Лекция тақырыбы: XIX-XX ғғ. Басындағы Орта Азиядағы түркі мемлекеттері Жоспары

2. Хиуа хандығы

3. Бухара хандығы

Лекция мақсаты:XIX-XX ғғ. басындағы Орта Азиядағы Қоқан, Хиуа және Бұқара хандықтарының саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайын және Ресей патшалығының Орта Азия хандықтарын отарлау тарихын түсіндіру.

Лекция мәтіні: Ресей ертеден-ақ Орта Азиямен байланыста болды. IVИван кезінде-ақ саудагерлер оның рүқсатымен Орта Азия базарларына келіп, олар туралы алғашқы мәліметті жіберген еді. Ал XVIIIғасырда орыс саудагерлері Астрахан, Қазан және Орынбор арқылы Орта Азиямен сауда жүргізді. Осы уақытта хандықтың кең сауда мүмкіншілігімен, экономи-касымен және мемлекеттік өмірімен жете танысу мақ-сатында хавдыққа бірнеше экспедиция жабдықталды. IПетр Орта Азия арқылы Үндістанға өтуге тырысты. Сондықтан да Орта Азия хандығындағы жағдаймен айналысты. Ал Орта Азияға бірнеше экспедиция, оның ішінде 1714-1716 жылдары Бухгольц және 1719 жылы Лихачев Ертіс арқылы бағыт алды. Бұл экспедициялар өз жолдарында (Ертісте) бірнеше қорғандар негізін салды. Ол салынған қорғандар: Омск, Семей, Өскемен болды. Кейіннен олар солтүстік-шығыстан Орта Азияға жылжуда тірек пункттеріне айналды. IПетр 1717 ж. бірінші экспедицияны (Черкаск-Бекович) Каспий теңізінен Әмударияға жіберді. Оған Хиуаға жетуге мүмкіндік туды, бірақ Мұнда экспедицияның барлық мүшелерін жойып жіберді. Бұл экспедицияны жібере отырып, IПетр қызықты нүсқау берді: Хиуа мен Бүхараға хандықты құттықтау үшін бара отырып, қазіргі сауда ісіне тыңшылықжасауды... Әмударияныңжанына баруды, оның ағысына, сондай-ақ плотинаға көңіл аударуды, егер мүмкіндік болса, әзірше ескі ағысына назар аударуды және қалған сағаларын білуге жіберді. (Әмударияның ескі ағысы Каспий теңізіне қарай ақты). Одан әрі IПетр Әмудария арқылы Үндістанға көтерілу қажеттігін ескертті.

XIXғасырда экспедициялар тағы да жіберілді. Орта Азия үшін Ресейдің басты қарсыласы Англияға Бұл экспедиция ғылыми тұрде жіберілгендігін сьштаурата отырып, патшалы Ресей орта Азияның осы аудандарына жанталаса үмтылды. Каспий мен Арал теңізі арасын өндіріске барометрлік нивелирле (жер беті нүктелері биіктерінің айырмасын өлшеу) үшін 1824 жьшы жіберілген Берг экспедициясының құрамында: 1600 Орал, Орынбор казактары, 6 зеңбірек, құрал-сайман, 900-ден астам қос атты жеткізушілері болды. Перовскийдің 1839 жылы Хиуаға жасаған экспедициясы нағыз өскери жорық болды. Оның құрамында 5325 солдат, 22 пушка және 10 мың түйе болды. Перовскийдің жорығы сәтсіздікке үшырады, оның керуендерінің бәрі даладағы суық аяздан үсіп өлді. Тағы да сауда және ғылыми мақсатпен жіберілген бірнеше экспедицияны атап өтуге болады. 1841 жылы инженер Никифоров экспедициясы жіберілді. Никифоровтың Хиуа ханымен келіссөзі қызықты болды. Хан оны жылы шыраймен қарсы алды, Никифоровтың орыс патшалығы атынан айтқан барлық үсыныс-тілектерін қабылдады. Бірақ келесі күні хан Никифоровты қайта қабылдағавда, ол өзінің есте сақтау қабілетінің нашарлығын, кешегі айтқанын үмытып қалғанын айтты. Осы келіссөзде ешнәрсеге қол жетпеген Никифоров Ресейдің қол астын-дағы қазақ жерлеріне шапқыншылықтарын тоқтату жөнінде ханға ультиматум қойды. Ал келіспесе, онда хан әскерлерін құртатынын айтгы, қорқьпты. Бұл ханға әсер етті. Ол Ресей-мен сауда келіссөзін беісітуге келісті, бірақ та, шындығында Бұл келісім ешқандай мәнге ие болмады. Дәл осы жылы Бүхараға Бутенов миссиясы жіберілді. Миссияның құра-мында Бүхар хандығын нақты жәнеқұнды суреттеген оқымысты ғалым Ханыков болды. Бутенов миссиясына Ағылшын өкіметінің Орта Азияға табандылықпен тереңдей енуді, яғни Ресейдің Мұнда енуіне жол бермеуді көздеп отырғанын білудің сәті түсті.

Патша екіметінің Орта Азияға экспедициясы хан елшіле-рінің Ресейге келуін тездетті. Бірақ ол көп жағдайларда нақты нәтижелерін бермеді. Осылайша көптеген экспеди-цияға қарамастан, патшалы Ресейге хандықтармен мықты байланыс орнатудың сәті түспеді. Соған қарамастан, олар-мен сауда дамыды. XIXғасырдың 30-жылдарында Бұл сауда мейлінше үлкен көлемге жетті. 10 жыл көлемінде (1827- 1837 ж.ж.) Ресейге 6951 мың сом тауар өкелінсе, Орта Азияға 4375 мың сом шығарылды. Келесі 10 жылдықта (1837- 1847 ж.ж.) шеттен әкелу 8944 мыңға, шетке шығару 5027 мың сомға жетті. Ресей мынандай заттарды шетке шыға-руды: өндірістік заттар, қолөнер төсілімен шығарьшатын кездеме, қант, мақта, жіп, жүн, жібектің кейбір түрлері әкелінді. Орта Азияда барлық уақытта мақтаны шетке шығару өсті. 1840-1850 жылдары шетке мақта шығару 100 мың пүт, ал 1850-1855 жылдары 270 мың пүт болды1.

Ресейдегі капитализмнің дамуына күшті дүмпу берген XIXғасырдың 60-жылдарыңдағы реформадан кейін Орта Азиямен қарым-қатьшас біраз өзгерді. Ресейден өнеркөсіп тауарларын әкелу дамыды. Тауар өткізетін базары мен шикізат қоры үшін орыс өнеркәсіпшілері ете үлкен қызығушылық көрсететін болды. Ресейдегі капитализмнің тез дамуы патшалықты Орта Азия территорияларын жаулап алуға итермеледі. Капитализмге үмтылуда өз шекарасын кеңейту, ішкі шекара шегінде капитал салатын жаңа орта іздеу Орта Азиямен қарым-қатынаста ерекше күшін керсетті.

Орыс капитализімінің шетке үмтьшуы XIXғасырдың екінші жартысында елдің ішкі рыногінің таралуын туғызды. 60-жылдары реформадан кейін сақталып қалған көптеген крепостниктің калдықтары тез дамуға кедергі болды. Сондықтан ол ішьсі рыноктың шегінен шығуды іздеді. Бұліздеу, отар жаулап алу патшалық капиталистік дамуды басқа аудандарға бүруға және ел ішіндегі қарама-қайшылықты әлсіретуге мүмкіндік берді. Реформадан кейін жерсіз қалған кіріптар тұрғындардың бір бөлігін жаулап алған жерлерге апару жоспарланды. Сонымен, олардың ел ішіндегі помещиктерге қарсы күшін елсірету мүмкін еді. Осылайша Мұнда помещиктер мен капиталистердің ойы сәйкес келді.

Сонымен бірге, Покровский жорамалдағандай, Орта Азияны жаулау тек орыс капитализмінің ісі деген пікір қалыптаспас үшін, мәселенің Бұл жағы ерекше көңіл аударуды қажет етеді. Жаулап алуға шенеуніктер өкілдері, өскери қызметкерлер де құштар болды. Олар жаңа аудан-дарда өзіне байлық жинауға, бөтен иелікке ез қолдарын емін-еркін салуға болады деп ойлады. Бұл шенеуніктер Салтыков-Щедриннің «Ташкеннің қожалары» атты рома-нында өте айқын көрініс алды. Атап айтқаңда, Орта Азияны жаулап алудан кейін «Ташкенттіктер» сөзі түрақты мөнге ие болды. Түрлі рангідегі шенеуніктер және әр түрлі ру іскерлері Орта Азияға кең толқынмен лап берді. Бұл туралы орыс сыншысы әңгімелейді.

60-жыдцары Орта Азияны жаулап алуға итермелеген тағы бір ерекше себеп болды. Бұл АҚШ-тағы мақта тапшылығын тудырған Азамат соғысы еді. Мақта негізінен, АҚШ-тан өкелінді. Орта Азия мақта шығарғанмен, ол жеткіліксіз болды. Оның Ресейге шамалы бөлігі екелінді. Америкадан мақта ала алмаған орыс тоқыма өнерквсібі американдық-тардың орнын басатын Орта Азияда мақта өндірісін дамыту үшін, Орта Азияға назарын аударуға үмтылды. Мақта тап-шылығы мақта бағасының тез өсуіне әкеп соқты. XIXғасырдың 60-жылдарының басында Орта Азия мақтасының 1 пүты 4-5 сом түрса, 1861 жылы 7 сом 50 тиын, 1862 жылы 12-13 сом, ал 1864 жылы тіпті 24 сомға жетті. Мақтаға деген сүранымының өсуі оны өндіруді үлғайтты. Орта Азияда мақта себілетін жер көлемі тез өсті.Орта Азияға шабуыл кезінде орыс патшалығы Англиямен араздасты. Англия Ресейдің Орта Азия халықтарын жаулап алуына рұқсат бермеуге ғана ұмтьшған жоқ, сондай-ақ оны өз иелігіне айналдыруды көздеді. Англия Ауғанстанға өзінің белсенділігін нығайтты. Бүхар, Қоқан хандықтарына тыңшыларын жіберді. Бұл жердегі оның барлық саясаты Ресейге бағытталды. Ағылшындар мынадай «теория»таратты. Ресей Орта Азияға шабуылдауда, ал Англия тек өзінің Индияға иеліктерін сақтап қалу мақсатымен ғана қорғануда. Ал, шындығында, Бұл ел де Орта Азияға шабуылдады және бір-біріне қарсы күресті. Ресейге Мұнда Англияға қарағанда тиімді болды, себебі Ресейден басқа Орта Азияға жақын бірден-бір мемлекет болмады.

Патшалы Ресейдің Орта Азияға жақындауын Англия Индиядағы өз иеліктеріне қауіп төнеді деп есептеді. Англия «Британ» империясы қазынасының інжу-маржанын орыс найзасының (штык) қол астында қалдырғысы келмеді. Ағылшын саясатшылары Ресей Мұнда Англияға үлкен қауіп төндіруі мүмкін деп есептеді, сондай-ақ Ресейдің Индияға барар жолы құрлық арқылы өтеді, Англия теңізге қарағанда құрлықта неғүрлым әлсіз еді.

Орта Азия хандықтарын қалайда болса иемденуге үмтыла отырып, Англия Ресейдің Орта Азияға жақындауын тоқтатуға үміттенді. Патшалы Ресейдің Орта Азия хандықтарын жаулап алуына және Британ Индиясымен көршілік қатынасты бекітуге үмтылуы, әрине , Англияның қарсылығын тудырды. Англия мен Ресейдің орта Азиядағы шиеленіскен қарама-қарсылығының мақсаты: 1. Ұлы державалар арасындағы барлық қарама-қарсылықтар мен қақтығыстарды пайдалана отырып, тиісті саясатты жүйелі жүргізу. 2. Константинопольді және Азияның барлық үлкен бөліктерін жаулауға патшалы Ресей ғасыр бойы үмтылды. Англия Ресейдің қарақшылық саясатының күшті жауы болды, сондықтан да Ресей Англияны жанындағы бөтен халықтарға билік жүргізуіне кедергі келтіретінімен қорқытты. Ресейдің Орта Азияны жаулау және осылайша Индия іргесіне бекінуі Англияның Азиядағы билігіне нақты қауіп болды. Бұл дәлел бұғаз жөніндегі сүраққа да өз әсерін тигізді. Англия мен Ресейдің Орта Азиядағы қарама-қарсылығы уақыт өте келе күшті түрге жетті. Бір сөзбен айтқанда, Орта Азияны жаулауда Ресейдің Англиямен соғысуға жақын қалған кездері де болды.

Бұғаз жөніндегі қарама-қайшылықты сипаттай келіп, К.Маркс: «Қара теңіздегі Трапезунт порты Орталық Азия мен Персия үшін, Түркістан үшін де бағалы болып табылды» деп атап көрсетті. Ал бүдан Орта Азия жөніндегі мәселе Таяу Шығыспен тығыз байланысты екенін көруге болды. Патша дипломаттары Босфорда Ресейдің нақтылы бекітіуімен Англия қарсьшығын тоқтату ерекше маңызды екенін түсінді. Қырым.соғысынан кейін, әсіресе 1857 жылы Индиядағы көтерлістен кейін Түркістанды жаулап алу патшаның агрессиялық саясатында кезек күттірмейтін іс болды.

Ресейдің Қоқан, Бұхар және Хиуа хандықтарын жаулап алуы

Патшалық Ресей Орталық Азияны жаулап алуды қазақ далаларынан бастады. Бұл шапқыншылық қазақ даласын толығымен жаулап алумен аяқталды. Қазақстан Ресей қарамағында бола түрса да, бірқатар оңтүстік аудандар өздерін «бағынушы» деп санамады. Сондықтан патша соларды Ресейге қосуды мақсат етті. Патша үкімет алдағы күнде Орта Азияға шабуыл үшін негізгі база ретіңде ертерек қазақ даласын айналдыра бекініс шептерін салған болатын. Осы кездің өзінде-ақ Орск-Троицк (1835-1837 ж.ж.), Торғай-Ырғыз (1845 ж.) бекініс шептері болды. 1847 ж. Сырдария сағында Арал-Раин бекінісі салынды. Алдағы уақытта Орта Азия ішкерілей енуде Сырдария сағасы ерекше маңыз атқарады. Келесі шеп Ертіс бойымен өтеді. Мүна Семейден Сергиополь және Қапал арқылы қазіргі Алматыға дейін бекіністер салынды. Бұл жолдардың түйісі қазақтың үш жүзін бірдей жан-жағынан қоршауға мүмкіндік берді. 1853 жылы Орынбор геңерал-губернаторы Перовский Сырдарияға тағы да жорық жасап, 1 ай ішінде Ақмешіт қаласын жаулап алды. Ол жерге орыс әскерлері орна-ластырылды. Одан кейін осы өзен бойына жоғары қарай 5 бекініс тұрғызылды. Сонымен, Сырдария бекінісі Қазақ-станды оңтүстік батысынан және оңтүстіктен қамтиды. Мүның барлығы 60-жылдың басындағы басқыншылдыққа дайындық база еді. Патшалы Ресей Орта Азияға жылжу жайлы көп айтқан, бірақ 1860 жылға дейін ішкі және халықаралық жағдай сенімдірек болуға жол бермеді. Алайда 60-жылдардан бастап, Орта Азияны отарлауға бет бұрылып, оған жағдай туды.

1864 жылы Верныйдан (Алматы) Черняев, Перовскіден (Ақмешіт) Веревкин әскерлері шығады. Алға жылжи келе, олар бір-біріне жақындап, Веревкин Түркістанды, ал Черняев штурммен Әулиеатаны алды. Сол жылдың өзінде

осы екі шепті қосып, бүкіл Қазақстанды барлық жағынан қоршау басталды. Черняевке қоқандықтарды қиратып, Верев-кин отрядымен кездесудің сәті түседі. 1864 жылы 17 маусымда Қазақстан жан-жағынан қоршалып, ал қоқандықтар өз хандықтарының сыртқы шекарасында қалды.

1864 жылы қыркүйекте Черняев Шымкентті алу үшін»жаңа бағыт» басшысы болды. Ол кезде Орта Азияғаішкерілей өтуге мүмкіндік туды. 1864 жылы мамыр айында батыс кавказдықтарымен соғыс аяқталып, поляк көтерілісі басып тасталды. Ішкі жағдай да біршама жақсара түсті. Бисмары Герман империясын құру үшін, Еуропадағы одақтас Англия және Австралияға өзінің әскерін бағыттады да, Азия территориясына онша көз тіге алмады. Осы түста патша әскерлерінің Орталық Азияны жаулауы жалғаса берді.

Айтарлықтай күш көрсетуге қарамастан, орыс өскерлері Қоқан сарбаздарын қиратып, 1864 жылы қазанда Шымкент қаласын басып алды. Мүның ізімен Черняев Ташкентке жорыққа шығады, қала тұрғындары қарсылық кврсетіп, Веревкин отрядын қиратады. Ал Черняевшілер кері қайтуға мәжбүр болады. Соғыс нәтижесінде Ташкентті жаулаудың алғашқы шапқыншылықтары іске аспай қалды. Орыс әскер-лерінің Қоқан хандығына шабуылы Англияның наразы-лығын тудырды. Ағылшын үкіметі орыстарға «арнайы нота» жолдады.

Сарбаздар Ташкенттен қайтқаннан кейін, 1864 жылы қарашада Сыртқы істер министрі Горчаков барлық держава-ларға Орта Азияны басып алу өрекеттерін жасырған «нота-мен» мөлімдеме жасады. Онда былай деп атап көрсетті: «Ресейдің ешқандай жаулау жоспары жоқ, тек ез жерінің нақты шаруаларын белгілеп, «жабайы тайпалардан»қорғауда». 1865 жылы көктемде Ташкентке жаңа шабуыл жасалды.

Қаладан кішкене жоғары Шыршық өзені арқылы Ниязбек қамалын бомбалау басталды. Бұл Ташкентке өтетін негізгі жол еді. Көкек айында қамал толық алынып, қалаға қауіп төндірді. Мұндағы әскер басы Әлімқұл тығырықтан шығар жол іздеді. Бірақ ол іске аспады. Орыстар оны басып тастады. Осы кезде көмекке жаңа күш шыққан.

Бүхар әмірі Қоқан хандығындағы қиындықтарды пайдаланып, Ташкентті өз билігіне алды. Овда әскери басшы болып Бүхар әмірі Ескендір-патша сайланды, ол қаланы қорғауға тиіс болды. Мүның арасында орыстар 1865 жылы 15-17 маусым аралығында Ташкентке шабуылын бастады. Барлық тұрғындар қайсарлықпен шайқасып, көшелерде өзіндік баррикадалар орнатты. Олар ағаштарды жығып, жолды бөгеді. Хан сарайына орыс әскерлерін жібермеу үшін оған өрт қойды. Бұл үрыста орыстар артиллериямен жақсы қаруланғандықтан, үш күннен кейін қала тұрғындары тізе бүкті. Орта Азияның ең ірі қаласы осылай жаулап алынды.

Патша өкіметі бүдан кейін Черняев орнына сайланған Романовқа осы істі жалғастыруды үсынды. Ол 1866 жылы Бүхараға алғашқы жорығын бастады. Өйткені Ташкентті ал-ғаңд; үхара қоқандар жағьша шыққан еді. 1866 жылы Иржар-дағы м ірдін негізгі күштерін қиратып, Ходжентті, Үратебені, Созақты басып алдьі. Енді тек Бүхара қалды. Бірақ оған да жол ашық еді. Орталық Азиядағы жауланған территориялар 1867 жылы Түркістан генерал-губернаторлығын құрумен біріктірілді. Басшы больш генерал фон Кауфман сайпанды. Ол осы халықтарға қарсы соғыс жариялауға, бейбіт бітімге келуге түрлі шаралар қолдануға құқылы болды.

Орыс ескерлерінің Бүхараға шабуылдары мұсылман тұрғындарының наразылығын тудырды. Бүхар әмірі «газават соғысын» жариялады. Ол 1868 жылы наурыз айында бастал-ды. Жаппай халық орыс басқарушыларға наразылығын білдірді. Мұсылман діни насихатшылар православиялық-тарға қарсы күресін күшейтті. Осыңан барып Ташкентте, Оралтөбеде және басқа да аудандарда көтерілістер басталды. Генерал Кауфман Бүхараны басып жаншу үшін 1868 жылы жаңа қорғаннан көптеген әскерлермен жорыққа шығады. Наурыз айының 2-сінде Самарқандты жаулап, оңтүстік батысқа беттейді. Ал Бүхар әміріне үлкен қол жинап, патща өскерлеріне қарсы шығуға мүмкіндік туады. Бірақ 1868 жылы 2-ші маусымда Қорған түбінде Әмір толық жеңіліске үшырады. Бұл кезде Самарқандта Кауфманға қарсы ұлттық көтеріліс басталды. Орыс бөлімдері қалаға тығылып, Шахрисябтар үрысына 1 апта бойы төтеп берді. Мүны есті-ген генерал Кауфман орыс гарнизондарына көмек көрсету үшін дереу қайта оралды. Көтерілісшілерге әмірдің жеңілісі туралы хабар жеткенде, олардың арасында іріткі туады. Шахрисябтар орыс әскеріне жалғыз төтеп бере алмайтынын сезігі, кетуді үйғарды. Ал Кауфман көтерілісшілерді ерекше қаталдықпен басып, ер адамдарды аяусыз жазалайды. Көте-ріліс жеңіліске үшьірағаннан кейін, 1868 жылы Қоқан ханымен келісім жасалады. Худояр хан жерлерін беріп, өзінің тәуелділігін мойындайды. Оның өзінде Қоқанд және Ферғана жазығының батыс бөлігі қалып, қалған басқа Шымкент, Ташкент т.б. қалалар заңды тұрде Ресей қарамағына өтеді. Сонымен қатар орыс саудагерлеріне бүкіл хандықта еркін сауда құқын беріп, кез келген тауарға салым екі жарым процент болып жарияланды.

Бүхарамен келісім 1869 жылы жасалып, патшалық жаулап алған жерлер салықтан босатылып, орыс саудагерлеріне бес жүз мың сом контрибуция төленуге тиіс болды. Оларға Қоқан хандығындағы сияқты құқықтар орнатылды. Бүхара да орыс патшалығының қол астына өтті. Өйткені Заравшан суы Бүхараға баратын, яғни кез келген уақытта су бермей, бағындыруға болар еді.