiз? Мына распискаға қол қойыңыз да паспортыңызды берiп, балаңызбен отыра берiңiз!» -дестi. Расписканы оқып, қол қойдым. «Алматыдан НКВД – ның рұқстаынан басқа бiр жаққа да шықпайсын» делiнген екен.

Ертеңiне мектептен келгенiмде бiр қызыл әскер НКВД – ға шақырған қағаз алып келдi. Болатты мықтап орап алып, НКВД – ға бардым. Қағазда көрсетiлген түрмеге кiрдiм. Орта бойлы, 30 жастардағы қара қазақ есiктен енгенiмде: «Балаңмен неге келдiң?» - деп айқайлап жiбердi. (Мен сорлы баласыз келсем, қамап тастар деген оймен баламды ала келiп едiм). Iргеде тұрған екi орындықтың үстiне ұйықтап жатқан баламды жатқызбақ болдым. Ол «арс» еттi. «Қолыңа алып отыр!» - дедi. Амалым қанша, айтқанын орындап, Болатымды алдыма алып отырдым.

Сұрақ басталды. Аты – жөнiм, жасым, қай жылда не iстегенiм, туыстарым – барлығы, барлығы жазылды. Iлиясқа көп келетiн жақын жолдастарым жайлы сұраққа екеумiз айтысып қалдық. Мен бiреудiң де атын атамауды тiледiм. «Iлиястың есiгiн баққан есiк күзетшiсi емес едiм, мұғалiммiн. Кiм келiп, кiм кеткенiн қайдан бiлемiн. Тегi бiздiң үйден қонақ арылмайтын. Түсi таныс емес адамдар да көп келетiн» деген сияқты сөздер айттым. Қара иттi менiң жауабым ызыландырды. «Қылжақтамай дұрыс жауап берiңiз! Өзiңiздiң қайда отырғаныңызды ойлаңыз!» деп, жұдырығымен үстелдi қойып - қойып қалды. Мен жайлап: «Мен қайда отырғанымды бiлемiн. Және сiздi де сенiмдi араның сенiмдi қызметкерi деп ойлаймын. Соншама тәрбиесiз түрде маған неге ақырасыз? Мен болсам 18 жыл мұғалiм болған, неше мыңдаған жастарды тәрбиелеген адам емеспiн бе?» - дедiм. Ол абалауын тоқтатпады. «Шешенсiнбей дұрыс жауап бер!» - деп ақырды. Мен: «Ендi мен сiзге жауап бермеймiн, бiлгенiңiздi қылыңыз!» - деп, отырып алдым. Iшкi есiктен жуандау сары орыс шықты. Ол (Иванов – Қарағандылық едi), «Неге бажылдайсыңдар?» - деп сұрады. Қара ит оған жайды өзiнше түсiндiрiп жатты. Болат жылады. Баламды алып, аузына емшегiмдi салдым. Сұмырайлар өзара сөйлестi. Иванов iшкi бөлiмге кеттi де қара ит маған абаламай жай ғана: «Мынаған қол қойыңыз да, үйiңiзге бара берiңiз» - дедi. Жазғандарын оқып шықтым. Сұмдық, сұмдық... Өмiрде мен ойламаған сөздер жазылған екен... Әсiресе, менiң жанымды қатты ренжiткенi: «бiздiң үйде ұдайы үкiметке қарсы жасырын жиындар болып тұрыпты. Сол жиындарда хатшылықты мен атқарыппын. Машинкада үкiметке қарсы жарналар басып таратуда да менiң көмегiм мол болыпты. Осындай жолдарды оқығанда өз – өзiмдi тыя алмай, ақырып жылап жiбердiм. «Iлияс, жан досым Iлияс! Мына иттер босқа күйдiрдi ғой, босқа күiпсiң ғой, асылым!» - деп жыладым.

Дұрысын айту керек. Менде жүрiп жатқан саяси жағдайға қарап, бiрдеңе бар ма екен? Деген күдiктен сау емес едiм. Бiрақ ол бiрдеңенiң ұйымдастырушыларының бiрi – Iлияс емес, тек сол бiрдеңенi естiп, айтпаған, тыңшылық iстемеген болуы мүмкiн деп, ойлайтын едiм. Ешбiр айыпсыздан айыпсыз соншама адамды жауып, кейбiреуiне ату жазасын кесу ақылға сыймайтын хал едi... Ендi, өзiме жабылып отырған жаланы көргенде, бiр жылдан берi мазасызданған уақиғаның бет–пердесi сыпырылғандай, нақақтан – нақақ талай жандардың жазаланғаны мәлiмденгендей болды. Өксiгiмдi баса алмай, өзiмдi – өзiм тыя алмай жылай бердiм. Өмiр не деген улы едi?! Ол күнi менi тарғыл қара ит ептеп НКВД – ның есiгiнен шығарып салды. Ертеңiне және шақыру қағаз алып, қара иттiң алдына келдiм. Бүгiнгi күн ол менiмен тiптi тату сөйлестi. Жауап жазылатын қағазды өзiм толтыруға рұқсат еттi. Өз қолыммен барлық сұрақтарға жауап жаздым. Көп жерлерiн, әсiресе ақ жерлерiн сыздым. Сөйтiп, қолымды әр парағына қойып, бұл азаптан азат болдым. Бiр – екi күн өткен соң тағы шақырылдым. Бұл жолы басқа адам қарсы алды. Мен сияқты бiрнеше ерлерi алынған әйелдер жиналған екен. Iшiнде Сәкеннiң әйелi – Гүлбаhрам да бар едi. Ол орыстың бiзге естiрткенi: ерлерiмiз он жылға алыс Сiбiр айдалыпты. Бiздiң де екi жылға тiлеген жерiмiзге Алматыны тастап, балаларымызбен кетуiмiз керек екен. «Ертең келiп, баратын жерлерiндi айтып, бiзден справка алып, жол қаражатын, билет алып жолға шығасыңдар» - дедi. Ғұсмандармен ақылдасып, Семейге баратын болдым. Семейдi таңдау себебiм: «Үлкен қала, бiр жерден болмаса, бiр жерден қызмет табылар» деп ойладым. Қапалдағы балаларымды Семейге әкелiңдер деп, шақырып хат жазып, Семейге Болатымды алып аттандым...»

Бұл – талай жылға созылған сергелдеңнiң басы едi. Фатима да, Гүлбаhрам да, Гүлжамал да сол сыннан өттi. Балапандары үшiн аузына жем тiстеген құстай болып жүрiп балаларын да жеткiздi. Әрине, Фатимаға Мұхтардың да қолқабысы тимей қалған жоқ. Ал Гүлжамал Майлинға қашан көзi жұмылғанша Ғабит Мүсiреповтың қамқорлық жасап тұрғаны барша қауымға мәшhүр.

Кетер адам – кеттi. Өлгеннiң артынан өлмек жоқ. Ойсырап орны қалған азаматтардың рухын жоқтатпау да парыз. Ең бастысы – әдебитеттi өлтiрiп алмау ғой. Одақтың мүшелерiнен бес – алды – ақ адам тiрi қалыпты. Солардың «кетiгiн толтыру үшiн» тиiстi шара қолданудың да қажеттiлiгi туды. Қазанның орта шенiнде одақта ұйымдық мәселе қаралған мәжiлiс өткiзiлдi. «Жазушылар ұйымына жаңа мүше, кандидаттар алынды», деген («Қ. Ә.» 27 қазан, 37 ж.) төмендегi хабар сол бiр ауыр күндердегi жылт ете қалған жақсы лебiз едi. Мұнда да тұздығы ащы сөздер ұшырасады. Онсыз хабардың дәмi де келмес едi. Ең бастысы – күйiнiштi емес, сүйiнiштi жеткiзуiнде. құлаған бәйтеректердiң орнына өскен қуат – күшi мол жас теректер кiмдер екен. «Ат тұяғын тай басар» дейдi. Бұл да үлкен жаңалық. Хабардың ұзын – ырғасы былай:

«Халық жаулары Сейфуллин, Тоғжанов, Жансүгiровтер, совет жас ақын – жазушыларын да, халық ақындарын да ауыздықтап, шет қақпай ғып, оларды тұқыртып ұстауға тырысып келген. Әдебиеттiң тұлғасы «өзiмiз» ғана деп көрсетуге тырысқан. Сондықтан ол сұмырайлар – совет жазушылар ұйымының есiгiн жастарға да, халық ақындарына да ашпаған. Оларды шеттеткен, құбыжық етiп көрсеткен. Соның зардабынан совет жазушылар ұйымында бүкiл Қазақстаннан 15 мүше... 14 кандидат қана бар екен.

Соңғы уақытта Қазақстан совет жазушылар ұйымы жас ақын – жазушыларды және халық ақындарын өсiру, оларды тәрбиелеу, ұйымға тарту iсiн қолға ала бастады. Октябрьдiң 14 күнi жазушылардың ұйымының жанындағы комиссияның мәжiлiсiнде бiрсыпыра халық ақындары, жас ақын – жазушылар совет жазушылар ұйымының қатарына алынды. Жазушылар ұйымына мүшелiкке алынғандар: халық ақындарынан – Жанғабылов, Елеусiз, Оңғарбаев Өтеп, Әзiрбаев Кенен, Тайманов Сеттiғұл, Терiбаев Қуат, Керiмбаев Саядiл, Байрабеков Орынбай, жас ақын – жазушы, сыншылардан мүшелiкке алынғандар: Қаратаев Мұхамеджан (кандитаттықтан мүшелiкке), Хасанов Қадыр, Камалов Сағыр, Кузнецов П. Н., Әбiлев Дихан, Саин Жұмағали, Әбiшев Әлжапаар, Өтепов Құлмырза, Сәрсенбаев Әбу, Еркiмбеков Дүйсембек. Жазушылар ұйымының кандидаттығына алынғандар: Қалауов (колхозшы – оқушы ақын), Сатыбалдин Қапан, Омаров Сейтжан, Мейiрбеков Қанабек, Құлбаев Рақымбай, Адамбеков Ықылас, Шалабаев Белгiбай, Лекеров Асқар, Калашников И. П., Қажахметова Раиида, Сланов Ғабдол, Бектемирова Мәриям, Малқаров Омарбай, Әбдiрахманов Төкен».

Тағдыры әлi белгiсiз, қыл үстiнде тұрған «Үш бәйтеректi», қолтығынан демеп, жүгi ауған әдебиеттiң көшiн түзеу, мiне, осыларға сенiп тапсырылды. Олардың денi көркем сөз өнерiнiң туын тiк ұстап, келер күнге аман – есен аманаттады. Бiразы Отан үшiн жанын пида еттi. Iшiнара тағдырдың сергелдеңiне түскендерi де бар. Өйткенi науқан әлi басылмап едi. Солардың арасында: Iлиясты, ал 1937 жылы 30 желтоқсанда Мағжанды ұстатқан, Iлияс ақын түрмеде жатып:
Жақсыларға жанасып,

Жүз құбылып күнiне,

Жетерсiң әлi сен ақсақ,

Талайлардың түбiне,

Мен келермiн оралып,

Күндердiң бiр күнiнде

Сен өлерсiң жүзқара,

Қор болып түптiң түбiнде, -

деген сөз тасығыш жансыздар да жүрдi.

1938 жылы қаңтарда БК(б) II Орталық Комитетiнiң пленумы «Партия ұйымының коммунистердi партиядан шығарудағы қателiктерi, БК(б) II – ден шығарылғандардың шағымдарына формальдi – бюрократтық көзқарас туралы және бұл кемшiлiктердi жою жөнiндегi шаралар туралы» қаулы қабылдады. Ежовтың iс–әрекетi, қылмысы әшкерелендi. Оның өзi халық жауы ретiнде ұсталды. Орнына Берия келдi. Ақиқат үстемдiк алатындай көрiнгенiмен, қатерлi құйын мүлдем басқа бүйiрден кепкилiктi. Ендi, «сол қателiкке жол бергендердiң» басына бұлт үйiрiлдi. Бұл – екiншi соққы едi. Үшiншi, ең шешушi соққы – 1938 жылы наурызда «ССР Одағының Прокуратурасының» Бухарин бастаған «оңшыл – троцкийшiл блогы туралы» шығарған үкiмi арқылы берiлдi. Әр толқынның өз құрбандары болды. Оларды туғызған құпия да қатал күштiң шығуы тегiн, себеп – салдарын ашып беру – тарихшылардың еншiсiне тиесiлi. Мүмкiн парызы да болуы.

Оқыстан соққан қара дүлей жазушылардың да басына осал әңгiр таяқ ойнатқан жоқ. Тоғыз ай бойы зiркiлдеп, зықыларын да шығарды. Күйiнiш – ең аяулы бәйтеректердi отап әкеткенi. Аз ғана жұбаныш – бүгiн мен ертеңнiң арасын жалғастыра алатындай екi – үш тұлғаны арт жағында қалдырғаны.

Сол да үлкен медет. Оларға да зар болып қалуымыз әбден мүмкiн едi. Ендi, оны қайта қозғап жатудың өзi де артық.

Ол да бiр өткен өмiрдiң татқызған кермек дәмi. Мұхтар бұл жылы тура қырық жасқа толды. Алдағы жиырма төрт жыл өмiрiнiң жиырма жылын Абайға арнады.

Қуанышын да, жұбанышын да содан тапты.

Мұхтардың шын мәнәндегi екiншi өмiрi басталды.

«Демек, бiздiң бас бостандығымыздың өлшемi – тiкелей түрмеге түспегенiмiзбен ғана өлшенедi: соның өзi өзiмiздi толық азат адамбыз, не iстесек те өз еркiмiзбен iстедiк, не ойлассақ та ерiк өзiмiзде деп алдарқатуға жетiп жатыр... Бiрақта, менiң бас бостандығы туралы түсiнiгiм бұған керiсiнше аса қуатты, тегеурiндi де төзуге болмайтын ызалы идеямен тiкелей байланысты, мен – менiң бас бостандығымды қылмысты әрекеттердi жүзеге асыру үшiн пайдаланып отыр және ол тек қана өшпендiлiктi өршiтуге қызмет етуде, бұған мен де сондай сезiммен жауап беруге мәжбүрмiн», деп П. Я. Чаадаев айтқандай, Әуезов те рухани тәуелсiздiктен құтылу үшiн өзiнше ақыл – ой қайратымен қарсы тұрды.