«Қазақтар мен Орталық Азия халықтарының некелік әдет-ғұрыптары»

Орталық Азия халықтарына теориялық түрдегі неке жасы: ұлдарға 13, қыздарға – 9. Ал өмірде көбінесе некелесетін жастары- ұлдарға 15-18, ал қыздарға – 13-18 жас. Дегенмен, регион халықтарында бұл мәселеде де аздаған болса да айырмашылық бар. Отырықшы-егінші, ислам дінінің әсері күштірек өзбек, тәжік халықтарында, қырғыз бен қарақалпақтардың отырықшы-егінші бөліктерінде әсіресе қыз баланың тұрмыс құратын жасы төмендеу болды. Көпшілік деректер бойынша бұл халықтарда қыздың тұрмыс құратын жасы – 13-14 жас [34].

Орталық Азия халықтарының көпшілігінде, қызға құда түсуді алдымен қыз әкесіне жаушы жіберуден бастаған. Өзбектерде оны совчи немесе жовчи деп атаған. Бұл дәстүр өзінің түрі, мазмұны, өткізу рәсімдері жағынан қазақтар мен басқа Орталық Азия халықтарының салт-дәстүріне өте жақын, ұқсас.

Орталық Азия халықтарының барлығы да келін түсіруді құдалық арқылы іске асырған. Құдалыққа әдетте үйленетін жігіттің ең жақын адамдары барған.

Қазақ, қырғыз, түркімендерде құдалыққа күндіз баратын болса, өзбектер мен тәжіктерде құдалыққа көбінде кешкі уақытта барған, оның себебі әлі шешімі белгісіз нәрсені сырт көзден таса қылу, артық сөзге барғызбау деп түсіндіріледі. Біздіңше, қазақ, қырғыз, түркмендерде экзогамиялық неке жағдайында қызды алыстау жерден алады. Сондықтан оған ертерек бару керек, өйткені келіспеген жағдайда, қайтып кетеді. Ал өзбектер мен тәжіктер неке құруда тек ғана туыстыққа артықшылық бермейді, сонымен қатар болашақ құдасының жақынырақ жерден болғанын қалайды. Сондықтан олар әдетте жақын жерде тұратын болашақ құдасына кешқұрым бара салады.

Қазақтағы сияқты ортаазиялық халықтардың бәрінде де той мәзіріне дайындыққа байланысты туысқандарды жинап кеңес құратын болған. Бұл дәстүрдің ең бір күшті сақталған халқы өзбектер. Бұл күні күйеу жігіттің әкесінің үйінде туыстарға және қыстақтың ер адамдарына қонақ асы берілетін болған. Бұл көшпелі, руға бөлінетін өзбектерде жилки жияр деп аталған. Туыстардың әрқайсысының беретін көмегі қағазға тізімделіп анықталатын болған. Көмекке бәр туыстар қатысуы міндет болған. Әсіресе бұл салт отырықшы өзбектер арасында қатты сақталған [35].

Өзбек, тәжік, қарақалпақтарда қыз жағындағы болатын тойға жігіт жағы азық-түлік – күріш, ұн, май, сәбіз, пияз және тойға соятын мал жеткізеді. Бұл осы халықтардағы той жасау дайындығындағы ерекшелік деп айтса болады. Ал қазақ қыз жағына тек тоймал береді.

Қазақта туыстық жақындығы жеті атаға толмай қыз алыспау тәртібі қалыптасқан. Атадан балаға мирас болған бұл дәстүр көшпелілердің отбасында қатаң сақталған. Бұл дәстүр өзбектерде, түрікмендерде, ұйғырларда өзгеше. Олар алыстан қыз іздемей-ақ жақын туғандарына үйлене берген. Ал қырғыздар 4 атаға дейін қыз алыспайды [36].

Қарақалпақтардағы отбасылық некелік қатынастарда экзогамия мәселесі маңызды мәселелердің бірі болып табылды. Қазақта туған жиендер мен нағашылардың арасындағы некеге рұқсат етілмеген, бірақта жиеншар мен нағашылардың балаларының арасындағы неке аздап болса да кездесетін. Регион халықтарының бәрінде де құдалық салты бар. Бесік құда, бел құда, қарсы құда барлыгына да тән, деседе бұл салт көшпелі, жартылай көшпелі, мал шаруашылығымен басымырақ айналысқан халықтарда көбірек көрініс табады.

Орталық Азия халықтарында, соның ішінде, әсіресе өзбектерде қалыңмал беру салты – оның тек туысқан адамдардың ғана көмегі арқылы емес, сонымен қатар бүкіл қауым болып көтеретін қоғамдық мәні бар дәстүр болуында. Қазақта да қалыңмал төлеуде туысқандардың көмектесуі бар, бірақ дәл өзбектердегідей оны бүткіл қауым болып көтеру салты жоқ.

Қазан төңкерісіне дейін неке құру қырғыздарда қалыңдыққа қалыңмал төлеу арқылы жүрді. Оның құрамына тоғыздан саналатын мал кірді. ХХ ғ. басында қалыңмал түстіктегі қырғыздарда ақшамен, кейде астықпен де өтелетін болды. Қырғызда, қалыңмал төлеумен қатар мал бағатын бақташы және қара жұмыс істейтін құлдарды да қоса беретін ғадет болған.

Ферғана, Самарқанд, Бұхара қарақалпақтарында қалыңдық үшін қалыңмал төлеу – неке қосудың негізгі шарты болған. Қалыңмалдың мөлшері (калынг малы, калынг пулы)өзбектерге қарағанда көтеріңкі болған, қарақалпақтардағы қалыңмалдың негізгі бөлігі малмен төленген. Қарақалпақтардың дәстүрі бойынша қалыңмалдың төлейтін мерзімі жақындап қалғанда жігіт өзінің жақын және алыс тума-туыстарына барып, не болмаса оларды үйіне шақырып көмек жөнінде ақылдасатын болған. Әдетте, ең бірінші болып анасының ағасы – туған нағашысы жігітке қол ұшын беріп, көмегін көрсеткен. Ал қыздың әкесіне берілетін қалыңмалдың белгілі мөлшері қыз шешесінің ағасына тиесілі болған. Бұл жағдайдан да аналық ру ғұрпының алыс жаңғырығын естуге болатын сияқты. Орталық Азия халықтарында, сирек ұшырасса да, кейде қыздың жасауына жер, не қалыңмал орнына жер беру кездесіп отырған [37].

Этнографтардың пікірінше, қазақтардың арасында қалыңмал міндетті саналған, оның көлемі де басқа халықтардікіне қарағанда көтеріңкі болған. Ал қырғыз, түрікмен, қарақалпақтардың арасында да қалыңмал міндетті болғанымен, оның көлемі қазақтардыкіне қарағанда аздау болғанға ұқсайды, ал өзбектер мен тәжіктерде, әсіресе олардың қалалық топтарында қалыңмалдың көлемі өте аз (символикалық түрде), құрамы басқашалау болған (негізінен ақшамен төленген).

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі Орталық Азия халықтары мен қазақтардың қалыңмал төлеу және оның мөлшері мәселесінен туындайтын қорытындылар мыналар. Біріншіден, қазақ, қырғыз, түрікмен халықтарында қалыңмал беру кәдесі некеге тұрудың негізгі шарты болып саналды, ал өзбектерде қалыңмал қалыңдықтың әкесіне немесе оны асырап өсірген адамға берілетін төлем түрі болып саналды. Екіншіден, қалыңмал некелесу кезінде жасалатын кәде-жоралғылардың, қалыңдық жақтағы той шығыны мен қыз жасауының өтеуі ретінде қарастырылды. Үшіншіден, өзбектің, тәжіктің кейбір жекелеген топтарында қалыңмал кәдесі малдан гөрі көбінесе ақшамен төленген. Бұл жағдай отырықшылық шаруашылыққа және тауар-ақша қатынастарының енгізілуімен байланысты болды.

Қалыңмалдың көпшілік бөлігі төленгеннен кейін қазақта күйеу жігіттің қалыңдығына «ұрын бару» ғұрпы орындалатын, ал қайын жұрты оның бұл сапарын – «ұрын келу» деп атаған. Өткен заманда қырғыздардың үйлену рәсімдерінің жоралғыларында күйеу мен қалыңдықтың некеге дейінгі жүз көрісу (күйеулеп бару) рәсімі маңызды ғұрыптық шара болып есептелген.

Өзбектерде потиха өткеннен соң, күйеу жігіт анасының немесе жеңгелерінің көмегімен қалыңдығына жасырын келіп, кететін болған. Тәжіктерде фатих туй (кіші той) мен үйлену тойының аралығындағы кезеңде қыз өз әкесінің үйінде қалады. Осы аралықта жігіт пен қыздың жасырын кездесулері болады.

Бұл дәстүрдің арғы мәні, оның генетикалық түп-тамыры – аналық-рулық қатынастар дәуірімен байланысты, сол кезде болған матрилокалды некенің қалдығы.

Орталық Азия халықтарында ұзатылатын қызға жасау беру салты бар. Қазақтарда күйі бар ата-ана қызына жасау мен бірге үй тігіп те беретін болған. Көшпелі өзбек халқында қазақтар сияқты болшақ отаудың шаңырағы мен сүйектерін еркек жақ дайындаса, ал қалыңдық жағы отаудың түндік, үзік, туырлық, жіп, өрнек, әшекейлеу сияқты жұмыстарын атқарған.

Орталық Азия халықтарының қыз ұзату тойы және қазақтардың қыз ұзату тойы ерте кезде қызқашар ойынымен аяқталған. Бұл ғұрыптың көнедегі мәні –некелесудегі матрилокалдық қоныстану мен патрилокалдық қоныстанудың өзара тартысы. Бұл мәселені бұрында зеттеген ғалымдардың да пікірі осындай.

Қазан төңкерісі қарсаңына дейінгі кезеңде қалыңдықтың күйеуге шығар алдындағы арулығын мұқият тексеріп, оған зор мән беру тек қазақ халқына тән әдет емес, оны Орталық Азия халықтарының (өзбек, түрікмен, тәжік, қырғыз) дәстүрінен де кездестіруге болады. Қазақта түскен келінді жаңа қауымға таныстыру, сәлемдестіру мақсатында және оған өсиет айту үшін беташар айтылады. Беташар мазмұны жағынан басқа кейбір халықтардағы жырларға аздап ұқсағанымен, түр, орындалу жағдайы жағынан тек қазақтар мен қарақалпақтарда ғана кездеседі [38].

Қыз ұзату тойының келесі белгісінің бірі кешқұрым ақ отау алдында жар-жар айтатын қыз-жігіттердің бас қосуы. Үйлену тойында айтылатын жар-жар жыры түркі-монғол бірлігі заманынан қалған, бірақ әр елде өзінше орындалатын өлең түрінің бірі. Өзбектің «ёр-ёрі» мен қарақалпақтың «хәужары», тәжіктің «ёр-ёрі» қазақтың жар-жарына қарағанда басқаша орындалғанымен, олардың ішкі мәні бір.

Жар-жар айтылып болғаннан кейін, қазақтың көне дәстүрі бойынша екі жастың некесін қию шаралары өткізіледі. Неке қию қырғыздың, өзбек пен түрікменнің, тәжік пен қарақалпақтың үйлену тойына тән ғұрыптың бірі. Неке көне дәстүр бойынша көбінесе қыздың елінде қиылатын. Кейіннен патриархалдық дәстүрлердің басымдығына байланысты көптеген көшпелі, жартылай көшпелі халықтарда неке жігіт елінде көбірек қиылатын болды. Бірақ бәрінде де солай емес. Мысалы, түркмендердің дәстүрі бойынша ертеден неке міндетті түрде жігіт әкесінің үйінде қиылады.

Өзбектер мен тәжіктерде неке қиылып болғаннан кейін, бір жасы үлкен адам жайылған орамалдың үстіндегі жаңғақ, жеміс-жидекті алып, отырған төңірегіне шашады. Неке қиюда өсімдік тағамдарының мол болуы отырықшы, егінші, бақшашы халықтарға тән.

Қызды алуға келгенде күйеу жігітке толып жатқан жоралар, ырымдар жасалады. Бұл жағынан алғанда көшпелі, жартылай көшпелі, руға бөлінетін өзбектердің жол-жоралары қазақтыкіне өте ұқсас. Мысалы, ит ырылдар, кемпір өлді, бақан тастар, т.б. салттар өзбектерде де бар

Үйлену тойы кезінде болатын ешкі ойыны біздің білуімізше Орталық Азия халықтары ішінде тек тәжіктерде бар, оның үстіне негізінен таулы тәжіктерге ғана тән. Бұдан шығатын қорытынды – таулы тәжіктердің шаруашылығында маңызды орын алған түлікке арналып арнайы ойын ойлап табылып, кейін ғұрыпқа енген.

Памир тәжіктері ұзатылған қызға алдын ала түрлі тағамдарды дайындап, оларды сандыққа салған. Себебі қалыңдық күйеудің отбасында жеті күн өзінің азығымен тамақтанған. Бұл ғұрып сонау матрилокалды неке заманынан қалған жаңғырық. Күйеудің үйінде қалыңдық өзінің шымылдығын құрып, соның ішінде отырған. Жалпы қалыңдықтың шымылдығының өзімен келуінен де кезіндегі матрилокалды некенің елесін көруге болады. Шымылдық арқылы үйдің ішінде үй жасалады, сондықтан ол үйдің кішкене символы іспеттес болған [39].

Сәукеле қазақ, қырғыз, қарақалпақта бар, бұл олардың өзара этногене-тикалық және этномәдени ерекше жақындығының бір белгісі деп білеміз.

Қазақта келін бір балалы болғаннан соң (бұл әдетте бір жылдың о жақ бұ жағы) өз еліне төркіндеп барып қайту салты болған. Ал тәжіктер мен өзбектердің кейбір бөліктерінде тойдан соңғы бір жетінің арасында жас келіннің өз ауылына төркіндеп бару салты болған. Бұл салт қайтарма деп аталады. Түркімендерде қайтарма мерзімі 2-3 жыл болған, ал кейбір жағдайларда 5-6 жылға созылған. Жалпы қайтарма ғұрпы да бұрынғы матрилокалды некенің әлі де толық жойыла қоймаған бір көрінісі деп есептейміз. ХІХ ғ. 70-80 жылдары мен ХХ ғ. 20-30 жылдары аралығында түрікмендердің негізгі топтарында қалыңмал, неке салты, үйлену тойы, оған байланысты салт-дәстүрлер түгелдей алғанда аса күшті орындалатын патриархалдық тәртіптермен байланысты болды. Үйлену ғұрыптарының көпшілігі өзбектің, қазақтың, т.б. Орталық Азия халықтарыныкіне жақындығымен қатар, Алдыңғы Азия аумағындағы, Кап тауындағы түріктер, әзірбайжандардың әдет-ғұрыптарына да ұқсастықтары кездеседі. Біздіңше бұл олардың орта ғасырлардағы ортақ оғыздық этногенезінен келе жатқан мәдени үрдістер болса керек. Мәселен, үйлену дәстүрлерінің бірінші кезеңі болып саналатын құда түсу, қалыңмал төлеу, үйлену тойы, ұрын бару, некелесу сияқты әдет-ғұрыптар қырғыздар мен қазақтарда ұқсастығы жағынан бірдей [24, c. 330-333]. Үйлену тойын қыздың әкесінің үйінде немесе жігіттің әкесінің үйінде өткізу мәселесінде, бата беру дәстүрлерінде қырғыздар, қазақтар және жартылай көшпелі өзбектер салттары ұқсас болып келеді. Осы жағынан алып қарағанда қырғыздар мен қазақтарда қолданылатын отбасылық, некелік қарым-қатынас атаулары да ұқсастығымен ерекшеленеді. Қазақтар мен қырғыздардың, өзбектер мен түрікмендердің үйлену тойы салт-дәстүрлерінде кездесетін тартыс, қалыңдық пен жігітті байлау, арқан тарту, жар-жар, беташар, неке қию, той ойындары дәстүрлерінің орындалуы бірдей.

Мысалға Ура –Төбе «юз» өзбектерінің үйлену салтындағы діни-магиялық ырымдар қыпшақ тобы халықтарына тән нанымдарға жақындығымен ерекшеленеді. Бұл келіннің аяғының астына тон төсеу («постун»), әрқилы сый алу үшін күйеу жігітке, қалыңдық көшіне бөгет жасау, шымылдық құру, салттық ойындар («ешкі тартыс» –«улак» және «күрес» -«кураш»), қалыңдық пен жігіт жағы өкілдерін, екі жасты қонақ ету,әрі олардың арнайы сый-мүшесін беру («тукмолок», «туш», «пичча»), «ит ырылдар», «кемпір өлді» ырымдары, келіннің жігіт үйінің босағасын сүюі («бусога упиш») және т.б. ырым-жоралғылар.

Ура-Төбе «юз» өзбектерінің үйлену салтында тәжіктер мен отырықшы өзбектердің үйлену салты элементтерінің әсері де көрінеді. Бұл нан сындыру салты, келін мен күйеу жігіттің аяғының астына ақ жаю («пойандоз»), жастарға айна көрсету, келіннің сәлем салуы, жігіт пен келіннің басын жанған шаммен аластау, испанд шөбімен аластау.

Айырмашылық рәсімдік тағамнан да білінеді. Егер тәжіктер мен отырықшы өзбектерде (сарттарда) ұннан жасалған тағам көп болса, жартылай отырықшы өзбектерден біз етті тағамдарды байқаймыз, ол мал шаруашылығыман айналысатын халықтарға тән.

Жалпы аймақ халықтарының көптеген әдет-ғұрыптары бір бірімен сырттай ұқсас, кейде орындалуы да бірдей. Бірақ ғұрыпқа қатыстырылатын заттар, атрибуттар жағынан айырмашылықтар көптеп кездеседі. Мысалға, егінші, отырықшы халықтарда өсіп-өнудің, көбеюдің символы ретінде гранат, өрік-мейіз, жұмыртқа, қатпарлы бәліш болса, көшпелі-малшыларда еттің, әсіресе қой етінің бөлшектері: құйрық, бауыр, төс, кәріжілік, т.б. Бұл нені білдіреді. Бұл дегеніңіз халықтың негізгі күн-көріс шаруашылығының түріне қарай, олардың байлық, бақыт, тоқшылық, өсіп-өну символдарының түрліше болатынының айғағы.

Көпшілік зерттеушілердің деректеріне қарағанда, қазақ пен қарақалпақтыкіне қарағанда қырғыздың некелік ғұрыптары оның әр тараптарында түрліше. Оңтүстік қырғыздар мен солтүстік қырғыздардың арасында бұл жағынан айырмашылық өте күшті. С.М. Абрамзонның пікірінше, оңтүстік қырғыздардың ғұрыптарында көрші өзбектер мен тәжіктерден жұғысты болған болған ғұрыптар көп және түстік қырғыздардың салт-жораларында архаикалық элементтер көбірек сақталған. Сонымен қатар, қырғыздардың некелік ырым-салттарында алтайлықтар, хақастар, аздап буряттардың салттарымен жақындасып келетін тұстары біршама [40].

Қырғыздарда қазақтар сияқты құдалықты құйрық-бауыр жеумен бекітеді. Ал памир қырғыздарында бұндай келісімнің ишараты болып құдалардың өзара бір біріне белін бүгіп сәлем салуы есептелген, немесе құдалық мәселесі шешілгенде қыз жағы құдалардың алып келген ет, тәтті тағамдардан тұратын сәлем –сауқытын қабылдаған.

Тау тәжіктерінде дәл осындай ғұрып бар [41]. Қырғыздардың күйеулеу салты ішкі рәсімдері жағынан казақтікіне көп ұқсас келеді. Бұл жерде бір айта кететіні бұл салт негізінен солтүстік қырғыздарда орындалады да, ал түстік қырғыздарда оның орындалуы міндетті емес, ал орындалатын болса, қалыңмалды толық төлегеннен кейін ғана іске асады.

Қырғыздардың келінге саукеле кигізу, бет ашар айту, отқа май құйғызу, теріге отырғызу, жаңа отаудың шаңырағынан сүйек лақтыру, екі жасты алғаш кездестіргендегі бақан тастар, ит ырылдар сияқты көптеген ырым-жоралары қазақтікіне көп жағынан ұқсас. Дегенмен қазақта да, қарақалпақта да кездеспейтін ырым-салттар да аз емес. Мысалы, ұрпақты болсын, пәле жаладан аман болсын деп екі жасты арнайы сойылған ылақтың өкпесімен қағу, жастарға өкіл ата, өкіл ене тағайындау, т.б. салттар.

Қазақ, қырғыз, қарақалпақтарда кездесетін некелік ғұрыптардың біразы жартылай көшпелі, рулық бөлініс дәстүрі бар өзбектерде де кездеседі. Белгілі этнограф Б.Х. Кармышеваның [42] деректері бойынша дештіқыпшақ өзбектерінің бір тобының тойларында қазақ, қырғыздардың тойындағыдай ән-күй, би өте көп болады. Хорезм жақтағы өзбектерде құдалар келінді әкетер кезде оны арнайы жасыру ғұрпы, оны тапқаннан кейін қазақтардағыдай келін үшін екі жақтың тартыс салты бар. Лақай-өзбектерде екі жасты кездестірерде ит ырылдар, кемпір өлді, т.б. ырым-силықтар алады. Дүрмен-өзбектер мен найман-өзбектерде, солтүстік Хорезм өзбектерінде бұнымен қоса келінге төс беру, отқа май құйғызу, тұлыпқа отырғызу, бетіне ақ жағу, т.б. ырым-ғұрыптар бар. Орталық Азия халықтарының некелік әдет-ғұрыптарын зерттеуші ғалым Н.П. Лобачева қазақтардың, қырғыздардың, қарақалпақтардың және руға бөлінетін жартылай көшпелі өзбектердің некелік әдет-ғұрыптары жалпы типологиялық қасиеттері бойынша қыпшақтық этникалық ортада қалыптасқан болуы керек дей келіп, оны этниқалық қасиеті жағынан «қыпшақтық», ал шаруашылық-мәдени типтік жағынан «малшылық» деп топтайды [43, с. 315].

Орталық Азияның халқының бір бөлігі ежелден жоғары ұйымдасқан жер шаруашылығымен, оның басым бөлігінде суармалы егіншілікпен, бақша салумен айналысты. Бұл халықтарға тәжіктер мен руға бөлінбейтін өзбектер жатады. Олар ертеортағасырларда жергілікті ирантілдес тайпалары мен отырықшылыққа айналған түркітілдес жұрттардың негізгінде қалыптасты.

Тәжіктердің некелік әдет-ғұрыптарында жергілікті ерекшеліктер көп Тау тәжіктерінде де қалыңмал төлеу (көлемі аздау болса да) міндетті. Құдалық жөнінде екі жақ келісіп, фатиха той жасалғаннан кейін күйеу жігіт болашақ қалыңдығына «жасырын» келе бастайды. Бұл сапарларда күйеу жігіттен қыздың жеңгелері «кемпір өлді» сияқты ырымдар да алады. Қызды тығу, қыз қашар сияқты ойындар, жастардың «өкіл әкесі», келінді атасының ошағына тәу еткізу, жиенінің үйленуінде нағашысының маңызды рөл атқаруы, т.с.с. әдет-ғұрыптар түркі және көшпелі, жартылай көшпелі халықтардыкіне өте ұқсас болып келеді. Тәжіктер мен өзбектердің этникалық тарихын терең зерттеген ғалым Б.Х.Қармышеваның деретеріне қарағанда тау тәжіктері түркі халықтарымен өте ертеден көрші тұрып, арала-құралас болған [43, c. 332].

Сонымен қатар тау тәжіктерінің үйлену тойына байланысты көптеген ырымдары, салттары, жоралғылары түркі тілдес халықтардікінен мүлде өзгеше. Біріншіден, олардың некеге байланысты ғұрыптары түрлі ырым-жоралғыларға өте бай, саналуан. Н.П. Лобачеваның пікірінше, олардың салттық ғұрыптарында нан өнімдері, бақша өнімдері басым болып келеді. Мысалы, өсіп-өнудің, байлық-молшылықтың нышаны ретінде олар ырым-жораларында әртүрлі ұннан жасалған тәтті өнімдерді, өрік, мейіз, жаңғақ, тұт, жібек ағашының шырындарын көп пайдаланады [43, c. 218]. Ой тәжіктерінің, әсіресе қалалық тәжіктердің некелік салтында қалыңмал барынша азайған, немесе мүлде жойылған деуге болады. Сондықтан құдалық салттары мен үйлену тойының арасында көп уақыт өтпейді. Сондықтан да үйленіге дейінгі күйеудің өз қалыңдығына жасырын бару салты да жоқ. Құдалық шешілгеннен соң оны рәсімдеу нан сындыру ғұрпы бойынша іске асады.

Үлкен тойдың алдында тәжікте парсылардағыдай қыздарын моншаға түсіру, қолын қынамен бояу, пәрәнжә кигізу салты бар. Күйеу келгенде қыз жағы оған тиыннан шашу шашқан. Бұл ырым да парсыларда бар. Некенің қыздың үйінде қиылуы, неке қию кезінде күйедің шапанын ине-жіппен тігу ырымы, жас келіннің аяғының астына ақ бұл төсеп, артынан одан жыртыс жасап жастар жұғысты болсын деп бөліп алатын заң, жастарды арнайы шөптердің түтінімен аластау, жастардың бірге айнаға қарауы, бір-бірінің ерніне бал жағуы, келіннің жігіт үйіне барар шеруінде алдыда от ұстап жүрушілердің болуы – осылардың бәрі де тәжіктердің парсылық тегінен келген дәстүрлер [43, с. 320-321]. Тәжіктердің неке құру салттарына отырықшы, руға бөлінбейтін өзбектердің салты өте жақын.

Неке қыздың үйінде қиылады. Келін әкеле жатқан шерудің алдында алау ұстағандар, кейде атқа мінген жігіттер жүреді. Келінді жігіт үйі жанында жанып тұрған оттардың арасынан өткізеді, немесе сол оттарды айналдырып өткізеді. Жігіт келінді үйге қолына көтеріп кіргізеді. Содан соң жар-жар айтылады, жігіт қызға түрлі әшекейлер силайды, екеуі айнаға қарасады. Бұдан соң жастар жеке қалғанда олардың алдына бала әкеп отырғызады, төсектерінің жанына шырақ жағады. Осы сипатталған ғұрыптардың ішіндегілердің бәрі (жар-жардан басқасы) өзбектер мен тәжіктерге ортақ. Олардың өсіп-өнуді, байлықты тілейтін ырымдарында жер өнімдері, оның ішінде анар, жаңғақ, піскен жұмыртқа, фисташка, өріктің дәні, жүзім суы, бал, қант, тәтті шай, өнген бидай, ұн, тәтті күлшелер, нан жиі пайдаланылады.

Түркменнін некелік ғұрыптарының сипатталған халықтардікіне белгілі бір ұқсастықтары болғанымен, біршама өзгешелеу. Тағы да бір айта кететін нәрсе – түркмендердің әртүрлі топтарының әдет-ғұрпында айтарлықтай өзгешеліктер де бар. Олардың құдалық салтында әкенің рөлі ерекше.

Түркмен некелік ғұрыптарында, бір жағынан, жер шаруашылығымен айналысатын халықтардың заттары мен әрекеттері кездессе, екінші жағынан, олардың салттарында мал шаруашылығымен айналысатын, тегі түркі жұрттардың ырым-жоралары көптеп кездеседі. Түркмендердің кейбір ғұрыптары «қыпшақтық» топқа да, «ирандық» топқа да жатпайды, мүлде өзгеше. Оған бүкіл неке салттарының ерекше патрилокалдығын (көпшілік ғұрыптардың жігіт елінде, үйінде өткізілуі), келінді түсіргеннен кейінгі арнайы ғұрыптармен іске асатын «қайтарма» заңын, қыз үшін жасалатын екі жақтың ғұрпи тартысының өте қатал, тіпті шын тартыс сияқты болып өтетінін, жігіт жолдастың той ғұрыптарындағы ерекше орнын, батыс түркмендердегі той кезінде орындалатын зікір биін, т.б. жатқызуға болады. Жалпы түркмендердің этногенезі мен мәдениетінің генезисі өте күрделі. Олардың қалыптасуында жергілікті ирантілдес, егінші тайпалар мен оғыз және қыпшақ тайпалары қатынасты. Бірақ, түркмен халқының, түркмен дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуында шешуші рөлді оғыз тайпалары атқарды [35, с. 324-325]. Түрмендерде кездесетін ерекше дәстүрлер басқа оғыз тектес халықтарда, мысалы әзербайжандарда, осман түріктерінде көп кездеседі. Бұндай ортақ ғұрыптарға эндогамия заңын, тойдың тек жігіт жағында өту салтын, күйеу жігіттің «орынбасары» болып есептелетін жігіт жолдас мұсаибаның той рәсімдеріндегі орнын айтуға болады [23, с. 47-95].

Сонымен қатар, оғыздық ғұрыптардың кейбір элементтері Хорезм жазирасын мекендеген халықтарда, оның ішінде өзбектерде кездеседі [43, с. 26]. Хорезм аймағы өзбектерінің тілінде оғыздық әсерлердің барлығы этнолингвистикалық зерттеулер арқылы да дәлелденген [44].

Қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түркмен және жартылай көшпелі өзбектерде жас келіннің басына киетін арнайы киімі сәукеле бар. Ол қырғыздарда шокуло, қарақалпақтарда сәукеле, түркмендерде шовкеле деп аталады. Сонымен қатар аталған халықтардың көбіне ортақ тұрмысқа шыққан әйел бас киімі кимешек. Бұл бас киімді сарай-өзбектер, қыпшақ-өзбектердің де әйелдері киеді.

Түркмендердің некелік ғұрыптарындағы ортақ негізгі белгілер мыналар сияқты: эндогамия тайпа ішінде ғана емес, сонымен қатар жекелеген жағдайларда ру ішінде де кездеседі; негізгі некелік ғұрыптардың жігіт үйінде орындалуы; ертедегі матрилокалдық некенің қалдығының көрінісі болып есептелетін қазақ, қырғызда кездесетін үйленуге дейінгі жігіттің қалыңдығына ұрын бару ғұрпы түркмендерде мүлде басқаша түрде сақталған.

Зерттеу жұмысының үшінші бөлімі «Қазақтар мен Орталық Азия халықтарының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет-ғұрыптары» деп аталады. Бұл бөлімде регион халықтарының баланың саны жөніндегі ұстанымдары, ер бала тууын көбірек тілеу себептері, екіқабат кездің ырым-тиымдары, босануға байланысты ырым-жоралар, баланы бесікке салу, ат қою, қырқынан шығару, тұсауын кесу сияқты циклдық әдет-ғұрыптар сипатталып, салыстыра зерттеледі.

Орталық Азияның барлық тұрғылықты халықтарының баланың санына, көптігіне деген ұстанымы бірдей болған. Олардың барлығы да баланың көп болғанын қалаған, әсіресе ұл баланың көптігін тілеген.

Патриархалды қазақ қоғамында баласыздықтың күнәсі көбіне әйелге жабылған. Жадылау және одан емдеу бақсы – балгерлердің, молдалардың, бедеу әйелдердің қолынан келеді деп сенген. Бала тууға байланысты демонологиялық персонаждардың ең көп таралған түрі – албасты. Оның әр халықтардағы атаулары мынадай: қазақша – албасты, қырғыз, өзбек,түрікмен тілдерінде – албарсты, алвасты, тәжікше албасты, алмасты албарси, түріктер мен армяндарда – албасты, мари, удмурт, чуваш,татар, башқұрттарда – албаста немесе албасты, алтайлықтарда – албыс, телеуіттерде – алмыс, тувалықтарда – албыс, монғолдарда – алдин, немістерде – алпфрау. Жалпы осы зиянкес персонаждың түркі, иран, герман, армян тілдеріндегі атының үндестігі оның әріден келе жатқан және Еуразия жерінде кең таралған демонологиялық ұғым екендігін білдіреді [45].

Орталық Азия халықтарының әйел екіқабат кездегі тиымдары (қоян, түйе етін жемеу, көген аттамау, итті «өкпелетпеу», т.т.), ырымдары бір-біріне өте ұқсас. Олар негізінен қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түркмен, өзбектерде, яғни қыпшақтектес және оғыз тектес халықтарда кездеседі.

Орталық Азия халықтарының көпшілігінде қазақтардағы сияқты босанғалы отырған әйелдің киімінің ілгектері мен белбеулері босатылған, өрген шашы тарқатылған, теңдер шешілген, сандық, кебеженің қақпағы ашылған, әйелдің үстіндегі метал әшекейлер алынып тасталған. Бұл ғұрыптар аймақтың барлық халықтарына тән, бірінде көбірек, екіншісінде азырақ кездесуі мүмкін. Жалпы таза магиялық сенімге құрылған бұл ырымдардың этникалық мәні, айырмашылықтары жоқтың қасы.

Орталық Азия халықтарының барлығында екіқабат әйелдің «жерік асын» қанағаттандыруға тырысқан. Жерік асына қарай болашақ баланың өзгеше қасиеттерін болжаған.

Регион халықтарының бәрінде де әйел босандыруға маманданған тәжрибелі бәйбішелер, аққол аналар болған.

Тәжіктердің екіқабат әйел және оның қатты толғағы келген кезінде атқарылатын салт – дәстүрлері мен орындалатын рәсімдері Орталық Азия халықтарының (өзбек, түрікмен) кейбір дәстүрлері мен ырымдарымен ұқсас келсе де, кейбір дәстүрлерінің арасында үлкен айырмашылықтар кездеседі. Атап айтқанда, екіқабат әйелдің қатты толғағы қысқанда ешкімге білдірмеу, баланың кіндігін басқа біреуге кестірмеу, кіндік шешенің болмауы, кіндікті ананың өзі кесуі, нәрестені үш немесе жеті күннен кейін емізу, толғатқан әйелге жұбайының аяқ–қолын жуған кір суды ішкізу, баланың жолдасын белгілі бір жерге көмбей итке жегізу, ана босанып жатқанда мешіттің есігін ашып қою, т.б. Аталған ғұрыптар, ырымдар және соларға байланысты сенімдер негізінен ирандық ортада қалыптасқан деуге негіз бар [46].

Тәжіктер дәстүрі бойынша әке дүниеге келген нәрестені жеті күннен кейін ғана көретін болған. Түркімендерде алғашқы толғақ басталған сәттен бала дүниеге келгенше түркімендердің салты бойынша бірде-бір еркек адам үйде болмауы керек. Күйеуі туыстарының үйінде болған. Жалпы осы ғұрыптың сұлбасын қазақтан да табуға болады. Фольклордағы кейіпкердің әйелі босанарда сейіл құрып, аң аулап далаға кетіп қалу салты осы әдеттің алыс жаңғырығы сияқты. Біздің шамалауымызша бұл ғұрыптарда да аналық ру заманының сарқыншағы бар. Бала бірінші кезекте әйелге тиісті деген ұғымды білдіретін сияқты [46, c. 346-351].

Кіндік кесу рәсіміндегі, баланың жолдасына байланысты кейбір ерекшеліктерді тәжіктерден байқауға болады. Оларда туған нәрестені бір кемпір қолына ұстап, екінші кемпір әйелге өткір ұстара беріп, босанған әйел өзінің және нәрестенің қосылған жеріндегі кіндікті өзі кескен, дәстүрбойынша кіндікті басқа біреуге кестіру айып болып саналған, Баланың орнын - жатырын, көмекші кемпір аулаға шығарып тастайды, оны ит жеуі тиіс. Егер нәресте көйлегімен туылса – бақытсыздықтың белгісі, бала өскенде бақытсыз болады деп санаған. Бұндай ғұрып-түсінік түркі халықтарына тән емес, сондықтан бұлардың да шығу тегін ирандық мәдени ортамен байланыстырамыз.

Тәжіктер баланы шомылдырып болған соң жұмсақ қолды ене бас бармақ, ортан түйрек саусақтарымен нәрестенің мұрнын сыйпап созғылаған. Бұл нәрестенің мұрны жалпақ болмасын дегеннен туған шара. Халықтардың сұлулық келбет жөніндегі түсініктерінің өзгеше екенінің бір мысалы. Тәжіктердің әдемілік жөніндегі талаптары бойынша мұрын үлкен, қоңқақтау болуы керек. Бұл ғұрыптық іс-шара сондықтан жасалады. Мысалы бұндай ғұрып қазақ, қырғызда жоқ, өйткені олардың сұлулық турасындағы түсінігінде мұрынның үлкен болуы міндет емес. Өздерінің ұлттық пішінін сақтап қалу үшін түркмендер жас сәбидің басын орамалмен тартып байлап тастаған, яғни сол кезде басы ұзарып, нағыз түркмендердің пішініне келеді, ал көздері қазақтардікіндей қысық болмайды деп есептеген.

Кіндік шеше қазақтар мен Орталық Азия халықтарының көбінде болған, атауларында ғана өзгешеліктер бар. Мысалға, түркімендер гөбек эне десе, қырғыздар кіндік ене, өзбектер әйел момо – деп атаған. Бала туу және өсіру ғұрыптарына байланысты «қыпшақтық» негіздегі салттарға кіндік шеше, кіндік енені де жатқызуға болады. Ол, аймақтан тыс жерде қарашәйларда кездеседі. Кіндік шеше тағайындау қалыптасуында қыпшақтық компонент бар хорезмдік өзбектердің солтүстік топтарында да кездеседі. Түркмендердегі гобек-эне тура мағнасында кіндік шеше дегенді білдіреді, бірақ зерттеушілер оның қызметін босандырумен ғана шектейді [47].

Орталық Азия халықтарының бәрінде жөргектен шығарғаннан кейін, ит көйлек кигізген.

Өзбектерде түркі тілдес халықтардағы сияқты нәресте 7, 9, 11 немесе 13 күн толғанда оны бесікке салу және бөлеу дәстүрін қолданған. Тәжіктер, нәрестені бесікке туғаннан кейін 7 күн, бір ай немесе 40 күн ішінде бөлейтін болған. Қырғызда көп жағдайда жаңа туған баланың шашын алған күні (немесе бесік тойы күні) нағашысы бала үшін аяқ киім даярлаған. Бұл ғұрып регионның басқа халықтарында белгісіз.

Қазақтар мен Орталық Азия халықтары ағаштан жасалған тербетілетін бесік – кең таралған, ал түркмендер оны балаға зиянды, желкесі тұтасып кетеді, әрі көзі қыли болады деп қолданбаған. Әдетте ағаш бесік өзбектеніп кеткен түркмендердің үйінде ғана болады. Аймақ халықтарының бесікке салу мерзімдерінде азғана айырмашылық болғанымен негізінен ортақ. Жерде тербелетін ағаш бесік негізінен алғанда қыпшақтық мәдени дәстүр де, ал аспалы бесік оғыздық мәдени салттың негізінде қалыптасқан болса керек.

Қазақтар мен Орталық Азия халықтарында баланың туғанына қырық күн толғанда қырқынан шығару рәсімін жасайды. Негізгі орындалатын шаралары жағынан бұл ғұрып регион халықтарында өте ұқсас. Осы күні баланың осы кезге дейін киген «ит көйлегін» шешу ырымы барлығында да бар. Жаңа туған балаға кигізетін «ит көйлек» аймақ халықтарының бәрінде ұқсас. Қарақалпақтарда ғана баланың ит көйлегін кейде 40 құрақтан тігу дәстүрі болған. Бұл ғұрыпқа негізінен әйелдер ғана қатысады. Баланы 40 қасық суға шомылдырған, шылапшынға 40 кіші-гірім тас, құмалақ, жүзік, сақина салған. Нәрестені шомылдырғаннан кейін әйелдер жүзікті, сақинаны, суға салынған асыл тастарды бөліскен. Сол күні нәрестенің шашын, тырнағын алады. Қазақ, қырғыз, қарақалпақ баланың қарын шашын, тырнағын, қырқынан шығарған күні алса, түркімен, тәжік, өзбектерде 1 жасқа немесе одан да көп уақыт өткен соң алатын болған. Қазақтар да, Орталық Азия халықтары да тырнақты жерге көмген немесе қабырғалардағы саңылауларға тығып қойған, ал шашты домалақтап, шүберекке орап сандыққа тығып қояды, тәжік, түркімендер ағаш басына да іліп қоятын. Мұны парциальды ырыммен түсіндіруге болады. Регион халықтарының барлығына да ортақ осы ғұрыптың этникалық атрибуциясын анықтау әзірге мүмкін болмай отыр. Тәжіктер нәресте туылған соң үш күн ішінде балаға ат қойған. Ал баланың әкесі балаға ат қою рәсімдеріне қатыспаған [10, c. 81-94].

Шілдехана – қазақтардың және барлық Орталық Азия халықтарының арасындағы жүкті әйел аман-есен босанған күні кешке жасалатын салтанатты кеш. Негізінен жастардың ән салып, ойын ойнап түнімен ұйқтамайтын бұл ғұрыптық отырысының негізгі мақсаты – дүниеге жаңа келген нәресте мен оның анасын әртүрлі зиянкес рухтардан қорғау. Негізгі шаралары жағынан шілдехана аталған халықтарда өте ұқсас жағдайда өтеді. Дегенмен, тәжіктердің салты бойынша шілдеханаға баласы шетінеген әйелдер тоғыз күннен кейін келген. Ал мінезі жеңіл әйелдерге келу – қырық күннен кейін рұқсат етілген. Мұндай әйел келсе мал өледі, май шіриді, ұнның қамыры бірікпейді деп ырымдаған. Шілдехана тәжіктерде кейде үш күнге дейін созылады. Бұған өнерлі жастар шақыртпай келіп, таң атқанша жаңа туған баланы, оның анасын ардақтап ән салып, күй тартады. Қыз-келіншектер мен бозбалалар айтысып жеңгендері тоғызын алып, әртүрлі ойындар ұйымдастырады, түнді қуаныш қызықпен өткізеді. Шілдехананың барлық халықтардағы негізгі мазмұны жаңа туған нәресте мен ананы әртүрлі зиянкестерден қорғау. Жалпы шілдехана деген ұғымның иран тілінен алынуын, және шілдеханаға байланысты ырым-табулардың тәжіктерде егжей-тегжейімен, күрделілігімен белгілі екенін ескерсек, оның о бастағы ирандық мәдени генезисін тануға болатын сияқты.

Орталық Азия халықтарының бәрінде де туған нәрестені әртүрлі пәле-жаладан қорғауға бағытталға магиялық шаралар көптеп кездеседі.Олар бала мен ана жатқан бөлмеде үнемі шырақ жағу, жаңа туған баланы біреуге өтірік беру, жеті киіз үйдің шаңырағынан, егде тартқан жеті адамның тақымынан, жеті ошақтың бұтынан өткізу, т.с.с. ырым-жоралғылар. Жалпы осы ғұрыптардың түркі тілдес халықтарда кең орындалатынын және де онда көбінесе көшпелі тұрмыс заттарының (шаңырақ, үш бұтты ошақ, кереге, бір арқа отын) жиірек пайдаланылатынын ескерсек оның түркілік мәдени тектестігін анықтауға болар.

Сонымен, қазақтар мен Орталық Азия халықтарының бала дүниеге келуіне және оның тәрбиесіне байланысты рәсімдері – сиқырға, анимистік, тотемистік сенімдерге толы болды. Бұл наным-сенімдер этникалық шеңберден тыс, стадиалдық дүниетаным мен сенімдер түрлерімен байланысты. Сонымен қатар осы ғұрыптардың, оған пайдаланылатын заттардың аймақ халықтарындағы қатты ұқсастығы – Орталық Азия халықтарының арасындығы этногенетикалық және этномәдени байланыстардың тығыз болғандығын тағы да дәлелдей түседі.

Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты рәсімдерде магиялық мазмұндағы ырым-жоралар басым екендігін аңғаруға болады, әсіресе қорғау-қоршау, емдеу магиясы ырым-жоралғылары көптеп кездеседі. Сонымен қатар фетишизм, тотемизм, анимизмге негізделген ғұрыптық әрекеттер де аз емес. Егер бұл ырымдарды сәбидің өміріндегі алатын ролі бойынша топтастырсақ, 4 негізгі типті атап көрсетуге болады: залалдан корғау, сақтандырғыш, жасыру және емдеу.

Орталық Азия халықтарының түркі тілдестерінде балаға кекіл, айдар қою дәстүрі болған. Кекіл деп маңдай алдына қалдыратын бір топ шашты айтса, айдар деп тура төбесінде қалдырылатын бір шоқ шашты атаған. Ал тәжіктер, әдетте, ұлдарға құлақтарынан төмен түскен, басының екі жағында бір-бірден екі бұрым қойған. Жалпы кекілді де, айдарды да кейбір ғалымдар (Қ.Ахметжанов) түркі өркениетімен, тәңіршілдікпен байланыстырады.

Ер балалар үшін мұсылмандықтың белгісі болып есептелетін сүндет – осы халықтарда кең таралған, үлкен мән берілетін дәстүр. Мұсылман халықтарда сүндетке отырғызған соң баланы қоғамдық қатынасқа араласуға жарамды, яғни, бала жасынан шықты деп есептеген. Сүндет тойға Орталық Азия халықтары, әсіресе, өзбек, тәжік, қырғыз үлкен мән берген, оны тойдың ең ұлығы деп есептеген. Дәл осылай түстік қазақтарында да сүндеттің және сүндет тойдың алатын орны ерекше.

Бала енді енді қаз тұрып қадам жасай бастаған кезде орындалатын ғұрыптың бірі тұсау кесу. Қазақ, өзбек, қырғыз, түркмен, қарақалпақтарда тұсау кесу салты өте ұқсас жағдайда орындалады. Әр халықтың тұсау кесу салтын салыстыра келе оның магиялық сенімге толы екендігіне, негізгі мәні жолының ашық болуын тілеу екендігіне көзіміз жетті. Тәжіктерде түркі халықтарының тұсау кесуіне ұқсас салт-жора бар. Жиналған әйелдердің ішінен баласы көп әйелдің бірі пышақпен еденге үлкен сызық сызады, содан соң баланы қолынан жетелеп, сол сызықпен жүргізеді. Жалпы «тұсау кесу» негізінен аймақтың түркі халықтарында міндетті түрде орындалатын және ерекше мән берілетін ғұрыптың бірі. Оның атының өзі айтып тұрғандай бұл ғұрыптың таза түркілік мәдени ортада туғандығында шүбә жоқ.