Ташљи иљтисодий фаолиятни бошљаришнинг моќият ва хусусиятлари

Собиљ иттифољнинг иљтисодиёти ёпиљ характерга эга бњлиб, ташљи савдо ќуљумронлиги, маъмурий бошљарув, давлат мулкининг мутлаљ ќуљмронлиги ва љарийиб умуман раљобатнинг йуљлиги асосида љурилган эди. Унинг ташљи савдоси бошљаруви 1918 йил 22-апрелида ќалк комиссарлари совети љабул љилган монополия тамойиллари асосида амалга оширилди, унга књра давлат:

- марказий тартибда ташљи иљтисодий фаолиятни ќалк хњжалиги комплексининг бир љисми сифатида шу маљсадларда ташкил этилган органлар орљали бошљар эди;

- љайси корхоналар ва љайси соќалар ташљи иљтисодий алољалар бњйича операциялар амалга ошира олишини белгилар эди;

- экспорт импорт режаси асосида мамлакатдан нима ва љанча миљдорда олиб чиљилган ва олиб кирилганлигини белгилар эди;

- бевосита олиб кириш, чиљариш ва ташљи савдо ташкилотларини тартибга солиб турар эди.

Ташљи иљтисодий фаолиятни марказлашган давлат бошљарувининг кучайтирилиши ва бу соќанинг монополизацияси, ќар бири бирон товарнинг ќукмрон экспортери ёки ќукмрон импортёри бњлган бир љанча бутуниттифољ экспорт-импорт бирлашмалари бњлган 30-йилларга туђри келади, масалан "Соввнештранс"нинг транспорт экспедиторлик ва ташљи иљтисодий операцияларга омборхоналар хизмати соќасида ќукмронлиги, ташљи савдо юклари учун денгиз таннажларини фрахтлаш соќасидаги ќукмронлиги ва бошљалар.

Монополия принципига асосланган давлат бошљаруви маъмурий услублар билан амалга оширилар эди. Бундай бошљарувда ишлаб чиљарувчи экспорт фаолиятидан манфаатдор эмас эди. Импортни књпайтириш ва кенгайтиришга интилиш књпинча асоссиз эди.

Ташљи иљтисодий алољаларни ташкил этиш ва амалга ошириш учун жавобгар (маъсул) бњлган вазирлик ва идоралар орасида вазифалар аниљ белгиланмаган эди; экспорт фаолияти натижаларини баќолашда охирги натижа ќисобга олинмас эди; хорижий истеъмолчи учун маќсулот етказиб беришни амалга оширувчилар орасида маъсулият етишмас ва рађбат кучсиз эди; ишлаб чиљарувчи ва истеъмолчи орасида њртасида туђридан туђри алољанинг йуљлиги; (бу фаолият соќасининг ривожланиши учун тњсиљ бњлиб турган), стратегик маљсад, устиворликлар ва уларга эришиш воситаларини акс эттирувчи ташљи иљтисодий фаолиятнинг аниљ љарашлари йњљ эди, бу нарса шу фаолият соќасининг ривожланишига тњсиљ бњлиб бир ваљтда давлат манфаатларига туђридан туђри зиён етказар эди.

Бозор шароитида давлатнинг бутун иљтисод ва ташљи иљтисодий фаолиятга таъсири характери љисман њзгаради: у тартибга солиш, яъни асосан иљтисодий услублар билан бутун иљтисод ва унинг ташкилий љисмларининг фойдали харакатини таъминловчи маълум шароитларини яратувчанлик шаклини олади. "Тартибга солиш" атамаси билан бир љаторда САВДО ВА ТАЪРИФЛАР БУЙИчА БОШ АССАМБЕЛИџ (ГАТТ) ва љатор мамлакатлар ќужжатларида "регламентация" атамаси ќам ишлатилади.

Ђарб мамлакатлари иљтисодчиларининг тадљиљодларида давлатнинг жаќон бозоридаги миллий товар ва хизматларнинг раљобатбардошлигини оширишда давлатнинг роли кучайтириш бњйича амалий тавсияларни ишлаб чиљишга катта аќамият берилади. Шу ќолат бњйича америкалик олим М. Портернинг жаќон хњжалигида миллатнинг раљобат афзалликларини ошириш учун шароит яратишда давлатга муќим роль ажратилган китоби љизиљарлидир.

Мамлакатнинг раљобат устунлиги - бу юљори ва доимо њсиб борувчи ишлаб чиљариш даражасига эришишдир. Бунинг учун давлат миллий манбалар - меќнат ва капитални ишлатишга ёрдам бериши керак: њзгаришлар, миллий саноат фаолиятининг инновациясини рађбатлантириш; ташљи бозорда фирмаларнинг раљобатга чидамлигини оширишга олиб келадиган ички бозордаги раљобат муќимлигини яратиш; экспорт ќамда аралаш ва бу ишлаб чиљариш фирмаларига хизмат љиладиган ишлаб чиљаришни ривожлантириш учун љулай шароитлар яратиш.

М. Портернинг назарияси жаќоннинг бир љанча мамлактлари, шунингдек АЉШ ва Австралияда товарларнинг раљобатга чидамлигини давлат даражасига књтариш бњйича амалий тавсиялар ишлаб чиљиш учун асос бњлиб хизмат љилди.

Шундай љилиб ташљи иљтисодий фаолиятнинг давлат томонидан тартибга солишнинг объектив зарурияти иљтисодий назарияда тан олинган ва саноати ривожланган ва янги саноатли мамлакатлар хњжалик юритиш амалиёти билан тасдиљланган. ТИФнинг давлат томонидан тартибга солиниши бутун жаќонда кенг љњлланилади. Бозор хњжалиги шароитларида у миллий иљтисод манфаатларидан келиб чиљљан ќолда ТИФни такомиллаштиришни рађбатлантирувчи, амалга оирувчи ва назорат љилувчи љонуний таснифли чора-тадбирлар тизимини ташкил этади. Бу чора-тадбирлар давлат корхоналари ќамда ижтимоий ташкилотлар томонидан ќам амалга оширилади. Тартибга солишдан маљсад мамлакат ташљи иљтисодий мажмуаисини халљаро меќнат таљсимотининг њзгаргаувчан шароитларига мослаштириш ва барљарорлаштиришдир.

Давлат томонидан тартибга солишнинг асосий вазифаси ТИФнинг замонавий концепцияларини ишлаб чиљишдир. Концепция тушунчаси - бу назарда тутилган соќанинг ривожланиш маљсадлари, натижа ва фойда олиш йњналишларини, вазифаларни белгилашни њз ичига оладиган, масалан, ташљи иљтисодий фаолиятни ривожлантиришнинг умумий ђоясидир.

Ташљи ва ички омиллар ќар доим ташљи иљтисодий сиёсатга икки хил ёндашишни шарт љилади. Булар савдо эркинлиги ва протекционизмдир. Савдо эркинлиги деганда мамлакат ичида тадбиркорликнинг ташљи савдо масалалари бњйича љарор љабул љилинишида хорижий товарларнинг миллий бозорига чекланмаган кириш имконияти тушунилади. Протекционизм эса давлатнинг ташљи иљтисодий, шу билан бирга ва биринчи навбатда ташки савдо фаолиятига аралашувини, миллий ишлаб чиљаришни љуллаб љуватлаш маљсадида хорижий товарларга нисбатан хар хил чегармалар амалга оширишни таклиф этади. Хар хил даврларда ва хар хил мамлакатларда бу икки ёндашув бир ваљтда мавжуд бњлган, уларнинг њзаро муносабатлари ќар хил, яъни ташљи ва ички омиллар билан белгиланадиган бир-биридан устунлигидир.

Замонавий шароитларда ташљи иљтисодий сиёсат - бу давлат хокимиятининг хорижий мамлакатлар билан иљтисодий, фан-техника, ишлаб чиљариш ва бошља алољаларни ривожлантиришга ва унинг ижтимоий-иљтисодий ривожланишнинг стратегик вазифаларини ечиш маљсадида мамлакатни халљаро меќнат таљсимотида љатнашишини чуљурлаштириш ва кенгайтиришга љаратилган давлат хокимиятининг тадбирлари тизимидир.

Ќар бир мамлакат бу масалаларни њз ривожланишининг аниљ тарихий шароитларига књра ќал љилади.

Масалан, АКШ бир љанча њн йиллар давомида жаќон хњжалигида олдинги њринни эгаллаб келиб, ќозирги ваљтда њз мављеини саљлаб љолиш учун кураш олиб бормокда: ишлаб чиљариш учун мњлжалланган илмий товарлар олиб киришни рађбатлантирилмокда: асосан иљтисодни техник янгилаш учун тњлов буладиган хорижий капитал ољими рађбатлантирилмокда. Мамлакат ташљи иљтисодий алољаларида бутун дунёда хамкорлик алољалари билан бирлашган тармољлари бњлган транснационал корпорациялар хал љилувчи роль њйнайди. Кейиги йилларда кичик ва њрта корхоналарнинг ташљи иљтисодий фаолиятини жуда жадаллик билан љуллаб-љуватланмокда.

Японияни олиб књрадиган бњлсак, бу мамалакат табиий бойликлар жуда кам эга бњлганлиги сабабли ташљи иљтисодий фаолиятини анъанавий тарзда керакли ёљилђи ва хом ашё материаллари импортига йњналтирилган. Унинг барча турдаги манбаларни тежаш унга анъанавий импортни кисљартириш, хорижда тайер маќсулот ишлаб чиљаришни књпайтириш капитал сифатида экспорт љилиш имкониятини берди. Япониянинг раљобатга чидамлиги ошди ва охирги йилларда бу књрсаткичлар бњйича у жаќонда биринчи њринлардан бирини эгаллайди.

Ташљи иљтисодий сиёсат ташљи савдо, хорижий инвестициялар, валюта-кредит муносабатлари, янги технологиялар берилишини ќамда ишчи кучининг (ќаракати) тартибга солиб туради.

Ташљи иљтисодий сиёсатнинг шаклланишига капитал вакилларининг бирлашмалари (саноатчиларнинг миллий ассоциацияси, тадбиркорларининг соќавий бирлашмалари), транснационал корпорациялар, кичик ва урта бизнес, савдо (палата) уйлари ва бошка ижтимоий бирлашмалар таьсир курсатади.

Саноати ривожланган мамлакатларда давлат томонидан ТИФни тартибга солишнинг (регламентация) ташкилий љурилмалар, йњналишлар, принциплар, вазифалар маљсадларни њз ичига олувчи механизм вужудга келди. Замонавий ташљи иљтисодий сиёсат ташљи савдони назорат љилувчи ва рагбатлантирувчи љатор воситалар ёрдамида амалга оширилади. Бунга мамлакатларда ташљи иљтисодий алољаларни тартибга солиш учун махсус давлат тизимлари яратилмољда, масалан, Италияда - Ташљи савдо вазирлиги, Ташљи иљтисодий сиёсат бњйича вазирликлараро љумита, Божхоналар бош бошљармаси, Бош иљтисодий бошљарма, Ташљи ишлар вазирлиги, хорижда њз тижорат ваколатхоналарига эга бњлган Ташљи савдо институти, товарларни экспорт љилишда иљтисодий бњлимлари бњлган хориждаги элчихона ва консулликлар ёрдам беради.

Ташљи иљтисодий фаолиятни давлат томонидан тартибга солиниши миллий иљтисоднинг бошља доираларини тартибга солиш билан љиёслаганда њзига хосликларига эгадир.

Бу њзига хослик ќар бир давлатнинг ќалкаро савдонинг меъёр ва принциплари билан ќисобланиш зарурияти билан шартланган. Ќар љандай давлат њзининг ривожланиши, иљтисодиётининг фойдалигини оширишда, њз миллий манфаатларини амалга ошириш маљсадида ташљи иљтисодий фаолиятни тартибга солишда бошља мамлакатлар манфаатларига путур етказмаслиги ва ќалкаро ташкилотлар томонидан ишлаб чиљилган љоидалар даражасидан чиљмаслиги зарур.

Шундай љилиб давлатнинг ТИФни тартибга солиш чегараларни бир томондан миллий экспортни кенгайтириш ва ќалљаро хамкорлик шаклларини ривожлантиришга эќтиёж билан белгиланса, бошља томондан-халљаро ташкилотлар љоидалари билан белгиланади.

Агар љуйидагилар ТИФнинг тартибга солиш предмети эканлигини ќисобга оладиган бњлсак бу анча љийин вазифадир, улардан:

- миллий экспортчиларни рађбатлантириш;

-жаќон бозорида миллий экспортчиларнинг мављеини мустахкамлаш учун ќар хил ташкилий чораларни амалга ошириш;

- миллий фирмаларга хорижий капитал љњйишнинг усишига ёрдам бериш.

Бундан ташљари барча давлатлар њз миллий фирмаларининг рађбатчилари фаолиятини чеклаш учун ќар хил услублардан фойдаланади, масалан уларнинг ички бозорга кириб кетишига тњсљинлик љилиш, уларнинг иш олиб бориш учун љаттиљрољ шароит, юљори экологик талаблар ва бошљалар.

Минтаљавий кириб борувчи гурухларнинг пайдо бњлиши шунга олиб келдики, миллий даражадаги тартибга солиш билан бирга, минтаљавий гурухлар ичида, яъни минтаљавий даражадаги ташљи иљтисодий фаолиятни тартибга солиш амалга оширила бошланди.