«текстильді материалдар мен бұйымдарды жобалау»

Киімдерге арналған түймелер келесі классификацияларға бөлінеді:

- Дайындалуы бойынша - пальтолық, костюмдік, көйлек- тік,шалбарлық, іш- киімдік, формалық, балалар киімдеріне арналған түймелер;

- Түйме диаметрі мм;

- Өңделген материалына байланысты галалитті, акрилатты, целлу- лоидты, металдан жасалған, әйнекті, түмсықты, сүйекті, перламутрлі, ағаштан және пресстеп жасалған;

- Сыртқы түріне байланысты, пішініне қарай- домалақ, сопақ, со- зылған, дөңгелекке үқсас, жартылай дөңгелекке үқсас, иілген, б) беткі қабатына қарай -тегіс және бедерлі; в) боялуы бойынша- қара, ақ, түрлі-түсті, ала, тасбақа тәрізді, рубин тәрізді, янтарь тәрізді болады;

- Киімге бекітілуі бойынша түймелер түйменің ортасында орна- ласқан екі немесе төрт тесікті, бүтін, нүктелі немесе түйменің төменгі жағы сым темірлі ілгекшемен болады. Өндіріс түймелердің әр түрлі өлшемдерін шығарады, ол 2- кестеде көрсетілген.

Кесте 12.2 - Түймелер өлшемдері Түймелердің өлшемі мм (диаметр)	Тесіктер өлшемі	Тесіктер ортасының ара- қашық тығы	Қүлақша биіктігі
7	1,6	2,5	3,5
9-12	1,8	3	3,5
13-17	1,8	3,5	3,5
18-22	2	4	4
23-30	2,5	4,5	4,5
30-дан жоғары	2,5	5	5

Шалбарлық ілгіштер мен ілгектері бірнеше бірнеше типте өңделеді. Ең көп тарағаны 12.10- суретте көрсетілген. Шалбарлық ілгектер мен ілгіштерге шикізат ретінде диаметрі 1,6мм төменкөміртекті болат не- месе 1,6мм қалыңдықты суық прокатты болат таспа қолданылады. Әрленуі бойынша шалбарлық ілгектер мен ілгіштер көйлектік сияқты лакталған, оксидтелген, фосфатталған болады. Шалбарлық ілгектер мен ілгіштер шалбар белдігінде, пәлтелерде қолданылады.

Көйлектік, шалбарлық ілгектер мен ілгіштердің сапасы сыртқы түрі негізгі тексерудегі нәтижелеріне байланысты, механикалық қасиеттерінің коррозияға төзімділігі арқылы анықталады.

Ілгектер мне ілгіштер дүрыс формада тегіс, түзу, дат баспаған болуы керек. Лакталуы тегіс, түйіршіксіз болуы керек. Ілгек ілгішке жеңіл, тез кіруі қажет. Ілгекшелер қүлақшалары үшталмаған қырлары жіптерді кеспеуі керек. Коррозияға төзімділігін 96%-98% ылғалдылықтан, температурасы 18-25°С болатын коррозиялық камерада анықтайды. Камерадан 24 сағаттан кейін лакталған, никельденген, күмістенген бүйымдарда, оксидтелген-15сағ кейін коррозияға үшырамауы керек.

Механикалық қасиеттерінің төзімділігі келесі әдіспен анықталады. Түймеленіп түрған қүлақты бір жүпты қатты бекітілген қүлақша диаметрі ілгек пен ілгішке сәйкес болат шпилькаға кигізіледі. Басқа жүпқа 0,5 кг жүк ілінеді және жүкті біртіндеп қажетінше көбейтеді. Жүкті алғаннан кейін ілгек пен ілгішті деформацияға түспеуі керек. Көйлектік ілгек ілгішке (МемСт 547-54) шектелген жүк салмақ №2- 12 кг, №3-7,5кг, №5-4,5, №6-3,5кг, №7-1,5кг сәйкес болуы қажет.

Шалбарлық ілгектер мен ілгіштер (МемСт 7093-54) типтегі шектелген жүк салмақ -17кг болуы керек.

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Киім туралы жалпы мәлімет және киімнің негізгі қасиеттер
   
2. 
   Адам бейнесінің  өлшемдік  сипаттамасы
   
3. 
   Киімнің технологиялық өңдеулері
   

технологиялық өңдеулерімен танысу

        Тұрмыстықтың өзі келесі класстарға бөлінеді: сырт киім, жеңіл киім, корсетті бұйымдар, бас киім. Сырт киімге- пальто, жәкет, тон, шекпен, бешпент, плащ, куртка жатқызылады. Жеңіл киім- көйлек, жейде, болузка, қалат, белдемше тағы басқа. Бас киімдерге- құлақшын, фурашка, күнқағар, телпек, қалпақ, тақия, бөрік  жатады. Тұрмыстық киімдерді былайша ажыратуға болады: жасына және жынысына қарай бөлінеді. Және ерлер мен әйелдер киімдері үш түрлі жас молшерін кіші, орта, аға топтар болып ажыратылады. Киімдер маусымдық мерзіміне қарай  жаздық, қыстық, маусымдық және мерзімде кис беретін киімдер болып та бөлінеді.Қазіргі заманғы жастардың талап-талғамын елеп-ескере отырып, сән жаңа стильге көшіп отыр.Сән ешқашан да ескіні мүлде жоққа шығармайды.Ол бүгінгі таңда көпшілік көңілінен шыққан үлгілерді пайдалана отырып оларды уақыт талабына сай талғаммен жетілдіре түседі. Оларды пішу және тігу аса күрделі болғандықтан оны осы заманғы өнеркәсіп орындары ғана шығара алады. Қазіргі кезде жастар арасында сәнге деген көзқарас өте айқын байқалады. Олардың көпшілігі сәннен алған біршама үлгілерді пайдаланады. Мысалы : 60-шы жылдары кең өріс алып жастар үлгісіне айналған, қысқа тар етекті белдемшелер қазірде сәнің биік сатысынан көрінеді. Оны орнықты кию тазалықты, әдемілікті, көріктілікті талап етеді. Осындай сәндегі киімдерді тігу, елімізде жылдан- жылға дамып келеді. Киімнің негізгі қасиеттері деп ауа өткізгіштігі, төзімділігі, зиянды заттардан қорғауы, гигеналық тағы басқада қасиеттері бар. Киімнің ауа өткізгіштік қасиетті деп адам денесіне ыңғайлы, суықты, жылыны бірқалыпты ұстауын айтамыз. Төзімділік қасиеті деп киімнің тозуын айтамыз яғни киімнің шыдамдылығын, көпке шыдауын. Мысалға: жуған кезде киімнің оңып, созылып кетуі, кожа киімдерінің суыққа төзімді болуы тағы басқа. Зиянды заттардан қорғауы күннің сәулесінен, ыстықтан, суықтан, шаң тозаңнан, кейбір химиялық заттардан қорғау жатады. Гигеналық  қасиеті деп киімнің адам денесінен бөлініп шығатын тер бөлініп шығатын заттарды соруы денені құрғақ әрі таза ұстауға пайдасы өте мол . қоғамдық дамудың қазіргі сатысында киім деп өсімдік, малтектес және жасанды  матерялдардан тігіп адамды қоршаған ортаның қолайсыз әсерлерінен қорғайтын,  ағзаның қалыпты және сақтайтын температурасын   сонымен бірге оған әртүрлі көрік беретін заттар жиынтығын айтады .   Киім қасиеттері ол тікелей  матаға және киілетін орынға байланысты өйткені күн ыстық кездері ауа өткізбейтін болғандықтант адамға ыңғайсыздық тудырады. Киімнің тағы бір қасиетті жуған кезде тар немесе қысқа болып қалатындығын ескеген жөн. Көбіне төзімді киімдерге дженсилік маталардан тігілген киімдер жатады .

Адам денесі мен оның (антропометриялық) бөліктерін өлшеудің үш

тәсілі бар: 

-бірінші тәсіл арқылы тік немесе көлденең жазықтықтағы кез-келген

нүктелер арасының арақашықтық проекциясын өлшейді:

-екінші тәсіл арқылы екі нүкте аралығының ең қысқа қашықтығын

өлшейді:

-үшінші тәсіл арқылы дене бітімінің үстін өлшейді,

        Анықталған нүктелер антропомериялық нүктелер деп аталады. Адамды өлшеу барысында 16 антропометриялық нүкте қолданылады. Оларға қысқаша сипатама: 

Бой –Б. Еденнен құлақүсті нүктесіне дейінгі аралық.

Жартылай мойын айналымы-ЖАм. Мойынның толық айналымын өлшейді. Өлшеу барысында мойын пішініне және орналасуы мен ерекшеліктеріне назар аударуы қажет: ұзын – қысқалығына алдымен артына иілуіне, жетінші мойын омыртқасы айналсын май басуына.

Кеуденің бірінші жартылай айналымы-ЖАк1.  Бұл айналым толық айналымда өлшенеді.

Кеуденің екінші жартылай айналымы-ЖАк2. Арқаға сантиметірлік таспаны көлденеңнен қолтық асты ойындысының астымен өлшейді.

Кеуденің үшінші жартылай айналымы-ЖАк3. Бұл өлшемен кеуденің толық үшінші айналымын өлшейді.

Жартылай бел айналымы-ЖА бел. Белдің толық айналымын  өлшейді. Өлшем өлшегенде өлшемнің жартысын  алады. 

Жартылай мықын айналымы-ЖА мық. Мықын айналымын толық өлшейді. Таспа тұлғаны айналдыра шығынқы нүктелерге: артынан-жамбасқа,алдынан қарынға жайғастырады. Өлшемнің жартысы жазылып алынады.

Кеуде ені-Ек. Әйеледрден кеуде бездерін тігінен қоса есептегендегі қолтық асты шұңқырларының алдыңғы бұрышын өлшейді. Жарты өлшем жазылып алынады.

Артқы бел сызығынан мойын негізделу нүктесіне дейінгі аралық- Ұар.б.б. Артқы бел сызығынан мойын негізіндегі иықтық тігістің жоғарғы нүктесіне дейінгі аралықты омыртқаға параллель өлшейді.

Мойын нүктесінен алдыңғы бел сызығына дейінгі аралық- Ұал.б.б.Мойыннан кеуденің шығыңқы нүктесі арқылы өтетін белге дейінгі аралық.

Кеуде биіктігі –Бк. Мойынның негізгі нүктесінен кеуденің шығыңқы нүктесіне дейінгі аралық.

Арқа ені-Еар. Жауырын бойымен қолтық асты шұңқырларының артқы бұрыштары арасындағы арақашықтықты өлшейді. Өлшеудің жартысы алынып жазылады.

Бұйым ұзындығы-Ұбұй. Шартты қабылданған типтік талаптағы қалыптағы қалаған ұзындығына дейінгі арақашықтықты өлшейді.

Иық белдеу ені-Еи. Жобаланған иық тігісі негізгі нүкетесін негізгі мойын ақырғы нүктесіне дейін өлшейді.

Жең ұзындығы-Ұжең. Иық нүктесінен түсірілген жең ұзындығының арақашықтығы.

Иық айналымы –Аи. Айналымды иық осіне перпендикуляр өлшейді.

 Киімнің сыртқы пішіні мен  конструкциясының сипаттамасы.

Киімнің сыртқы пішінінен мынадый факторлар әсер етеді:

-матаның фактурасы, түр-түсі,әшекейлер,әрлеулер, көрінетін тігістер:

-адам ден бітімінің әр түрлі нүктелеріндегі киімнің қонымдылық дәрежесін

көрсететін оның еркінділік дәрежесі:

-пішіннің геометриялық ішкі сипаттамасы ретіндегі құрылымы.

Киімнің сыртқы пішінінің сипаттамсы.Түрлі ассортименттегі киім конструкциясының негізгі түрлі пішіндерге ие.Киім пішіні құрастыру және сәндік деп бөлінеді.Көп жағдайда осы сызықтармен анықталады. Сондай-ақ сэлуэттік депте сипатталады.

       Сэлуэттік сызықтар  киімнің көлемдік пішіні мен оның сыртқы пішінімен кескінінің пропорциясын сипаттайды.

       Киімді модельдеуде әртүрлі жастағы, өлшемдік және толықтық жетекші сэлуэттер болып табылады.

       Құрастыру сызықтары  киім бетіндегі бөлек бөліктерге бөлінеді. Ең көп кездесетіндері мынадай бөліктер артқы бой, алдыңғы бой, жең, жаға тағыда басқа. Киімнің негізгі  бөліктерінің тігістерін өзара қосады. Киімдегі әшекей құрастырушы деп те айтуға болады.

Сәндік сызықтарға әртүрлі әрлеу сызықтарын сондай-ақ бөлік шеттерінің контур сызықтарын жатқызады.

Киім пішімі деп киімнің конструктиптік құрлымының жалпы сипаттамасы түсіндіріледі.

     Қосымшалар  негізінде сыртқы иықты киімдерге және жеңіл киімдерге қосылатын қосымшалар болып бөлінеді. Сыртқы киімге қосылатын қосымша көп болады. Олар :

    Екі тігісті жең. Екі тігісті жең алдыңғы және артқы жеңнен тұрады.Ортаңғы тігіс немесе бүкпелі жеңде мұндай жағдайда жең болмайды.Бұл 2 тігісті жең сызба үлгісі реглан жеңге ұқсас пішімдегі формалар бұл  жең түптері бедерлі  тігіспен немесе көмкерілген толықтырылады.Бүл ұлгі пішіні реглан немесе қондырма жеңдер негізінде пішіледі.Тігілетін сырт киім костюм жең үсті тігісінде жарымалы болады.Осы жеңді тігістер кезінде жең үсті,жең асты деп екіге бөлінеді.Жең  дайындаудан бұрын жең бауыр астына қарайтын машинаға тігіп арнайы жең үтіктеуге арналған жең формасыны келтірілген ағаш тақтайға саламыз.Жеңнің астарын жең аузына тігеміз.Бұл астарда үстіңгі және астыңғы жеңге салынып пішіледі.Осылай пішілген жеңді , алдымен жең асты қосып содан кейін жең үсті тігісін қосып тігіп береміз.Жеңнің астарын аузына тігеміз.Осылай дайындалған жең үсті,жең асты  тігісітерді беттестіріп,бормен белгілеп дәлме –дәл нтіп,жең ауыздарын тігеміз,егер бұл ек ім арасында бүкпесі бар киім болса  жарманың түзу тігіспен тігеміз,жең асты күспеге салып  тігеміз.

    Жаға. Жағалар формасы жағынан әртүрлі болады. Оларды формасы жағынан 5 түрге бөлуге болады:

1.Бұймның жоғарғы тұсына дейінгі түймеленетін жаға.

2. Лацканға дейінгі түймеленетін жаға(шәль және пиджак ).

3. Алдыңғы  және артқы бойлықпен тұтас пішілген жаға.

4.  Фантазиялық  (бүрмеленген ).

5. Кесіндісі бар тік жағалар. Яғни бұл менің курстық  жобамдағы костюмнің жағасы болғандықтан қысқаша сипаттама берсек. Негізінде тік жаға түймелігі жоғары мойын ойындысына дейінгі жоғарлығы жатады. Тік жағаны құру үшін мына есепті пайдаланамыз.

  Тік жағаны сызу үшін, жаға ені және жаға ұзындығы алынады. Оларды мына әріптермен белгілейміз енін ОВ, ал ұзындығын ОА деп белгілейміз. Тік жаға негізінде булузка, пиджактарда, костюмдерде тігіледі. Мысалы, костюмімнің жаға есебі.

        Жаға ені ВО= 6см

       Жаға ұзындығы ОА=20см

 

Киімнің технологиялық өңдеулері

    Жағаны бұйыммен оптачканың арасына  қосу         

      Дайын болған жаға   үлгісі

    Жеңді қолтықтың ойындысына қосу

       Жеңнің иық жағын майда тігіспен бүру

       Киімнің қолтық ойындысымен жеңді қосу

      Дайын болған жең

      Бортты өңдеу үшін киімнің алдыңғы бөлігі керек.

                                1-2 борт сызбасы

                                2-3 мойын сызбасы

                                3-4 иық сызбасы

                                4-5 қолтық сызбасы

                                5-6 бүйір сызбасы

                                6-1астыңғы сызбасы

 Борт 2 бөліктен тұрады .Борты алдыңғы бөлікке қойып    тігіледі,иық  жағы 30-40 мм ,астыңғы жағы  60-80 мм.Бортқа қатырма жабыстырымыз.Бортқа түйме және түймешелік торланады.

         Оптачка

        Оптачканы өңдеу үшін киімнің  артқы бөлігі қажет. Ол көпнесе сыр киімдерде тігіледі. Ол алдыңғы өңірге байланысты болып пішіледі. Киімнің мойын  ойындысына қосылып тігіледі

 

13-дәріс. Киімнің сыртқы пішіні мен конструкциясының  сипаттамасы

Дәріс сұрақтары:

1. Костюмге жалпы сипаттама

2. Іс тігуге пайдаланылатын құрал-жабдықтар
Дәріс мақсаты: Киімнің сыртқы пішіні мен конструкциясының сипаттамасы және іс тігуге пайдаланылатын құрал-жабдықтарына сипаттама беру

Костюмді тігуге кеткен мата және де ұсақ- түйек материалдар  жиыны болды.

1,5 м мата түсі қанық көк 1800тг

0,5 м қызыл түсті мата 800тг

1,5м астарлы мата 400тг

1м  қатырма  325тг

12 дана ілмек 150 тг

2 дана плетчик 120тг

4 дана тас 500

3 түрлі шынжыр 0,5 м-ден 400тг

1 дана машина жіп 35 тг қанық көк

Бұл қатаң стильдегі костюмдерідң бірі. Ол әскери формаға ұқсас жартылай қынамалы, ұзындығы бөкседен түсетін тік жағалы. Артқы бөлік:

-қақ ортасынан  тігіс түскен және  2 иық тұсынан кант түсіріп тігілген.

- бүйір тұсынан ойық етіп басқа матадан тігілген.Ойық астынан  тағы бір ойық түскен.Осыған кант түсірілген.

-артқы бөліктің ортасынан белдікті өткізуге арналған төртбұрыш мата жапсырылған.оған кант берілген

 Алдыңғы бөлік:

-дәл артындағыдай етіп  2 ойық түсірілген.Осы 2 ойықты тігіп болған соң жан тігістерін қосамыз.2 жан тігісін тігіп болған соң иықты қосамыз. Бұл киімнің кеуду бөлігінің біткені .Кеуде бөлігін тігіп болған соң деңді қосамыз

-қолтық астынан 2 қымтыма түсірілген.Алдыңғы бөлікті  артқы бөлікке қоспас бұрын тігіп аламыз

-жең бұл 2 тігісті болып келеді .Жеңдң қоспас бұрын жең нүктесін тауып аламыз.Сосын барып қосамыз. Содан соң жағаны қосамыз. Жағасына кант  берілген.2 иығынан пагон қойылған.Содан соң плетчик қоямыз. Астар кең етіп пішілнді.Ол адамның қимыл –қозғалысына ыңғайлы болу үшін пішіледі. Астарды тікпес бұрын жеңін етегін қайырып  астарды сосын барып тігеміз.Астарды ең алдымен қосу үшін жеңінен бастап  тігеміз. Қосар алдында жеңінен не болмаса жанынан тігіп жатқан кезде ашық тастап кетмеіз.Ол астарды киімге теріс қаратып тігу үшін керек. Астарды тіккенде жеңнен кейін жанына яғни бортқа қосамыз. Сосын астын қосамыз. Барлық бөлшектерді тігіп біткен соң сәндеу жұмыстарына кіргіземіз. Ол бұйымды әдемі етіп көрсету үшін тігіледі. Костюмді белдікке. Өңірдің астыңғы бөлігіне білінбейтін етіп ілмек тігілді белдікке де, ілмек тігілді. Жағасына екі жанынан шынжыр ілдім, сәнді көріну үшін. Ең соңында бұйымды үтіктейміз.

1.ине

3.сымтаспа

4. оймақ түрлері

5.қайшы

7.бор

Ине ;ежелгі дәуір адамдарының мата туралы түсінігі болмаған.Бұдан 600 жыл бұрын инелер болаттан жасала бастады.Инелер қол инесі және іс машинасының инесі болып екіге бөлінеді.Қол инесінің диаметрі,ұзындығы  әр түрлі.Қайс тігетін 3 нөмірімен қалың матаны нөмір,ал таралмайтын 3 нөмір,кестетігетін 0,2 нөмір болады.Іс машинасының инелері жуандығына қарай бөлінеді. Қол инесі мен іс машинасының инелері мата түріне қарай сай тігу керек.

         Жіптер; қазіргі  заманғы жіптер саласы әр түрлі синтетикалық жіптер төзімді мықты келеді.Жібек жіптер қасиеті жағынан тігін машинасына жарамды.Сонымен қатар жібек жіп сырт киімнің бедері тігістерінде түйме  торлағанда өте қолайлы .Бұл тігісі машинасына жарамсыз.Себебі үзілгіш өңгіш №10,20,30,40,50-түрлері бар. Ине ежелгі дәуір адамдарының мата туралы түсінігі болған жоқ. Олар киімді жануарлардың терісінен жасады. Аң терісін тігу үшін балықтың сүйегін қыздырып біз ретінде пайдаланды. Кейін біздің ұшын бұрғылап көз жасады. Содан біздер алғашқы инелер есебінде қолданылды. Сүйек инелерден кейін қола, сосын темір, күміс инелер пайда болды инелер негізінен екіге бөлінеді қол инесі және машина инесі. Қол инесінің диаметрі мен ұзындықтары әр алуан, он екі номері бар. Ал машина инелерін тек жуандығына қарап ажыратады іс тігетін ине түзу сырты жылтыр үшкір болып келеді.

        Жіптер ерте кезде жіпті сол тігілетін бұйымның матасының ұзын бойынан жыртып алған. Пішілген бұйымды көктемей бірден тіккен. Сонымен қатар көркем тігіс түрлерін де пайдаланған. Ретіне қарай жөрмелеу тігісі, қайып тігісі,шаша қайып тігісі пайдаланған. Жібек жіптер қасиеті жағынан жарамды. Тігілетін киімнің өңіне байланысты жай

жіптерді пайдалануға болады.

        Сантиметрлік таспа дитциметрлік, миллиметрлік бөліктерден тұрады. Таспаны өлшеу алдында жаңа таспамен тексерген жөн немесе мүмкіндік болса жаңа таспа пайдаланған жөн.

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Кесте және көркемдеп тігу
   
2. 
   Киім композициясының басты заңдылықтары
   

Кесте және көркемдеп тігу ою-өрнекті әшекейлеудің ертеден келе жатқан элементтерінің басты түрі. Кестені бізбен және жай инемен әшекейлеп тігу барлық халықтарға да ортақ өнер. Кесте өнері  нағыз халықтық, алуан әдісті, таңдауы көп өнер. Кесте өнерінің қазақ халқына тән байырғы көне түрлері: біз кесте, айқас тігу, айқыш-үйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз кестенің шым кесте және әредік кесте деп аталатын екі түрі бар.