V ТАРАУ ТЕРМИНЖАСАМДАҒЫ АУДАРМАНЫҢ ОРНЫ

183
Ендеше, аударма қай заман, қай кезең болмасын қоғам 
өмірінің ілгері жылжи, дами түсуіне қалтқысыз қызмет етіп 
келді. Адамзат қауымы аман тұрғанда солай бола да бермек.
Аударма болғанда, адамзат қауымының алдымен назарға 
ілгені – халықтың рухани жан дүниесінің нəрленуіне 
айрықша əсері бар көркем дүниелер. Оны аударудың жол-
дары, принциптері, амал, тəсілдері əрдайым əңгімеге 
объект болып отырған. Кезеңіне, дəуіріне лайықты өрбіген 
пікірталасы аударма ғылымы дейтін саланы қалыптастыра 
бастады. Дүниежүзі классикалық туындыларының орыс 
тіліне аударылуы, олардың сол арқылы өзге ұлт тілдеріне 
аударылуы бұл проблеманың ауқымын кеңейтті. 
Аударма процесінің жандануы тіларалық қатынас проб-
лемасында шешті деп ойлаймыз. Олай дейтініміз көптеген 
ұлттар тілінен, ең алдымен, орыс тілінен өз тіліне орыстың 
ұлы жазушылары туындыларын, сонымен бірге орыс тіліне 
аударылған əлемдік əдебиет қазынасын аудару арқылы өз 
халқының мəдени өресін көтеріп, рухани қазынасын мо-
лайтты. Сонымен бірге бұл халықтар бірінің шығармасын 
екіншісіне аудару арқылы да мəдени, рухани мұра алмасу 
процесін бастан кешірді. Сөйтіп олардың жалпы халықтық, 
бүкілодақтық, бүкілəлемдік мəдениет деңгейіне көтерілуіне 
жол ашылды. Əдетте, тіл айырмашылығына байланысты 
туындайтын кедергілер осындай əрекеттер нəтижесінде, 
яғни аудару ісінің жандануына орай жойылып отырды. 
Өзара рухани дүние алмасу, бірінен-бірі аудару, сөз жоқ, 
терезесі тең ұлттар мəдениетінің өрлей түсуіне себеп. Сөйтіп 
көркем аударма мəдени жəне тарихи жағынан да, саяси-
идеялық жағынан да жалпы мемлекеттік маңызы бар іске 
айналды. 
Осы сөз болып отырған мəселелерді Қазақстан жағ-
дайындағы фактілерде тəптіштей түседі. Рухани, мəдени 
өрлеудің асқан бір дəуірін бастан кешіріп отырған қазақ 
халқының өмірінде соңғы жетпіс жылдан аса уақытта 
аңызға ұласқан өзгеріс-өрістердің болғаны мəлім. Мəдениет, 

184
экономика, ғылым, техника т.б. тəрізді халқымыздың 
қарқынды қадамын танытарлық қандай бір саланы қарас-
тырсақ та таңдай қағарлық тамаша табыстарды айта ала-
мыз. Сол өзгеріс, өрлеулердің бір парасында аударма ісінің 
де ізі айқын сайрап жатады. 
Орыс тілінен саяси-көркем əдебиеттің сан түрін ауда-
ру арқылы қазақ халқының мəдени өресі биіктеп, саяси 
пайым-түсінігі, талғам-танымы күшейе түсті. Əсіресе жаңа 
өмірдің жан-жақты жаңалығынан туындап, көлденең тар-
тылған неше алуан ұғым, түсінік, пайымдарды таңбалап 
дағдыланбаған қазақ тілі сияқты тілде термин жасау, 
жазу, сызуды жолға қою, əдеби тілді қалыптастыру деген 
мəселелер аударма жұмысы арқылы шешім тауып жатты. 
Біз орыс тіліндегі көптеген ұғымдарды өз тіліміздің мүмкін-
дігіне орай жаңадан жасап алдық. Тілімізде жаңа сөз, жаңа 
термин, жаңа тіркес, тіпті жаңаша сөйлем құру дағдысы 
пайда болды. Бұл процесті ғылыми əдебиеттен де, көркем 
əдебиеттен де байқау қиын емес.
Қазіргі кезеңде аударманың көбейгені соншалықты, тек 
орыс тілінен қазақ тіліне аударылған шығармалар тізімін 
атап шығудың өзі оңайға түспес еді. Бұл мəселе жеке бір 
библиографиялық көрсеткішке татитын салаға айналды. 
Аударма пайда болғалы ол жайында ғылыми ой-пікірдің 
де қанаттаса өрби түскені мəлім. Қай халықтың тарихын 
қарасаңыз да аударма жайында жинақталған тəжірибе, 
тұрақтанған пайым-түсінік бар. Аударма практикасымен 
шұғылданған жұрт, оның ішкі сырына үңіліп, өзіне лайықты 
заңдылықтарын да ашып беруге тырысқан. Сондай жоба-
жүйе бірден-бірге ұласып, аударма проблемасының ереже-
қағидасы жасалды. Ол осылай ғылыми пəнге айналды.
Жалпы, мəдениет, əдебиет, тіл дегендеріңіз баспа жүйе-
сінің дамуына тікелей қатысты. Бұл жағынан қазақ халқы 
төңкерістен бұрынғы жағдайына масаттана алмайды. Деген-
мен «Түркістан уəлаятының газеті» мен «Дала уəлаятының 
газеті», «Қазақ» газеті, «Айқап» журналы тілге тиек.

185
Аударма мəселесі жайындағы ой-пікірлер осы аталған 
газет-журналдарда там-тұмдап алғаш бой көрсеткен. Содан 
бері бұл мəселе күн тəртібінен түскен жоқ. Бұған əрдайым 
əр кезде əдебиет, мəдениет қайраткерлері араласып, пікір 
айтып келді. Алайда бұл өнер жайындағы пайымдаулар 
жан-жақты өрби алған жоқ. 
Сөз жоқ, Қазан төңкерісінен кейін бұрынғы Одақта өмір 
сүрген халықтардың өзара қарым-қатынасы, байланысы 
күшейгені мəлім. Мəдениеттің барлық саласында ілгері 
өрлеу кезеңі басталады. Міне, осындай қат-қабат тірлік 
қатарында аударма жұмысы қатар жүргізіліп, ол жайын-
дағы ой-пікірлер, ізденістер өріс алды. 
Ғылыми əдебиетте аударма жайында алғашқылар қа-
тарында пікір айтқан кісінің бірі – С. Сейфуллин деген 
пікір бар. Шындығында, бұл пікірдің қисыны бар. Өйткені 
бұдан бұрын аударма жайын нақты сөз ететін бір де пікірді 
кездестіре қоймадық. 1914 жылы «Айқап» журналында 
Верный шаһарында уездный начальник болып істеген 
И. Лиханов дегеннің қазақ өмірінен алып жазған «Ма-
нап» драмасы жарияланған еді. Міне, сол драма жайында 
С. Сейфуллиннің пікірі де іле-шала берілген екен. Сонда 
Сəкен: «Оны қазақшаға сөзбе-сөз аударған. Соның үшін 
сөздері нағыз қазақша болып шықпаған», – деп қорытынды 
жасайды. Аударма жайындағы пікірдің бастамасы деп 
отырғанымыз да осы себептен.
Осыдан бергі жерде Е. Алдоңғаровтың (1926, 3 желтоқ-
сан), Б. Кенжебаевтың (1925, 18-29 тамыз) мақалаларын 
атауға болады. Б. Кенжебаев Абайдың аудармашылығы 
жайында əңгімелесе, Е. Алдоңғаров Пушкиннің «Сараң 
сері» («Скупой рыцарь»), «Тас мейман» («Каменный 
гость») поэмаларының қазақшасы жайында сөз қозғайды.
Алайда отызыншы жылдардың орта шеніне дейін көркем 
аударма туралы айтылған пікірлер белгілі бір шеңбер ше-
гінен шыға алмады, көбі жай тілек тұрғысынан аспады.

186
Қазан төңкерісінен бергі жерде де аударма мəселесі 
белгілі арнаға түсіріліп, бірқалыпты жүргізілмеді. Оның қаз 
тұру, қарастырылу, даму, зерттелу кезеңдері болды. Осы 
тұрғыдан алып қарағанда, 20–30-жылдары аударманың 
практикалық жұмыстары мейлінше жанданғанын байқаймыз. 
Елді жаппай сауаттандыру ұраны күн тəртібіне қойылып 
жатқан ол кезеңде заман талабына орай əуелі жазу-сызуды 
тəртіптеу қажеттігіне мəн берілген-тін. Жер-жерде сауат ашу 
мектептері, қызыл отау, оқу ошақтары жұмыс істей бастады. 
Үлгі-нұсқасы жоқ қазақ қауымы тек көркем əдебиетті ғана 
емес, сонымен қатар ауылшаруашылығына, медицинаға, 
оқу-ағарту ісіне, қоғамдық-саяси өмірге т.т. байланысты 
əдебиеттерді де жаппай ана тіліне аударумен айналысты. 
Сөйтіп, қазақ тілінің əдеби тіл болып қалыптасып, дамуын-
да бұл кезеңнің қалдырған мөрі айрықша екені байқалады. 
Əсіресе, терминологиялық лексика жүйесінің жасалуына бұл 
кездегі аударма ісінің тигізген ықпалы аз емес. Міне, сон-
дай практикалық тұрғыдағы жұмыстарды ауыз толтырып 
айтсақ та, ғылыми зерттеулер жағының мардымсыз болғаны 
байқалады. Біз мұны аударма проблемасына байланысты ай-
тып отырмыз. Яғни аударманы ғылым ретінде қарастырып, 
оны ғылым объектісіне айналдырған зерттеушіні немесе 
зерттеу жұмысын айта қою қиын.
Алайда 30-жылдардың екінші жартысында аударманың 
технологиясына көңіл аударған бір оқиғаны арнайы атауға 
болады. Ол ұлы ақын А.С. Пушкиннің қайтыс болғанына 
100 жыл толуына байланысты шаралар еді. Ұлы ақынды 
Абай заманынан бері аялап келген қазақ қауымы, Қазақстан 
жұртшылығы да бұл күнді өзгеше дайындықпен қарсы 
алды. Ақындарымыз А.С. Пушкиннің шығармаларын жап-
пай қазақ тіліне аударумен шұғылданды. Бұл шаруаның 
басы-қасында əйгілі ақын І. Жансүгіров тұрды. Пушкинді 
қазақша сөйлетуде Абайдай əдемі үлгі тұрғанмен, бұл 
шешімі оңай шаруа емес еді. Тіпті сол Абай үлгісінің өзін 
жете түсініп, бойға сіңіре қоймаған, ғылыми бағасы əлі 

187
берілмеген кезең еді бұл. Сондықтан қазақ қауымы осы 
тəжірибе төңірегінде толғамды тұжырым мен тиянақты 
пікірге сусап отырды. Аудармашылық өнердің сыр-сипа-
тына бойлап, оның негізгі принциптері мен амал-əдістерін 
талдап берерлік байыпты байлам күтті.
1936 жылы «Социалистік Қазақстан» газетінің 18-са-
нында жарияланған М. Əуезовтің «Пушкинді қазақшаға 
аудару тəжірибелері туралы» атты мақаласын кезең тала-
бына лайықты жазылған еңбек деп тануға болады. Онда 
Абай тəжірибесі, Абай үлгісі, Абайдың шеберлігі аудар-
машылар ұстанар қағида, бағыт берер темірқазық есебінде 
əңгімеленді. Абай үлгісін ауызға ала отырып, автор кезінде 
Пушкинді аударуда бұдан басқа да көптеген тəжірибелер-
дің болғанын баяндай келе, олардың түпнұсқасының басты 
қасиеттерін жеткізуден гөрі, ауытқыңқырап кеткенін тал-
дап, оларды құнсыз аударма есебінде сынайды. Бұл Пуш-
кин шығармаларының аудармасы туралы ғана емес, жалпы 
аударма мəселесін, сəл де болса ғылыми тұрғыдан сөз ет-
кен алғашқы еңбектердің бірі болатын. Мақаланың назар 
аударарлық тағы бір қасиеті – Пушкин шығармаларының 
жаңа аудармалары мен аудармашылары туралы пікір өр-
бітілуі деп білеміз. Қаламының табы əр алуан, ақындық 
арыны əрқилы жəне стильдік өрнек-өрісі басқа-басқа 
І. Жансүгіров, Т. Жароков, Ғ. Орманов аудармаларындағы 
жаңа леп, жақсы беталысты автор дөп таниды. Соның 
тағылым аларлық табыстарымен əлі де шыңдала түсуге 
тиісті тұстарын тарата талдайды.
М. Əуезов аударма туралы ойларын бұдан əрі жалғай 
түсіп, іле-шала тағы бірнеше мақала жариялады. Мыса-
лы, «Ревизордың аудармасы туралы» («Қазақ əдебиеті», 
1936, №37), «Пушкин аудармасы қазақ əдебиетіне не 
берді?» («Қазақ əдебиеті», 1936, №9), «Евгений Онегиннің» 
қазақшасы туралы» («Соц. Қазақстан», 1937, №6), «Қазақ 
сахнасындағы аударма пьесалар» («Соц. Қазақстан», 1937, 
№49) т.т.

188
Қазақтың көркем аударма мəдениеті үшін үлкен бір бе-
лес болғалы тұрған бұл кезеңді дəл танып, осы істе сəл де 
болса жəрдемі тисін деген мақсатпен арнайы жазылған 
мақалаларында жазушы, ең алдымен, аудармада түпнұс-
қаның сөз байлығын, ой тереңдігін, стиль ерекшеліктерін 
дəл беруді міндет санайды. М. Əуезов аударма теоретигі 
есебінде осы принципті өмір бойы қолдап өткен.
1937 жылғы 5 қаңтарда «Казахстанская правда» газетінде 
жарияланған «Евгений Онегин» – на казахском языке» деп 
аталатын мақаласында да аударма теориясының біраз өзекті 
мəселелерін саралаған. Шындығында, М. Əуезовтің осы 
алғашқы мақалаларынан былай қарай аударма ісінде бет 
бұрыс бола бастаған тəрізді. Мұны өзіндік проблемалары 
бар өзгеше өнер ретінде қабылдап, соның ішкі заңды-
лықтарына бойлағысы келген мақалалар осыдан былай 
қарай шым-шымдап шыға бастайды.
М. Əуезовтен кейін аударманы іле-шала салиқалы 
əңгіме еткен адам – белгілі сыншы, əдебиетші М. Қаратаев. 
Оның 1937 жылы жарияланған «Жүз жылдан кейінгі Пуш-
кин», «Пушкин мен Абай» деген екі мақаласында орыс 
халқының ұлы ақынының бүкіл адамзатқа, Абайға, қазақ 
ақындарына тигізген игі əсерін əңгімелей келіп, соны 
аударудағы қиыншылықтар мен принциптерді тарамдап 
кетеді. Пушкинді аударудағы Абай үлгісімен І. Жансүгі-
ров, Т. Жароков, Ə. Тəжібаев, М. Дəулетбаев, С. Талжанов, 
Қ. Аманжолов аудармаларын салғастыра отырып, болашақта 
септігі тиер біраз ақиқатты алға тартады, кемшіліктерді 
атайды. Сонымен, ол аударма еңбек туған əдебиетіміздің 
үлкен саласы екенін дəлелдеуге тырысады. Отызыншы 
жылдарда аударма мəселесіне мəн беріп, кесек пікірлер 
айтқан еңбектердің елеулілері осылар.
Қырқыншы жылдарда елдің рухын көтерер, патриоттық 
сезімін шыңдар туындылар аударылғанымен, аударма 
проблемасына бағышталған жұмыстар онша көп бола 
қойған жоқ. Соғыстың əлегі бұл салада да ізін қалдырды. 

189
Яғни көңілдің аудармадан гөрі басқа мəселеге алаң болғаны 
мəлім. Бұл тұста біз бір ғана еңбекті еске аламыз. Ол – 
М.И. Ритман-Фетисов пен Б. Кенжебаевтың бірлесіп 
жазған «Советтік Қазақстандағы аударма жұмысы»
72
деген 
мақаласы. Мұнда да авторлар аударманың мəні, тарихы, 
аударылған дүниелер жайын əңгімелейді.
Аударма мəселесінің шындап қолға алына бастағаны – 
елуінші жылдар. Көп ұлтты Кеңес елінің жағдайында ау-
дарма мəселесінің қаншалықты рөл атқарып отырғанын 
анық аңғарған партиямыз бен үкіметіміз бұл жылдары 
мұны бүкілхалықтық проблема есебінде бағалап, бұрынғы-
дан да зор мəн бере қарады. Өйткені аударманың теориялық 
мəселелерін жан-жақты зерттеп, оның даму кездері мен та-
рихын тереңірек тексерудің мезгілі жеткен болатын. Əр 
кезде əр алуан қаламгерлердің қаламынан шыққан əрқилы 
пікір-пайымдаудың заңдылыққа саятын ортақ қасиеттерін 
анықтап, аудару тəжірибесіне пайдасы тиер заң-жобаларды 
түзу қажеттігі туралы келелі бір кеңестің керек екенінде күн 
тəртібіне пісіріп əкелген еді. Кеңес мемлекеті Жазушылар 
одағы Басқармасының 1951 жылы өткізген бұл Бүкілодақ-
тық бірінші кеңесі көркем аударма туралы мəселе қарады. 
Бұған дейін барлық орталық, республикалық баспасөзде 
көркем аударманың көптеген мəселелері жайында кең пікір 
алысылды. Осы пікір алысулар мен Бүкілодақтық кеңес 
аударма ісіне жалпы жұртшылықтың назарын ерекше 
аударғанын атап өткеніміз абзал.
Кеңес қарсаңында өзге республикалардағыдай Қазақ-
станда да біраз шаралар істелгені мəлім. 1951 жылы 
С. Нұрышевтің «Творческое наследие И.А. Крылова в ка-
захской литературе XІX века», ал 1954 жылы «Абайдың 
аударма жөніндегі тəжірибесінен» деп аталатын еңбектері 
жарық көрді. Бұл екі еңбекте аударма мəселесіне арналған. 
72
Конспект истории казахской советской литературы. Алма-Ата, 1947 (На 
правах рукописи).

190
Алайда мұнда айтылатын пікірлердің бірсыпырасы даулы 
да дəйексіздеу болатын. 
Дəл осы кезеңде марксизм-ленинизм классиктерін ауда-
ру ісі де едəуір жолға қойылып, біраз тəжірибе жинақталып 
қалған еді. Біртіндеп бұл мəселе төңірегінде де еңбектер 
шыға бастады. Мəселен, Қ. Шəріповтың «Некоторые воп-
росы перевода произведений классиков марксизма-лени-
низма» деген еңбегі 1954 жылы, ал «О некоторых вопросах 
перевода с русского на казахский язык» деп аталатын 
М. Жанғалиннің еңбегі 1958 жылы жарық көрді. Мұның 
екеуі де орыс тілінде жазылған.
Сондай-ақ осы жылдары жұртшылық қолына тиген 
З. Ахметовтың «Лермонтов жəне Абай», С. Қирабаевтың 
Спандияр Көбеев жөніндегі, Ə. Дербісалиннің Ы. Алтынса-
рин жөніндегі еңбектерінде де аударма жайы сөз болады. 
Ал 1957 жылғы Қ. Қанафиеваның «Развитие переводче-
ского искусства в Казахстане» деген тезисі республика-
мызда аударма өнерінің қалай дамып, қалыптаса бастаға-
нын əңгіме етті.
Жалпы, осындай еңбектерге шолу жасай отырып, 50-
жылдары негізінен көркем аударманың ғылыми-теориялық 
мəселелеріне едəуір көңіл аударыла бастады деп айта ала-
мыз. Бұл жылдары аударма мəселесіне əр алуан мамандық 
иелері араласып, барлық газет-журналдар арқылы келелі 
ой-пікірлер өрбіді
73
.
Қазақстан топырағында тұңғыш диссертация қорғал-
ды
74
. Аударма мəселелерін ғылыми тұрғыда қарастырып, қа-
73
Көркем аударманың кейбір мəселелері. Жинақ. Алматы, 1957; Қаратаев М. 
«Тынық Донның» қазақшаға аударылуы жəне көркем аударманың кейбір 
мəселелері // «Туған əдебиет туралы ойлар». Алматы, 1958; Жанғалин М.О. 
О некоторых вопросах перевода с русского на казахский язык (из опыта пере-
вода произведений классиков марксизма-ленинизма). Алма-Ата: Казгосиздат, 
1958.
74

жүктеу/скачать 1.84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: