Түркі тайпалары мен Оңтүстік-Шығыс халықтары туралы

Әдебиет:

1. 
   Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. А., 1996.
   
2. 
   Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. – Астана: «Фолиант». 2005. Т.3: Ортағасырлық тарихи ой. – 2005. – 510 б.
   
3. 
   История Казахстана в арабских источниках. А., 2006.
   
4. 
   Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. по арабским источникам. А.,
   

1. 
   Монғол деректері.
   
2. 
   Араб деректері.
   
3. 
   Парсы деректері.
   

–ықылас аударады. Қыпшақтар мен куманлар туралы, олардың қоныстануы, қалалық қоныстары мен діні туралы қызықты мәліметтер жеткілікті. Тарихшы және географ Закария әл- Казвинидің (ХІІІ ғ.) туындылары да деректемелердің осы тобына жатады. Автордың есімі

«Жан-жануарлардың кереметтері» және «Қалалар ескерткіштері» деген екі тарихи – географиялық еңбектерімен әйгілі болды. Мұнда ІХ-Х ғ. қазіргі Қазақстан аумағында мекендеген түркі тілдес тайпалар: оғыздар, қарлұқтар, жікілдер, кимектер туралы тарихи этнографиялық маңызды деректер де ккелтірілген. Суфизмді ұнатқан және тегінде соны ұнатудың салдарынан болар, өмірінің ақырында Палестинаға кетіп қалған сириялық әд- Димашки «Құрғақтағы және теңіздегі уақыт пен ғажайыптардың таңдаулылары» (нухбат әд- дахр фи аджаиб әл-барр уә-л- бахр) деген ғарышнамалық үлкен еңбек жазған. Оның шағармасы араб авторларының едәуір дәрежеде ІХ-ХІ ғ. дәстүрлі бағыттағы шығармаларына негізделген. Сонымен бірге онда түркі халықтары және олардың орналасуы, қыпшақтардың тайпалық құрамы туралы бұрын белгісіз деректер келтіріліп, кумандар қыпшақтардың этникалық компоненттерінің бірі деп көрсетілген.

ХІІІ ғ. Сирия ғалымы Якут «Елдер тізбесі» (Муджан әл-бұлдан) деген географиялық әмбебап түсіндірме сөздік жасады. Онда мұсылмандар тобының да, оның шегінен алыс жатқан жерлердің де халықтарының географиясы, тарихы, лингвистикасы, фольклоры, материалдық және рухани мәдениеті жөніндегі автор білетін мәліметтердің бәрі қамтылды. Якуттың орта ғасырлардағы Қазақстан мен оғаншектес жерлердің ХІІІ ғ. басына дейінгі көшпелі түрік тайпалары туралы деректері едәуір толық әрі маңызды. Сөздікте сондай-ақ моңғол шапқыншылығы, моңғол әскерлерінің қыпшақтар, аландар, бұлғарлар және Саксин аймағы арқылы жүріп өтуі келтірілген. Месопатамияда туған көрнекті араб тарихшысы Ибн әл-Асир (ХІІ ғ.) Якуттың замандасы әрі жақын танысы болған. Ол бірқатар тарихи- библиогеографиялық еңбектер, соның ішінде «Тарихтың толық суреттемесі» (Әл-камил фи- т-тарих) деген іргелі тарихи хроника жазған, онда моңғол шапқыншылығы қоса алғанға дейінгі мұсылман дүниесінің тарихы баяндалған. Ғалым орасан зор нақтылы материал жинаған, бірқатар жағдайларда ол бізге келіп жетпеген жазбаша деректемелерді пайдаланған. Мұсылман әулеттері мен оларға шектес мемлекеттердің саяси тарихы егжей- тегжейлі суреттеледі. Ертедегі түріктер, қарлұқтар, оғыздар, қыпшақтар жөніндегі саяси- этникалық, этнографиялық және мәдени сипаттағы деректердің Қазақстан тарихы үшін зор маңызы бар. Ол заманындағы оқиғалар ретінде моңғол шапқыншылығының жойқын зардаптарын суреттеген. Саяси оқиғаларды баяндауын ол 1232 жылға дейін жеткізеді.

Хорезмнен шыққан араб тілді тарихшы, ең соңғы хорезмшах Жалал ад-диннің сарайындағы хатшысы және өмірбаяншысы ән-Насави Ибн әл-Асирдің замандасы болатын. Оның моңғол шапқыншылығының қарсаңындағы және сол кездегі хорезмшахтар мемлекетіндегі оқиғалараға арналған. «Жалал ад-дин Манкубирти сұлтанның өмірбаяны» деп аталатын шығармасында сол кезеңде қыпшақтармен және түріктердің басқа да көршілес тайпалармен тұрақты қарым-қатынас жасап отырған Хорезмнің ішкі және сыртқы істері туралы мәліметтер бар. Еңбекте Қазақстан даласы қыпшақтарының Хорезммен бейбіт

қатынастары мен қарулы қақтығысының фактілері көрсетілген, сондай-ақ қыпшақ қоғамының ішкі құрылымы туралы бірсыпыра деректер келтірілген.