Терминологиясы

59
Автодорога, авиасани тəрізді күрделі терминдердің 
алғашқы бөлігі сол күйінде қалып, екінші сыңары ауда-
рылып берілді (автожол, авиашана). Мұның дұрыс үлгі 
болғанын əдеби тіліміздің кейінгі кезеңдегі даму тарихы 
дəлелдеп шықты. Ендеше, Мемтерминкомның ең алғашқы 
құрамының да ұлттық мəдениетіміздің, оның ішінде жазу 
мəдениетіміздің даму, қалыптасу барысына өз үлестерін 
қосқанын атап айту лазым.
Мемтерминкомның жаңа құрамы да (1939 жылы 
маусымның 23-і Қазақ ССР Халық Комиссарлар Кеңесінің 
кезекті Қаулысы) бекітілген болатын. Өз жұмысын негізінен 
тоқтатпағанымен, соғыс жылдарында бұрынғыдай қарқын 
ала алмағаны белгілі. Əйтсе де əскери əрекет пен соғыс 
қимылдарын дəлме-дəл сипаттап бере алатын термин сөздер 
жүйесі назарда болған. Өйткені майдандағы жауынгерлер 
əрекетін, олар қолданатын қару-жарақ, соғыс техникасын 
күнделікті баспасөзде, көркем əдебиетте нақты баяндау 
үшін сөздердің терминдік дəлдігі талап етіледі. Міне, 
сондықтан 1942 жылы С. Аманжолов редакциясымен шық-
қан «Орысша-қазақша əскери сөздікті» (құрастырғандар: 
Ғ. Мұсабаев, Ю. Цунвазо, К. Адайханов) ғана өз кезеңінің 
мұқтажын өтеген мүлік болды деп айта аламыз.
1945 жылдың 8 ақпанында Қазақ ССР Халық Комис-
сарлар Кеңесінің 54-қаулысына сəйкес Мемтерминком 
құрамы қайта қаралып, бекітілді. Бұл шешім бойынша ко-
миссия үкімет үйінің жанына көшті де, əуелі төрағасы 
І.О. Омаров, кейіннен Т.Т. Тəжібаев болды. Ғалым хатшысы 
М.Б. Балақаев еді. Құрамы 23 адамды қамтитын. Бұл жаңа 
құрамы өз жұмысын «Соғыс зардабынан əлсіреген еліміздің 
экономикасы мен шаруашылығын қалыптастыру» кезіндегі 
бүкілхалықтық іспен қабат жүргізуіне тура келді.
Ол кезде өміріміздегі аса маңызды шаруаның бірі – 
В.И. Ленин шығармаларын ұлт тілдеріне аудару мəселесі 
болып саналды. 1946 жылы Қазақстан Коммунистік пар-
тиясының Орталық Комитеті көсем еңбектерін ана тілімізге 

60
аудару туралы арнайы қаулы алды. Мемтерминком бұл 
істен тыс қалған жоқ. Ленин шығармаларын қазақ тіліне 
аударуға байланысты қоғамдық-саяси терминологияны көп-
шіліктің талқысына салып, Мемтерминком мəжілісінде 
заңдастыру барысында қыруар жұмыс істелді.
Мемтерминком бұл кездегі жұмысы мен алғашқы құрам 
жұмысы арасында елеулі ерекшеліктер бар екені байқалады. 
Мəселен, 40-жылдардың екінші жартысында бекітілген 
терминдер мен 1935 жылы қабылданған терминдерді салыс-
тырып көрелік. Бұл жылдары қабылданған терминдердің 
көбі фонетикалық өзгерістерге ұшырамай, сол қалпында 
алынғаны байқалады. Ал 20-жылдарда басқа тілден ауысқан 
терминдер мен сөздер социалис қоғам, буржуаз идеология, 
абсолют шама тəрізді жасалып, қысқартылып, қосымшасыз 
ұсынылып жататын.
30-жылдардағы терминдер жүйесінде -ды, -ді, -лы, -лі, 
-ты, -ті қосымшаларының активтенуі байқалады. Мыса-
лы, Социалды Қазақстан, индустриялды ел, 40-жылдар 
тəжірибесінде изофеттік конструкциялар белең ала бастайды 
(автосуат блогы, товар айналымы т.т.).
Ал 50-жылдардан былай қарай -лық қосымшасы активте-
не бастайды. Неге десеңіз, көптеген термин сөздер осы -лық 
жалғауы жалғану арқылы жасалып қалыптасты. Тіпті ана 
тіліміздегі төл сөздерді былай қойғанда, бұл жалғау кірме 
сөздердің өзіне де жалғанып, тілдің жанды элементіне айна-
лып кетті десе де болғандай.
Мемлекеттік терминология комиссиясы Ұлы Отан соғы-
сынан кейінгі жылдарда күнделікті өміріміздегі қол-
даныс қажетін өтейтін терминдермен тікелей айналысты. 
Оның ішінде əлеуметтік экономика, лингвистика, тарих, 
заң ғылымы, медицина, зоология, тау-кен істері, метал-
лургия ғылымдарының əрқилы қолданылып, практика-
да қиындық туғызып жүрген бір қыдыру терминдерін 
қарап, жүйеге түсіріп, бекітіп берді. Осы үлкен тірліктің 
бас-аяғы жинақталып, 1948, 1950 жылдары екі томдық 

61
орысша-қазақша терминология сөздігі жарық көрді. Бұл 
біздің жазуымыздың жөнделе түсуіне себі тиген, сауаты-
мызды бір саты ілгерілеткен үлкен жұмыстың бірі болды. 
Сөздіктің ғылыми тұрғыдан алғанда да сауатты шығуы, бір 
жағынан, сөздік шығару ісінен хабары мол Н.Т. Сауранбаев, 
С.Б. Бəйішев тəрізді мамандардың араласуына тікелей бай-
ланысты деп білеміз.
40-жылдары саябыр тартқан терминология жұмысы 
50-жылдар ішінде едəуір жанданды. Əрбір ғылым саласы 
бойынша термин қалыптастыру туралы мамандар пікір тара-
тып, баспасөз тікелей араласты. Екі тілді терминологиялық 
сөздіктердің түр-түрі шыға бастады. Осы шаруаның бəріне 
мұрындық болған, ең алдымен, Мемтерминком болса, со-
нымен бірге, 1956 жылы Тіл білімі жəне əдебиет институты-
ның құрамында терминология бөлімінің ашылуы да мəсе-
ленің жүйелі түрде жүргізілуіне септігін тигізді. Білікті 
мамандар газет, журнал беттерінде мəселе көтеріп, терми-
нологияның өзекті проблемаларын қозғады. Осының бəрі, 
айналып келгенде, тіл саясатындағы терминдік лексиканың 
мəнін айқындап, оған жұртшылық назарын аударды.
Мемлекеттік терминология комиссиясының жұмысын 
қызу қарқынға көшірген шаралардың бірі Қазақ Кеңес 
энциклопедиясының жарыққа шығуы болды. Міне, осы 
бүкілхалықтық іске дайындық үстінде ғылым мен тех-
никаның барлық саласында күнделікті өтеуге жұмсалатын 
термин сөздерді саралап, сұрыптап шығуға тура келді. 
Мерзімді баспасөз, радио, телевидение, түрлі оқу құралдары 
мен оқулықтар, тіпті шаруашылық, өндіріс, ғылыми 
тақырыптарға арналған көркем туындылар тіліндегі термин-
дер жайы түгел сарапқа түсіп, талғам таразысына тартыл-
ды. Бұл істің бəрінің басы-қасында терминком мүшелері, 
тілшілер, мамандар болды.
60-жылдарда басталып, 70–80-жылдарда қауырт дамыған 
бұл жұмыс қазақ тілі терминологиялық лексикасының да-
мып, қалыптасуына, сан алуан ұғымдардың заңды түрде 

62
терминдік сипатқа көшуіне, сөйтіп, тіліміздің ғылыми-
техникалық қолданыс өресін биіктете түсуіне көмектесті. 
Ғылым салаларына сəйкес сөзтізбелері жасалып, көпшілік 
талқысына ұсынылды. Əрбір термин талқы тезінен өтті.
Жалпы, сөз біткеннің, оның ішінде термин атаулының 
өріс алар, қанат жаяр жері, ең алдымен, мерзімді баспасөз, 
яғни өмірдің сан түрлі саласынан сан алуан мəлімет жи-
нап, материал беретін журналистердей термин құмар ма-
ман жоқ. Олардың қаламына іліккен екі сөздің бірі термин 
болуға ыңғайланып тұрады. Осының өзінде қоғам дамуының 
ыңғайына қарай пайда болған заңдылықтар бар сияқты. 
Нақты іспен тура сөз талап етіліп отырған бүгінгі заманда, 
сол деңгейден табылар кез келген ұтымды, терең түсінікті, 
табиғат, қоғам құбылыстарын дəл білдіре алатын тек 
терминдік мəнге көшкен сөздер деп білеміз. Міне, сондықтан 
көп мағыналы байырғы сөздердің қайсыбір мағынасы да-
раланып, ғылыми терминдік сипатқа көшуі заңды. Осыған 
қарағанда, кез келген тілдің сөздік құрамындағы байырғы 
сөздер үйірі термин жасаудың негізгі көздерінің бірі болып 
саналады. Сөйтіп, -лық жалғауын керек етіп тұрған жердің 
қайсыбірінде изафеттік тұлғаны ұсыну орынды болды деп 
ойлаймыз, бұрынғы азаматтық соғыс, отандық соғыс деген 
тіркестерден гөрі, азамат соғысы, Отан соғысы дегеннің 
терминдік пішіні əлдеқайда жүйелі. Немесе жазуымызда 
жиі кездесетін эпоха, период, век, момент тəрізді сөздер 
мен периодический закон, периодическая печать сияқты 
терминдік тіркестерге назар аударалық. Бұлар күні кешеге 
дейін əркімнің өз қалауынша əрқилы қолданылып, жазылып 
келді. Осындай сөздердің терминдік тақылетін айқындауда 
кейде Терминком мүшелерінің ұсыныстарының да пайда-
сы мол екенін байқаймыз. Мысалы, заман (эпоха), ғасыр 
(век), дəуір (период), мезет (момент), мезгілдік заң (перио-
дический закон), мезгілдік баспасөз (периодическая печать) 
сөздері мен тіркестерінің дəл осылайша терминдік мəнге 
көшіп тұрақтануына себепкер адамның бірі қарт журналист 
Құрманбек Сағындықов болған еді.

63
Термин жасаудың осындай қалыптасқан, өнімді де 
ұғымды тəсілдерімен қабат, сөзжасамның жағымсыз амалы-
на айналып бара жатқан жайлары да кездеседі. Терминком 
мəжілістерінде мəселенің осындай жақтарына да қатты на-
зар аударылып келеді. Мысалы, қазақ тілінің сөз жасам та-
рихында -лық жұрнағының алатын орны ерекше. Бұл жұрнақ 
арқылы жасалып, заттың атаулық мəнге ие болған сөздердің 
саны мол. Тілде қалыптасқан осы амал, сөз жоқ, термин 
жасам ісінде пайдасын тигізді. Алайда, өкінішке қарай, 
-лық жұрнағы арқылы жасалған сөздерге баспасөз беті лық 
толды. Жұрт бұдан мезі бола бастады. Тіпті реті келсін, 
келмесін тықпалана берген соң, жұрнақ жұғымы кете баста-
ды. Сол себепті Мемтерминком мүшелері мен мамандардың 
осы жұрнақ арқылы сөз жасау мəселесін тағы қарап, ретке 
келтіргені өте дұрыс болды.
Алпыс жылдан астам уақыт ішінде Мемлекеттік термино-
логия комиссиясының құрамы əлденеше рет жаңартылып, 
қайта құрылып отырды. Терминком мəжілістерінің хат-
тамаларын қарап отырсақ, барлық уақытта да қазақ тілі 
терминдерін жасау, қалыптастыру ісіне Қ. Сағындықов, 
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, С. Бəйішев, Б. Бірімжанов, Қ. Шəрі-
пов, Ə. Қарақұлов, Р. Бөкейханов, Ə. Сатыбалдиев, І. Жарыл-
ғапов, Ə. Қайдаров, Ж. Смағұлов, А. Əбдірахманов т.б. ға-
лымдардың белсене араласқаны байқалады.
Мемтерминком бекітілген терминдерді үш кітапша етіп 
жұртшылыққа ұсынды. Ол тез тарап, өте сирек дүниеге ай-
налып кетті. Осы дəстүр жалғастырыла бермекші.
Мемтерминкомның 1976 жылы бекітілген жаңа құрамы 
70-жылдардың екінші жартысында ерекше ынта-ықыласпен 
жұмыс істей бастағанын айту керек. Бұл құрамдағы Мем-
терминкомның алғашқы мəжілістерінен бастап, тіліміздің 
жалпы мəдени өрісінің ілгері дамуына орай, кейбір кемшілігі 
көріне бастаған қазақ орфографиясының мəселесі көлденең 
тартыла берді. Орфография мəселесінің неліктен күн тəр-
тібінен түспей, əңгімеге арқау бола бергенін түсінуге бо-

64
лады. Біріншіден, алғашқы «Қазақ тілінің орфографиялық 
сөздігі» 1963 жылы жарық көрген еді. Содан бері 34 жыл 
өтті. Ал заманымыздың қарқынды даму қалпында бұл аз 
уақыт емес. Бұл уақыт ішінде жазу мəдениетіміз жетіле 
түсіп, барлық баспасөз бен баспа орындарында, əрқилы 
ғылыми мекемелерде тіл байлығын қажетке жаратудың 
күнделікті практикалық мүмкіндіктерінің көзі ашылды. 
Осыған байланысты жазуымыздағы кейбір кемшіліктер 
көріне бастады. Əсіресе, ежелден қалыптасып келе жатқан 
сөз жасау принциптерінде, біріккен сөздердің жазылуы жай-
ында, төл сөз бен өзге тілден енген сөздерге жалғануға тиісті 
жалғаулар табиғатында дау туғызатын əңгіме көбейіп кетті. 
Сондықтан əркім өз қалауынша жазып, өз білгенін тоса бер-
ген соң, жазудағы жүйе, принцип мəселелері Мемтермин-
ком мəжілісінде қайта-қайта сөз болды, талқыға түсті. 
Нəтижеде орфографияның көптеген тұстары түгел сара-
ланып, кемшіліктер жөнделді. Оның жаңа, жақсартылған 
нұсқасын Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы бекітіп 
берді.
Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанындағы Мемлекеттік 
терминология комиссиясының Ережесі 1972 жылы 25 сəуір-
де бекітілген болатын. Бұл Ереже Мемтерминкомның 
міндеттері мен құқықтарын белгілеп берді. Осы Ережеге 
сəйкес Мемтерминком терминологияның ғылыми-практи-
калық ісіне жетекшілік жасап, бекітілген терминдердің 
орфографиялық нормасының сақталуын қадағалауға септі-
гін тигізді. Термин жасаудың негізгі принциптері ай-
қындалып, бұл істе жүйелілік тұрақтана бастады. Ұстанған 
принцип бойынша, ең алдымен, ана тіліміздің ішкі қоры, 
өз сөз байлығы қолданылуы тиіс те, екіншіден, орыс тілі 
мен кеңес халықтары тілі арқылы еніп жатқан халықаралық 
терминдерді игеру қажеттігі басшылыққа алынды.
Сөйтіп, Мемлекеттік терминология комиссиясы құрыл-
ғалы бері қыруар шаруа істелді. Қазақ тілінің қаншама 
жаңа терминдері жасалып, қалыпқа түсті. Жұртшылықтың 

65
қажетін өтеп келе жатқан бұл терминологиялық лексика 
о баста қолданысқа осы Терминком арқылы енгізілгенін 
есепке алсақ, істелген шаруаның ауқымын айқынырақ 
сеземіз. Мысал үшін 1972–1981 жылдар арасында істел-
ген жұмыстарды алайық. Бұл аралықта комиссия мен сек-
ретариаттың 84 мəжілісі өткізілді, 2 мыңнан аса терминдер 
мен терминдік мəндегі тіркестер бекітілген екен. Бұдан 
бергі аралықта да, неше алуан өзгерістерге ұшырауына 
қарамастан, термин мəселесі көзден таса болған емес. 1981–
1995 жылдар аралығында да Мемтерминком түрлі салалар 
бойынша сөздіктерді талқылап, жұртшылыққа ұсынды. Бұл 
іс қазір де толастаған жоқ.
Қазақ тілінде термин жасап, оларды күнделікті қолданыс-
қа енгізу ісімен қазір көбіне-көп баспасөз қызметкерлері 
шұғылданып жүр. Сондай-ақ термин сөздердің мейлінше 
молынан қамтылатын жері – мектептер мен жоғары оқу 
орындарына арналған оқулықтар, түрлі терминологиялық 
сөздіктер жəне де ғылымның əрқилы саласына байланысты 
шығып жатқан арнаулы əдебиеттер, радио, телевидение ха-
барлары.
Термин жасау ісінде аударманың айрықша рөлі болға-
нын айтуға міндеттіміз. Əсіресе, марксизм-ленинизм клас-
сиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аудару арқылы біз 
тіліміздің терминологиялық лексикасын байыта түстік. 
Соның нəтижесінде ана тіліміздің қоғам өміріндегі рөлі 
көтеріліп, мүмкіндігі молая түсті. Осы сала бойынша жа-
салған кейбір зерттеулер деректеріне қарағанда, В.И. Ленин 
шығармалары қазақ тіліне 20-жылдардың басында-ақ ауда-
рыла бастапты. Мəселен, В.И. Лениннің сөйлеген сөзі мен 
қайсыбір саяси материалдар 1919 жылдың қаңтарында, сол 
кезде шығып тұрған «Қазақ дұрыстығы» («Казахская прав-
да») газеті мен «Мұғалім» («Учитель») журналы беттерінде 
жарияланған. Жоғарыда аталған кітапты қарап отырсақ, 
1921–1924 жылдар ішінде оның бестен бірі аударылыпты.

66
1924 жылдан былай қарай Ленин еңбектері мен саяси 
əдебиетті қазақ тіліне аудару ісіне жиірек көңіл бөліне ба-
стайды. Бұл еңбектердің қай-қайсысында да қоғамдық-
саяси лексика мейлінше бай екені белгілі. Міне, солардың 
ана тіліміздегі баламасын барынша дəл, түсінікті, анық етіп 
жасау оңай шаруа емес еді. Өйткені қазақ тілінің бұрынғы-
соңғы тарихында қоғамдық ой-пікірді өрнектейтін термин 
сөздер мұншалықты дамып, қанат жайған емес. Мəселенің 
қиындығы да, қызықтығы да осында. Сол тұстағы саяси 
əдебиеттер аудармасын қарап отырсаңыз, термин жасаудың 
əр алуан амалдары мен сан түрлі ізденістерді байқаймыз. 
Əдеби тіліміздің қалыптасу, даму тарихында мұндай 
ізденістердің орны бөлек. Ол – орыс тілінің ана тіліміздегі 
терминологиялық лексиканың жасалып, қалыптасуына 
тигізген əсері. Түрлі-түрлі көптеген тілдерде терминдік 
мəнде қалыптасқан сансыз сөздерді сол қалпында қабылдау 
бар да, оларды не жартылай, не тұтас аударып алу тағы бар. 
Сондай-ақ түбір сөз сол күйінде сақталып, оған жалғанатын 
қосымшаларды ғана қазақшалайтынымыз жəне бар. Міне, 
осындай қилы-қилы құбылыс қазақ аударма тарихының 
тəжірибесінде де болды. Көптеген интернационалдық жəне 
орыс сөздерін өзгеріссіз сол қалпында қабылдауда орыс 
тілінің ерекше рөл атқарғаны мəлім. Ал калька жолымен 
жасалған терминдер мен терминдік мəндегі сөздеріміз өз ал-
дына бір сала əңгіме.
Орыс тілінің ықпалын біз өзге тілден енген сөздерден 
ғана емес, терминдік ұғымға айнала бастаған байырғы қазақ 
сөздерінің табиғатынан да танимыз. Өйткені бұлардың 
көбі – орыс тіліндегі үлгісін ескере отырып жасалғандар. 
Ендеше, орыс тілінің басқа ұлт тілдеріне, оның ішінде 
қазақ тіліне жасап жатқан ықпалы (оның дұрыс-бұрыстығы 
өз алдына əңгіме) шексіз. Бұл зерттелу ауқымы кең, талай 
ізденістерді керек ететін ғылыми проблема.
Термин жасаудың, қабылданған терминдерді қолданысқа 
ендірудің талқыға түсер жайлары əлі көп. Ғылыми-тех-

67
никалық прогрестің қарышты даму қарқынына сай туып 
жатқан тіл саласындағы əр алуан құбылыстар сыры қалам-
герден, əсіресе тіл мамандары тарапынан жаңаша іс-əре-
кетті, жаңа көзқарасты талап етеді. Тіпті терминология 
мəселесін ғылыми дəрежеде ұйымдастыруда да жаңа серпін 
қажеттігі көрінеді. Бұл саладағы кейбір сылбырлықтан ары-
лып, өмір талабына бұрынғыдан да гөрі шапшаңырақ əрі дер 
кезінде жауап беріп отыру үшін Терминком құрамы мен ол 
туралы Ереженің өзін тағы да қарап, жұмыс бағытын өзгерту 
керек болды. Ереженің кейбір тармақтарын қазіргі талапқа 
сай жуықтатып, жұмыс бағдарламасын түзу күн тəртібінде 
тұрды.
Сөйтіп, мамандардың өтініші бойынша, Қазақ ССР Ми-
нистрлер Кеңесі жанындағы Мемлекеттік терминология 
комиссиясының құрамы тағы да бірнеше рет іріктеліп, қайта 
құрылды. Кейінгі құрамы соңғы кезде жиірек айтылып жүрген 
тілек-талаптарға орай іріктелді. Ең алдымен, бұл құрамға 
тəжірибесі мол, іскер, білікті мамандар жəне қабылданған 
терминдерді қолданысқа ендіре алатын лауазымды адам-
дар, жазушылар, журналистер, ғалымдар, баспа, радио, 
телевизия қызметкерлері, тіл білімпаздары енді. Бұрынғы 
құрамы мен Ережеге қарағанда мұның едəуір өзгешелігі 
тағы мынадай белгілерімен сипатталады. Мемтерминком 
«...экономиканың, ғылымның, техниканың, мəдениеттің 
барлық салалары бойынша қазақ тілінің терминологиялық 
лексикасы жөніндегі ғылыми қызметке жалпы басшылықты 
жəне бекітілген терминдер мен номенклатуралардың прак-
тикада қолданылуын бақылауды жүзеге асырушы орган бо-
лып табылады». Ол өз қызметінде, ең алдымен, қазақ тілінің 
лексикалық ресурстарын терминдік мағынада пайдалануды, 
сонымен бірге орыс жəне халықаралық терминдерді кірік-
тіру принципін басшылыққа алады.
Терминкомның ондаған жылдар бойғы жұмыс тəжіри-
бесі ғылым мен техниканың сала-саласы бойынша терми-
нологиялық секциялар құрып, бұл істі əуелі таза мамандық 

68
иелерінің талқысына салу қажет екенін көрсеткен болатын. 
Бұрын бұл міндетті Мемтерминкомның жанындағы секре-
тариат атқарып келген еді. Бірақ секретариат та барлық 
мамандардың орнын толтыра алған жоқ. Сондықтан Мем-
терминком жанынан құрылып отырған терминологиялық 
секциялар, біздің ойымызша, бүгінгі ғылым мен техниканың 
барлық саласын түгел қамтып отыр. Өйткені терминді жа-
сайтын – оны қажет етіп, күнделікті тірлігінде үздіксіз 
қолданатын мамандар. Олардың жарамды-жарамсызын, 
ретті-ретсізін, ғылыми дəйектілігін түрлі сөздіктер, оқу-
лықтар мен оқу құралдарын, монографиялық зерттеулер, 
ғылыми көпшілік қолды кітап, кітапшалар жазып оқытып, 
үйретіп, қолданып жүрген ғалымдар, мектеп пен жоғары 
оқу орындарының оқытушылары, газет, журнал, радио, 
телевидение қызметкерлері тез аңғарады. Міне, сол себеп-
тен де терминологиялық секцияларға үлкен жүк артылып, 
сенім көрсетілді. Терминология процесіндегі барлық негізгі 
жұмыс осы секцияларда пісірілуі тиіс. Тиісті мамандар 
талқысынан өткен терминдер, терминологиялық сөздіктер, 
оқулықтар т.т. содан кейін Қазақстан Республикасы Ұлттық 
Ғылым академиясы А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі 
институтының Ғылыми кеңесінің талқысына салынады. 
Ондағы мақсат: əлгі сөздіктер мен оқулықтардағы термин-
дер қазақ тілінің өзіне тəн заңдылығына орай жасалды ма, 
қазақша жатық па, терминологиялық мəні дəл ме? деген 
сауалдардың басын ашып алу. Міне, осындай бірнеше рет 
қажетті ғылыми сүзгіден, електен өткізілген терминдер 
тағдырын шешу Мемтерминкомға əлдеқайда жеңілірек, 
əлдеқайда жүйелірек бола ма деп ойлаймыз. Алғашқы 
талқылаулар бұл принциптің дұрыстығын дəлелдей түскен 
тəрізді.
Мемтерминком Ережесіндегі үлкен жаңалықтың бір түрі 
осы болса, екінші түрі – жеке секция ретінде қызмет ете 
бастаған Бақылау тобы болып саналады. Бұл да өмір тə-
жірибесінің өзі тудырған жұмыстың бір түрі. Бұрын Мем-

69
терминком мəжілістерінде бекітілген терминдер жұртқа 
газет арқылы жеткізілетін де, іс сонымен тынатын. Оның 
ар жағындағы жағдай, яғни терминдер тіршілігі не болып 
жатыр, жұрт оларды дұрыс қабылдады ма, жоқ əлде, өз 
үлгілерінен арыла алмай, өзіндік сөздерін қолданып жүр 
ме, ол жағында ешкімнің жұмысы бола бермейтін. Мына 
құрылған топ өзіне осындай міндет жүктеп отыр. Ол 
бекітілген терминдер мен номенклатураның күнделікті 
практикадағы қолданысын бақыламақ. Сөйтіп, жиналған ма-
териалды Мемтерминком мəжілісіне салып отырмақ.
Ал міндеттер жайына келсек, істелетін шаруаның ауқымы 
сол əңгіме болып отырған жайлардың өзінен-ақ аңғары-
лады. Алдағы уақытта терминком талқысына ең алдымен 
салынатын терминдер мен терминологиялық сөздіктерді 
бір жүйелеп алу қажет болып отыр. Термин жасау мен оны 
қалыптастырудың ғылыми принциптерін тіл заңдылығына 
сəйкес нақтылы қарастырып қадағалап, теориялық қоры-
тынды берудің үстіне, қыруар практикалық шаруа тын-
дыру қажеттігі туындайды. Əрқилы баспадан, əркімнің 
өз түсінік пайымына шақ деңгейде ала-құла жарық көрген 
алуан түрлі сөздікті қайта қарап, мамандар мен терминком 
талқысынан соң, белгілі бір жүйемен, біркелкі пішінмен 
жəне сөздіктерге лайықты талап тұрғысынан лек-легімен ба-
спадан қайта шығару жайы қарастырылса, тіпті орынды бо-
лар еді. Əрине, бұл оңай шаруа емес. Дегенмен осыған негіз 
болар кейбір шаралар Тіл білімі институтының Терминоло-
гия жəне аударма теориясы бөлімінде жасалған. Біз бөлім-
нің картотекалық қорын еске алып отырмыз. Ертелі-кеш 
баспа жүзін көрген сөздіктердегі жəне терминком мəжілі-
сінде қаралған, қаралмаған терминдер біртіндеп картотекаға 
түсірілді. Түбінде термин атаулының бəрі осылайша түгел 
түсіріліп отыруы тиіс. Мұның үстіне электронды есептеу 
машинасының сарабынан өткізілді.
Əрқилы сөздіктер əр кезде, түрлі пішінде берілген. Тер-
миндер осы электронды есептеу техникасының көмегімен 

70
жүйеленді. Бұл арадағы уақытта да осылайша толықтыры-
лып отырады деген үміт бар.
Қысқасы, жаңа құрылған барлық секциялардың жұмы-
сын атқарылар міңдеттеріне сəйкес дəрежеге жеткізіп, жолға 
қою; ғылым мен техника салалары бойынша таяу жылдарда 
терминологиялық сөздіктер жасап, оларды Мемтерминком 
мəжілістерінде жүйелі түрде талқылап, бекітіп, мақұлдату; 
екінші кезекте терминологиялық сөздіктердің қазақша-
орысша жəне түсіндірме түрлерін баспаға əзірлеп, шығару; 
терминология мəселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеу жəне 
Мемтерминкомның алпыс жылдан астам жұмыс тəжірибесін 
барлап, қорытынды жасау; номенклатуралық атауларға 
(техника, мекеме аттары, маңдайшадағы жазулар, жарнама-
лар т.б.) ерекше мəн беріп, оларды реттеу т.б. тəрізді сан 
салалы міндеттер бар. Осыларды дəйекті түрде жүргізіп 
отыру, ең алдымен, Мемтерминкомға, содан кейін Мем-
терминкомның соңғы ережесі атап көрсеткендей, оның 
негізгі базасы болып саналатын Тіл білімі институтына бай-
ланысты.
Термин жасап, оны қолданысқа ендірудің бірден-бір 
дұрыс жолы – сөздіктер түзу болмақ. Түзілген сөздік, бір 
жағынан, сол өзі қамтып отырған нысанның дамуын, яғни 
ғылым саласының қаншалықты дамығанын көрсетсе, екінші 
жағынан, терминологиялық лексиканың нормалана түсуіне, 
əдеби тіл деңгейінің де қалыптаса бастауына септігін тигі-
зеді. Ендеше, əдеби тіл дамуында мұның маңызы ерекше.
Тіл материалы сөздік ретінде жинақталарлық дəрежеге 
жеткенге дейін біраз іріктелу, сұрыпталу, даму елегінен 
өтеді. Яғни қоғамдағы ірі-ірі өзгерістерге лайықты тілдің де 
əлгіндей сапада өріс алуына мүмкіндік туады. Білім, ғылым 
дамиды, баспасөз жанданады, əдебиет пен өнерге деген 
құштарлық артады, мəдениет пен экономика өрге басады. 
Міне, осындай объективті факторлар жинақтала келе тіл 
құрылысында бұрын-соңды болмаған даму пайда болады.
Сөздердің терминге айналуы, тілдің терминологиялық 
жүйесінің пайда болуы белгілі бір объективті себептер-

71
мен түсіндіріледі. Лексиканың осы қатпарына көңіл бөліп, 
оны жинақтау, насихаттау əрекеті XVІІІ ғасырдың аяғы, 
XІX ғасырдың басынан бастау алған екен. Сол кездегі там-
тұмдап қазақ тілінде шыға бастаған газет, журналдар мате-
риалын қарасақ, термин деп айдар тағып, ауыз толтырып 
айта алмағанмен, терминдік қызметі айқындала бастаған 
сөздер тізімдерін беру тəжірибесін кездестіреміз. Бұл дəстүр 
20-жылдарға дейін жалғасқан. Оған «Түркістан уəлаятының 
газеті», «Дала уəлаятының газеті», «Айқап» журналында 
беріліп отырған материалдар дəлел бола алады. Бұлардың 
арасынан терминжасам ісінде ерекше орын алатыны – 
«Қазақ» газеті. Ол жөнінде алдыңғы тарауда біраз баяндал-
ды. Бұл кезең зерттеушілер назарынан таса қалмауға тиіс.
Сөздік түзу əрекеті, атау сөздердің қолданыстағы таби-
ғаты туралы жəне оларды жинақтап, саралау тəжірибесі 
20-жылдар мен 30-жылдар басында едəуір дами түскен. 
Соның бір белгісі ретінде 1931 жылы Қызылордадан 
шыққан алғашқы «Атаулар сөздігін» атауға болады. Халық 
ағарту жұмысына, сауат ашу ісіне едəуір септігі тиген бұл 
сөздіктің негізгі мазмұнына сол кездегі идеологиялық кү-
рестің, кейбір кереғар пікірлердің салқыны тимей өтпеген 
тəрізді. Неге десеңіз, ұлттық оқшаулану бағытын ұстанған 
кейбір оқығандардың əсерінен болу керек, мұнда көптеген 
халықаралық терминдерді қалайда қазақшалау əрекеті 
байқалады. Сондай-ақ «интерминдердің сауырын сипатпай-
мыз» дейтін тым əсіре орысшылдық та орын алғандығын 
көреміз. Бұл, бір жағынан, тілдің идеологиялық күрес құ-
ралына ə дегеннен-ақ айнала бастағанын танытатын болса, 
екінші жағынан, қоғам өмірінің белгілі бір даму сатысына 
тəн заңды құбылыс деп түсінеміз.
20-жылдардағы əлеумет өміріне, соған орай ғылым мен 
мəдениет тарихына зер салсақ, неше алуан ұғымдар мен 
көзқарастардың қым-қиғаш талас-тартысын байқар едік.
Əйтсе де білімге сусаған ел жаңа өмірдің жарқын істеріне 
араласып, өз алфавитін түзіп, өз жазуын жолға қоюға кірісті. 

72
Сөйтіп, қазақ халқының тарихында бұрын-соңды болып 
көрмеген жаңалықтар мен оны білдіретін жаңа ұғым, түсінік, 
құбылыстардың бəрін тіл фактілерімен деректеп отырарлық 
термин сөздер қалыптаса бастады. Оқу, білім, өнер, 
ғылым, мəдениет, экономиканың қай-қайсысында да халық 
ұғымына тосын сөздер пайда болды. Оның əрқайсысының 
терминологиялық жүйесін жасау үшін сауатты, білікті ма-
мандар даярлау проблемасы күн тəртібінде тұрды. Маман-
дар жетіспейтін. 
Алға жетектеген шаралар ретінде мыналарды айтуға бо-
лады: кеңселерде ісқағаздары қазақ тілінде жүргізіле ба-
стады, қазақ тілінде шығатын газет-журналдар көбейді, 
қазақ мектептері ашылып, онда оқылатын пəндердің бəрі 
ана тілінде жүргізілді. Сонымен бірге қазақ тілі мейлінше 
кең қанат жайған көркем əдебиет тіліне, əлеуметтік өмірге 
тікелей араласу барысында қоғамдық-саяси əдебиет тіліне, 
түрлі шаруашылық пен экономика, өнер, жалпы мəдениет 
тіліне айналды. Сөйтіп, қазақ тілі күнделікті өмірдің қай 
саласына да белсене араласып, қоғамдық қызмет аясы 
кеңейе түсті. Күн өткен сайын, өмір алға озған сайын мына 
сөзді қалай жазамыз, ана сөзді қалай қабылдаймыз деген 
тəрізді сұрақтар көбейіп, терминге деген ділгерлік артып, 
мұқтаждық молаюда.
Жоғарыда сөз болған «Атаулар сөздігі»
25
осындай мұқ-
таждықты сəл де болса өтеу жолындағы алғашқы əрекет 
еді. Бұл – Қазақстан Оқу комиссариаты Білім кеңесінің 
жетекшілігімен жасалған сөздік. Білім кеңесі сол кездегі 
бірінші кезекте тұрған мəселе ретінде осы пəн атауларын 
жинап, тез арада жұртшылыққа ұсынды. Алғашқының аты 
алғашқы. Мұның, негізінен, кейінгі жұмыстарға аздап сеп-
тігі тигенмен, жоғарыда ескерткеніміздей, кемшіліктері де 
аз емес. Өйткені бұл əлі ғылым салаларынан маман адамдар 
даярланбай тұрған шағында, сол игі іске себі тие ме деген 
мақсатпен жасалған сөздік еді.
25
Қызылорда, 1931 жыл.

73
1935 жылы өткен мəдениет қайраткерлерінің Бүкілқа-
зақстандық съезінің күн тəртібінде қаралған негізгі мəсе-
лелердің бірі – орфография мен терминология мəселесі 
болды. Осы съезд қарсаңында Мемлекеттік терминоло-
гия комиссиясы өзінің кеңейтілген мəжілісін өткізіп, онда 
ғылымның əртүрлі саласына байланысты жасалып жатқан 
терминдер жүйесі туралы сөз қозғады.
Қазақ тілінің ғылыми терминологиясын жасап, оларды 
ретке келтіруде, сондай-ақ алдағы жұмыстар бағытын 
айқындай түсуде бұл съездің атқарған рөлі зор болды. 
Съезде терминология мəселесі ғылыми проблема есебінде 
қарастырылып, оның негізгі белгілері, ерекшеліктері анық-
талды. Лексиканың өзге қабаттарына қарағанда терминнің 
өзіне тəн өзгеше қызметі, жасалу жолдары, қалыптасу сыр-
лары бар екені дəлелденіп, ғылыми принциптері түзілді. 
Осының негізінде бұдан былай қарай термин жасау ісі 
белгілі бір ғылыми жүйеге, тіл заңдылығына сəйкес, 
қабылданған принциптер негізінде жүргізілетін болды. Яғни 
термин жасаудың ортақ принципі түзіліп, оның басқа да 
маңызды мəселелері шешімін тапты.
Съезд қарсаңында жасалып, жұртшылық талқысынан 
өткен, сөйтіп съезд мақұлдамасын алған қазақ терминдері 
Қазақстан Халық Комиссарлары Кеңесінің 1935 жылғы 
23 маусымдағы 812-ші қаулысымен бекітілді.
Съездің алды-артында қауырт жүргізілген осы тектес 
жұмыстар нəтижесі іле-шала 1936 жылы терминологиялық 
сөздік «Қазақ тілі терминдері» деген атпен жұрт қолына 
тиді. Қ. Жұбановтың жалпы редакциясымен «Қазақстан» 
баспасынан жарық көрген бұл сөздіктегі терминдер негізі-
нен үш саланы (əлеуметтік экономика, физика мен матема-
тика) қамтыған. Жинақталған терминдер саны онша көп 
бола қоймағанмен, бұл қазақ терминологиясын сол кезеңнің 
талап-тілегіне орай ғылыми арнаға түсіріп, оның əлеумет-
тік мəні бар мəселе екенін танытқан игі іс ретінде тарихта 
қалды.

74
Сөздікте үкімет қаулысымен бірге Мемлекеттік термино-
логия комиссиясы басшылыққа алатын қазақ əдеби тілі 
терминологиясының он тармақтан тұратын принциптері 
берілді. Бұл құжат терминологтар алдына мынадай талаптар 
қойды: 
Бірінші шарт бойынша, əдеби тілдердің көбіне ортақ 

жүктеу/скачать 1.84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: