«темекі түтінінен азат қазақстан үшін» Ұлттық одағЫ Қазақстандағы темекіге қарсы орталықтардың Қызметін ұйымдастыру

Аверсивтік әдіс арқылы темекі тартатын емделушіде темекіге деген жеккөрушілік сезімі пайда болады. Осы әдістердің ішінде фармакологиялық (түрлі зат қоспаларының ерітінділерімен ауыз қуысын шайқау, мысалы, ляпис, танин, жылантүтік тамырының қайнатпасы), фармакологиялық емес (ине рефлексті терапия) және психотерапиялық (аутогендік тренировка, арбау арқылы) болып бөлінеді.

Аталған әдістердің тиімділігі олардың бір бірімен сәйкес келуімен жоғарылайды және бірмезгілде темекіге тәуелділікке физиологиялық, сол сияқты психологиялық жақтан да әсер етеді. Өзін-өзі сендіру мен психотерапия әдістерінің сәйкес келуі мақсатты. Сонымен аутогендік жаттығуды (АЖ) қолдану арқылы ине рефлексті терапияның (ИРТ) тиімділігін арттыруға болады. Бұл мақсатта АЖ түрлі тесттерімен кем дегенде 4 жаттығу жасалады. Бірінші жаттығудағы АЖ мақсаты емделушіні тыныштандырып қана қоймай, белгілі бір мерзімде темекі тартудан бас тартуға нұсқау жасау және сол себептен ол ИРТ-ға дейін жүргізіледі. АЖ аверсивтік әдіс (өзін-өзі сендіру) сияқты қолданылады. Бұлшық етті босаңсыту жағдайында емделушімен темекіден бас тарту уәждемесін көтеретін қосымша формулалар айтылады.

1. 
   Темекі тарту жиіркенішті және өте жаман.
   
2. 
   Темекі түтіні жиіркеніш тудырады. Темекі иісі мен дәмі маған жиіркенішті.
   
3. 
   Темекі тарту, мен үшін умен тең – темекі түтіні менің ағзамды улайды.
   
4. 
   Темекі тартқан соң өзімнің қатты әлсірегенімді сезінемін – аяқ-қолым әлсіреп, маңдайымнан суық тер шығып, көз алдымда дөңгеленген сағымдар көшіп, құсқым келеді.
   
5. 
   Темекі тарту жеккөрінішті, әдепсіз, өрескел.
   
6. 
   Мен өмірімдегі қиындықтармен темекі тарту сияқты әдепсіз әдетті қолданусыз-ақ күресе аламын.
   
7. 
   Темекіден бас тарту маған күш пен қуаныш алып келеді.
   
8. 
   Менің соңғы темекі тартқан күнім _______ (ИРТ болған күні). Мен темекіні тастаймын.
   
9. 
   Мен өз күшіме сенемін және сабырлымын. Менің жігерім мықты.
   
10. 
    Мен темекіні тастаймын (бірінші ИРТ сеансында),
    
11. 
    Мен сергекпін және белсендімін. Менің денсаулығым мықты және күшім көп.
    

АЖ келесі жұмысында емделушінің темекіге деген немқұрайлы қарым-

қатынасын тудырады, сонымен қатар оның темекіні тастау шешімін қолдайды. АЖ аверсивтік формуласы қолдау формуласымен алмастырылады. Магнитофон таспасына ИРТ сеансы жазылуы мүмкін АЖ сеансымен бірге жүргізіледі. Бұл әдіс жеке және топтық жұмыс түрінде де қолданылады.
Қолдау формуласы

Келесі сөздер тізбегі (аффирмациялар) қолданылады:

1. 
   Менің денем бос, жылы, жеңіл.
   
2. 
   Менің тынысым бірқалыпты. Мен сабырлымын. Мен тым сабырлымын.
   
3. 
   Мен өз күшіме сенемін. Менің жігерім мықты.
   
4. 
   Мен темекіні тастадым.
   
5. 
   Темекіден бас тарту қуаныш пен қанағаттанушылық тудырады.
   
6. 
   Мен өмірімдегі қиындықтармен темекі тарту сияқты әдепсіз әдетті қолданусыз-ақ күресе аламын.
   
7. 
   Мен темекіге немқұрайлы қараймын.
   
8. 
   Мен демаламын. Менің барлық ағзам демалады және күш алады.
   
9. 
   Мен темекіні тастадым, менің денсаулығым мықты және сергекпін.
   

Бірінші дәрежедегі шылымқорлар, сонымен қатар «темекімен ойнау» темекі тарту түрін қолданатын тұлғаларға темекіден бір мезгілде бас тартуды ұсынуға болады.

Темекі тартудың екінші дәрежесіндегі емделушілерге ИРТ немесе сағыз резеңкені қолдану арқылы темекіден бір мезгілде бас тартуды ұсынуға болады. ИРТ әдісі 35 жасқа дейін және 60 жастан жоғары адамдарға өте төмен нәтиже береді, сондықтан емделуші осы әдісті ғана қолдану жетістік беретініне сеніп, басқа жағдайларды қоспаған кезде көрсетілген жас аралықтарында осы әдісті қолдану мақсатты болады.

Сағыз резеңкесін (Гамибазин, Никорет), оны қолдану кезінде темекі тұтынуға тыйым салумен қатар ұсыну қажет. Сонымен, темекі тарту аясын осы дәрімен алмастыру көбейеді: физикалық деңгейде никотин әсерін алмастырады, ал мінез-құлық деңгейінде бір жағынан темекі тарту әрекетін алмастырады. Темекі және темекі тартудың басқа да бөлшектерімен айла жасау орнына емделуші сағыз резеңкемен алданады (оны алады, ашады және т.б.). Бұдан басқа, сағыз резеңкені қолдану емделушінің темекі тартқысы келетін кезінде белгілі бір деңгейде сезім қуатын төмендету әдісі болуы мүмкін. Сағыз резеңкені күніне 20-25 темекіні тұтынатын емделушілерге ұсынуға болады.

«Шөлдеу» темекі тарту түрінің үшінші деңгейіндегі шылымқорларға, сонымен қатар темекі тартуды емдеудің кейбір әдістері жақпайтын ересек жастағы тұлғаларға темекіден біртіндеп бас тартуды ұсыну қажет. Темекіні тастайтын адам тартылған темекі санын біртіндеп қысқартуды темекі тартудан түбегейлі бас тартуға дайындық кезеңі деп қарау керек.

Бұл әдіс қандағы никотиннің шоғырлануын біртіндеп төмендетуде темекіден түбегейлі бас тартқанда абстиненцияның анық байқалуын тудырмайды. Темекіні тастауға шешім қабылдаған уақыттан (тартылған темекілер санын біртіндеп азайтудан бастағанда) оның толықтай жүзеге асу мерзімі 1-1,5 айдан аспау керек.

Әйел адамдар үшін темекіден бас тарту әдісін таңдау кезінде ер адамдарға қарағанда оларда темекіге деген әуесқойлық айтарлықтай аз уақыт ішінде қалыптасатынын ескеру қажет, сонымен қатар тартылған темекі саны да темекі тарту деңгейінің көрсеткіші болып табылмайды. Бұл жағдайда темекіге физиологиялық тәуелділік деңгейі («қалау» темекі тарту түрі) бойынша анықталады.

Темекіден бас тартқан кезде сағыз резеңке мен ИРТ темекіден көбінесе физиологиялық тәуелділігіне әсер етеді. Темекі тартуды емдеу тиімділігін көтеру үшін осы әдістермен психологиялық әсермен байланысу қажет.

Темекіні ынталандырушы ретінде қолданатын емделушілерге («ынталандырушы» темекі тарту түрі) салауатты өмір салты бойынша ұсыныстар қажет. Темекіден бас тарту кезеңінде дәрумендік терапиядан өткізген дұрыс.

Темекіні алмастыратын тәсілдің бірі ретінде тыныс алуға жұмылдыру түрі ұсынылады. Тыныс алудың бұл түрі ішпен дем алу негізінде орындалады. Тыныс алу кезінде демді ішке тартқанда іш бұлшық еттері сыртқа шығып, ал дем шығарғанда ішке тартылады. Мұрынмен дем алу керек. Тыныс алуды жұмылдыру дем алу, тынысты тоқтату, дем шығаруды қайталау арқылы жүргізіледі. Тыныс алу кезінде біртіндеп дем шығарылғанға дейін дем алу ұзыртылады. Тыныс алумен бірге тынысты тоқтату уақыты, яғни үзіліс ұзартылады. Сонымен қатар үзілістің ұзақтығы үнемі дем шығару ұзақтығымен тең. Содан кейін дем шығару дем алудың ұзақтығымен сәйкес келгенше ұзартылады. Соңында тыныс алудағы барлық кезең дем шығарудан бастап қысқартыла береді. Тыныс алу жаттығулары емделушінің өз ойымен есептеуі бойынша жүргізіледі. Тыныс алу қарқынын ақырындатып немесе жиілетуге болады (тез санау немесе ақырын санау), бірақ тыныс алу ырғағын өзгертпеу қажет. Сандық жазуда бұл жаттығу мына түрде:

Барлық емделушілерге темекіден бас тартқан кезде тыныс алуды тазарту ұсынылады. Бұл жаттығу таңертең, аш қарынға, ауасы тазартылған бөлмеде орындалады. Дене қалпы – тұрып, екі өкше бірге, қол түсіріліп тұру керек. Мұрын арқылы бірқалыпты терең дем алу екі шеттен қолдың біргелкі жоғары көтерілуімен орындалады. Ауа қатты қысылған ерінмен дем шығарылады. Дем шығарғанда дене алдыға еңкейтіліп, қол аяққа дейін түсіріліп, дене алдында тұрған қандай да бір затты таптап, итеріп шығару сияқты қозғалыспен орындалады. Қолға табаннан иыққа дейін күш салынады. Ішпен дем алу - демді ішке тартқанда іш сыртқа шығып, ал дем шығарғанда ішке тартылады. Жаттығу үш рет қайталанады. «Темекімен ойын» темекі тартудың түрінде темекі тартуға тиісті заттармен алдауды темекі тартуға қатысы жоқ басқа затпен алдаумен ауыстыру талап етіледі. Бұл тасбиқ, жұмбақ, қол эспандері, доп немесе емделушіге қатысты қандай да бір алдау түрі болуы керек.

Жағымсыз көңіл-күйден арылу үшін темекі тартуды қолданатын «қолдау» темекі тарту түріне қатысты тұлғаларға темекі тартуды емдеу кезінде қолданатын релаксация және психотерапия әдісімен бірге тыныштандыратын терапия курсын жүргізуді қажет етеді.

Темекіге физиологиялық тәуелділік анықталған емделушілерге («шөлдеу» темекі тарту түрі) ИРТ және фармакологиялық терапия әдісі ұсынылады.

«Рефлекс» темекі тарту түріне жататын емделушілер ИРТ қажет етеді. Емделу курсы емдеу басталғаннан кейін 1-3 айдан кейін қайталанады.

«Қалау» және «рефлекс» темекі тарту түріне жататын емделушілер, сонымен қатар темекіден біртіндеп бас тартатындарға қарым-қатынас техникасын үйренуге, жеке басының ерекшелігін түзеуге, күйзеліспен күрес тәсілдерін үйренуге, релаксациялық әдіске, темекіден бас тарту уәждемесін қолдауға бағытталған топтық психотерапия курсын жүргізу қажет.

Барлық аталған әдістерді көрсеткіштерге байланысты қолдану қажет. Емдеу курсының ұзақтығы таңдалған емдеу әдісі мен темекіден бас тартудан өтудің өзіндік ерекшелігіне байланысты.

2.3 Қолдау және бақылау кезеңі. Темекіден бас тарту абстиненция белгісімен бірге жүретін емделушінің темекіден бас тарту кезеңінде психологиялық және медициналық қолдауды жиі қажет ететін ұзақ процесс болып табылады. Жыл бойы емделушінің соматикалық және психологиялық жағдайын бақылауда қолдаушы кезеңді жүзеге асыру темекі тартуды емдеудің соңғы жетістігімен анықталады.

Емделудің соңғы нәтижелі көзқарасымен темекі тарту әдетіне қайта оралуға ескерту жасау темекіге қарсы шаралар кешеніндегі маңызды түйін болып табылады. Темекі тартуды қайта бастау және бұрынғы шылымқордың хал-жағдайының нашарлауымен байланысты ауыспалы жағдайын анықталады.

Бұл кезеңде кейбір шылымқорлар темекіге тәуелділіктен арыла алмайды. Кейбіреулер түсінде өзінің ар-намысын кінәлаумен темекіге байланған түрде байқалады.

Бұрынғы шылымқорладың көбі темекі тастаған соң 6 немесе 12 айдан кейін түсінбестіктен темекі тартпайтын адамдар қатарында емеспіз және бір рет темекі тарту шылымқорлар қатарына қайта қоспайды деген жаңсақ есеппен қайта тартады. Кейбір тұлғалар өзінің темекіні қаншалықты дәрежеде жақсы қойғанын тексереді. Мұндай тәжірибе көбінесе темекіні қайта бастаумен аяқталады.

1. 
   Ауыспалы кезеңдерде емделушілермен темекіден бас тартқаннан
   

2. 
   Бірінші үш айда шылымқорлар психотерапевтік сипаттағы (темекі
   

3. 
   Емделушіні темекіден бас тартудың дәрісіз әдістері туралы
   

4. 
   Салауатты өмір салты бойынша (психологиялық гигиена, спорт,
   

5. 
   Емделуші біреуге көмек көрсете алады, мысалы, туысқанына немесе
   

6. 
   Емделушіге ауыспалы кезеңде немесе абстиненция асқынғанда
   

7. 
   Бұрынғы шылымқорға темекіге итермелейтін жағдайлардан өзін
   

8. 
   Бұрынғы шылымқормен әңгімелесу кезінде темекі тартпаудың
   

Дегенмен, Дүниежүзілік темекісіз күн Халықаралық темекіден бас тарту күні және оған орайластырылған айлықтар мен онкүндіктер, «Темекіні таста да, ұтып ал!» байқауы, «Темекіні алмаға ауыстыр» акцияларының кең ауқымды іс-әрекеттерін бағалау қиын, бірақ олар жеке кеңес беруге қарағанда темекі тартатын тұрғындардың көбін қамтиды және экономикалық жақтан да өте тиімді.

ДДҰ СИНДИ-ҚАЗАҚСТАН халықаралық жобасының мәліметіне сәйкес кешенді қосымша кеңес берумен жалпы тәжірибеде дәрігермен және бастапқы медициналық санитарлық көмек мамандарының қосымша баруы арқылы көрсетілетін қысқаша кеңес НАТ сияқты ықпал ету тиімділігін көтереді. Сонымен, ТАН кеңестің ықпал ету тиімділігін шамамен екі еселейді. Сөйтіп, ықпал ету қарқынды болған сайын, нәтиже де жақсы болады.

Қысқаша кеңес шылымқормен бірге уайымдап, мазасызданса да денсаулыққа темекі тартудың әсері туралы білімі нығайтылған және шылымқор емделушімен жақсы байланыста болумен қатар мықты және беделді болуы қажет.

Негізінде кеңес беруші келесі кеңесті ұсынуы, егер керек болса топтық қолдау да көрсетуі қажет. Қолдау мәселені және оның шешілу стратегиясы анықталған соң беріледі, яғни әдетке негізделген.

Мұндай кеңес және қолдау жеткілікті күшті уәждемесі бар және мінез-құлқын өзгертуге дайын шылымқор емделушіге көрсетіледі.

Оған дейін шылымқор емделушінің өз мінез-құлқын өзгертуге дайындығына бағалау жүргізу қажет.

Темекі тарту арқылы алатын никотинсіз өмір сүруге дағдылануы қиын шылымқор емделушіге абстиненция белгісін азайтатын және темекі тарту әдетінен арылуға көңіл аударуға мүмкіндік беретін дәрі беруге болады. Біртіндеп никотинді алмастыруды азайту емделушіге никотинсіз қайта қызмет істеуіне дағдылануына және жайсыздықты жеңуге мүмкіндік береді.

Ол арнайы сағыз резеңкесі, мұз кәмпиттер,мұрынға арналған жабыстырғыш, аэрозоль және ингалятор болуы мүмкін. Бұл құралдарды нұсқаулықтарына сәйкес қолдану маңызды, сонда никотинге тәуелділік біртіндеп және нәтижелі түрде төмендейді.

Бұл тауарлар қымбат, бірақ оның бағасын денсаулық үшін темекі тарту бағасымен және шылымқор емделушінің қаржылық шығындарымен салыстыру қажет.

Мысал ретінде, Британдық медициналық қауымдастық пен Британдық обырды зерттеу қорымен (Англия, 1989) жарияланған никотинді сағыз резеңкені қолданатындарға ұсыным жүргіземіз.

• 
  Бұл сыйқырлы дәрі емес және темекіні өздігінен қойдырмайды.
  
• 
  Ол, дегенмен темекіге деген әуестікті азайтуы қажет.
  
• 
  Ол ағзаға никотин енгізеді, бірақ темекі сияқты жылдам емес. Ол темекі сияқты қанағаттандырмайды.
  
• 
  Темекінің орнына қолданыңыз. Әр талын 20-30 минут көлемінде шайнаңыз.
  
• 
  Егер басыңыздың айналғанын сезінсеңіз, ықылық атса немесе дәмі тым өткір болса үзіліс жасаңыз.
  
• 
  Дәмі бірнеше күн жағымсыз болуы мүмкін. Уайымдамаңыз. Бұған үйренесіз.
  
• 
  Абстиненцияның 3,4-айларында қолдану ұсынылады.
  
• 
  Бұл тәуелділікті сирек тудырады.
  

Бұрын қолданылған әдістер, мысалы жиіркенушілік терапиясы, гипноз,

нүктелік уқалау, лазерлік терапия, түрлі химиялық заттар өзінің тиімділігін көрсетпегендіктен қолданылмайды.

Медициналық қызметкер соңғы мәліметтермен және зерттеулер жөнінде, зерттеу әдістерін және олардың нәтижелілігін сын көзбен бағалап, үнемі өзін ақпараттандыруды үзбеу керек.

Көптеген емдеу әдістері жеке немесе отбасылық кеңестермен бірге топтық түрде көрсетілуі мүмкін. Егер топпен жұмыс қолдауды нығайту және басқалар алдында міндеттерді көтеруге мүмкіндік туғызса, бұл емделудің тиімділігін арттырады.

Қазіргі кезде ДДҰ-ның темекімен күрестегі басты мақсаты балалардың және жасөспірімдердің темекі тартқанға дейін темекінің зияны туралы ақпараттандыру. Ақпарат күмән тудырмай, тартымды және түсінікті болуы керек. Темекімен күресуде жетістікке жету дәрігердің өзімен, медициналық мекеме қызметкерлерінің жауапкершілігіне байланысты. Бұл факторға дұрыс қарым-қатынас жасау, жан-жақты қолдау жетістік мүмкіндігін айтарлықтай жоғарылатады. Немқұрайлы, еш нәрсеге міндеттемейтін кеңес ешқандай нәтиже бермейді.
Темекіден бас тарту бойынша іс-шараларды жүзеге асыру барысында келесі мәселелерге көңіл аудару қажет:

1. 
   Шылымқор емделушіге темекіден бас тартудың денсаулыққа жақсы әсер ететінін және жалпы адам денсаулығына темекінің әсері туралы ақпарат беру.
   
2. 
   Темекі тарту әдеті, темекіден бас тарту тәсілдері, өз денсаулығын қолдау мен нығайтуда шылымқордың өзінің рөлі туралы ақпарат беру.
   
3. 
   Темекіні тастаушыға, өз денсаулығына темекіден бас тартудың оң әсер етуін көрсететін, әсіресе оның көңіл-күйінің қысқа мерзімді нашарлауы мүмкін алғашқы уақытта қолдау көрсету.
   
4. 
   Медициналық мекеме қызметінде тұрғындардың темекіге қарсы қарым-қатынасы, темекі тарту мен денсаулықтың үйлесімсіздігі, темекі тартпаудың адамның қалыпты жағдайы екенін айқын көрсететінін нақты бақылау қажет.
   

АҚШ мемлекеттік денсаулық сақтау қызметімен жарияланған және

халықаралық зерттеулер нәтижесі деңгейіне барлық жарияланымдарға негізделген темекі тартуды тоқтату бойынша клиникалық жетекшілік медициналық қызметкерлерге нақты ұсыныс береді (Woodward C.A. және т.б., 1982):

1. 
   Әр шылымқор емделушіге темекіні тоқтату бойынша ем алуға кеңес беру қажет.
   
2. 
   Медициналық қызметкер шылымқор емделушіден темекіні тұтыну туралы ақпаратты анықтауы қажет.
   
3. 
   Темекіні тұтынуды тоқтату жөнінде ұсыныстар, қысқа мерзімді болса да (3 минут) тиімді болып табылады.
   
4. 
   Көмек қарқынды болса, оның ұзақ абстиненция кезінде жетістікке жету нәтижелігі жоғары болады.
   
5. 
   Никотинді алмастыру терапиясы, қызметкерді оқыту және қолдау темекіні тоқтату бойынша тиімді көмек құралы болып табылады.
   
6. 
   Денсаулық сақтау жүйесі үнемі барлық темекі тұтынушыларды анықтап және әр келген кезінде ықпал етумен өзгертіліп отыруы керек.
   

ТҚО мамандарының қызметінде қолдануға болатын әдебиеттер:

Профессор Витольд Затонскидің «Темекіні қалай тастауға болады» кітабы, Варварша 2008 ж., Аллен Карраның «Темекі тастаудағы жеңіл тәсіл», Добрая книга 2002 ж., Левшин В.Ф., «Темекіден бас тарту кезінде медициналық көмек көрсету бойынша топтық жаттығулар әдісі», Г.М.Сахарованың, Н.С. Антоновтың «Терапевтік тәжірибеде темекіден бас тарту бойынша көмек көрсету» оқу құралы, - М., 2010.


Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
Темекі тарту тұрғындардың денсаулығының нашарлауына, мезгілсіз қаза, еңбекке қабілетті жаста жоғары аурушаңдық пен мүгедектік, үлкен әлеуметтік және қаржылай залал келтіретін Қазақстан Республикасы тұрғындарының денсаулығын сақтауда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Темекіге қарсы орталық жүйесінің кеңеюі және олардың қызметін жетілдіру тұрғындар арасында темекі тартуды төмендетуде маңызды тәжірибелік қадам болып табылады. Міндеті – осы қауіпті әдеттің зияны туралы тұрғындарды ақпараттандыру, темекіден бас тартуға тәжірибелік дағды уәждемесін білу болып табылатын медициналық қоғамнан ғана емес және темекіден бас тарту кезеңінде көмек көрсетуге де көп күш-жігерді талап етеді.

Осыған байланысты осы әдістемелік нұсқаулық темекі тартудың алдын алу жұмысында және денсаулық сақтау, БМСК, темекіге қарсы орталық, білім беру қызметкерлері, жоғары және орта оқу орындарының оқытушылары, сондай-ақ барлық салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметінің мамандары сияқты темекі қарама-қайшы қатынас бейнесін қалыптастыруда маңызды болып табылады.

Қолданылған әдебиеттер:

1. 
   Темекіге қарсы орталық қызметі. Әдістемелік жетекші. СӨСҚПҰО,
   

2. 
   Темекі тартудан туындаған ӨСОА-ның алдын алу және темекіге
   

3. 
   Темекіден бас тартуда медициналық көмек көрсету бойынша топтық
   

4. 
   Г.М.Сахарованың, Н.С. Антоновтың «Терапевтік тәжірибеде
   

5. 
   ДДҰ темекіге қарсы күрес оның мәні мен салдары бойынша шекті