Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 3.86 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кенесары малды аудандардан алынатын «зекетті», егіншілерден алынатын «ұшырды» бұрынғы күйінде сақтады. Оның үстіне ауылдық салық, әртүрлі тығыз қажетке көптеген алымдар жинады.
- Сөйтіп, Кенесарының саясаты қазақтың егін шаруашылығымен шұғылдануына себеп болды.
- Кенесарының саясаты қазақ халқының орыс халқымен сауда қатынасының күшеюіне көмектесті, шаруашылықтың қара дүрсін (натуралдық) негізінің бұзылуына жағдай туғызды.
- Кенесары әлеуметтік реформашы болған жоқ. Оның құрған феодалдық мемлекеті шынында тұтас мемлекет емес еді, өйткені ұлы жүздің аудандары 1847 жылға дейін Кенесары мемлекетіне қосылған жоқ.
- Кенесары өзінің белгілеген шараларын түгел жүзеге асыра алмады. Қазақ елінің ол кездегі артта қалған қоғамдық-экономикалық құрылысы Кенесарының жаңалық енгізу әрекетін тойтарып, бөгет жасай береді.
- Кенесары көтерілісінің жеңілетіндігі сөзсіз еді. Оның негізгі себебі, ең алдымен, ішкі саяси жағдайда және қазақ халқының біртүтас мемлекетін құру әрекетінің кеш басталғандығында болды.
- Патшалы Россия да, Қытай да, Орта Азия хандықтары да – Хиуа, Бұхара, Қоқан – Қазақстанды әрқайсысы өзіне бағындыру үшін өзара күресті.
- Кенесары қырғыздар жөнінде де сондай қателесті. Қырғыз манаптары – Орман, Жантай және басқаларының өзін қолдамағаны үшін, Кенесары сарыбағыш қырғыздарына шабуыл жасады.
- Кенесарының қырғыз манаптарымен келісе алмай, ақырында оларға қарсы соғысқа шығуының себебі не
- Кенесарының көтерілісі жеңілді. Алайда қазақ халқының ұлт азаттығы күресінің тарихында бұл көтеріліс ерекше үлкен орын алады.
- Кенесарының көтерілісі, өзінің туған елінің бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға бел байлаған бостандық сүйгіш қазақ халқының жауға қарсы тұрарлық орасан мол күші бар екенін көрсетті.
- Патша үкіметіне, Орта Азия хандықтарына талай рет қатты соққы берген бұл көтерілістің барысында қазақ халқы өзінің орасан зор мүмкіншіліктері бар екенін айқын түсінді »
Қазақ даласына бір жағынан патшалы Ресей, екінші жағынан Орта Азия хандықтары шабуыл жасауда болды. Қазақстанның ол кездегі сыртқы саяси жағдайы осыған қарай белгіленді. Патша үкіметі мен Орта Азия хандықтарының басқыншылық саясатына қазақ халқы күшті қарсылық көрсетті. Қазақ халқының ұлт азаттығы күресін Кенесары Қасымов бастап шықты. Екі жақпен бірдей арпалысуға күші жетпейтінін, қазақ халқының саяси тәуелсіздігін сақтап қала алмайтындығын Кенесары көтерілістің алғашқы күндерінде-ақ түсінді. Сондықтан, Орта Азия халықтарына ең алдымен Қоқан хандығына қарсы күресе отырып Кенесары соғыс қимылдарын тоқтату туралы патша өкімет орындарымен келісуге тырысты, өйткені, патшалы Россия сияқты қуатты елге қарсы күрестен нәтиже шықпайтынын жақсы білді. Кенесарының көтерілісі Россия патшалығына, Орта Азия хандықтарына қарсы, отаршылдыққа қарсы азаттық сипаттағы көтеріліс болды. Кенесарының қозғалысында ішкі күрес жоғарыда айтылған негізгі мақсатқа бағындырылды. Ішкі күрес отаршылдыққа қарсы күреспен ұштасты, өйткені, ел билеген сұлтан-провительдер, аға сұлтандар патша өкіметі сенімді одақтасы болды. Кенесары патша үкіметі, Қоқан мен Хиуа тартып алған қазақ жерлерін қайтару, Россияның қарамағында қазақ халқының біртұтас мемлекетін құру ұранымен күреске шықты. Кенесары бастаған күрес 10 жылға созылды, үш жүзге тегіс таралды. Бұл күреске қазақ халқының қалың бұқарасы – кедейлер, егіншілер, жатақтар кеңінен қатысты. Сондықтан Кенесары қозғалысының бүкіл халықтық сипаты болды. Өздерінің мақсаттары үшін, ең алдымен, тартып алынған жайлауларын, жайылымдарын қайтару үшін күрескен қалың бұқараның қатысуы көтерілістің кең өріс алуын қамтамасыз етті. Бірақ, көтеріліске басшылық қалың бұқараның қолында болған жоқ, Қазақстанның патриархалдық-феодалдық бытыраңқылығын жойып, Россияның қарамағында қазақтың біртұтас мемлекетін құруды көздеген орташа феодалдық топтардың қолында болды. Көтеріліске қатысқан күштердің мұндай бөлінуі заңды еді, өйткені, көтеріліс Қазақстанда патриархалдық-феодалдық қоғам қатынасы, рушылдық тұрмыс қалпы үстем болып тұрған жағдайда өтті. Бір жағынан патшалы Россияның, екінші жағынан Орта Азия хандықтарының шапқыншылығына ұшырап тұрған жағдайда Қазақстанның саяси тәуелсіздігін тек іргелес мемлекеттердің біріне сүйенгенде ғана сақтап қалуға болатын еді. Өзінің сыртқы саясатында Кенесары патшалы Россияға сүйенуге тырысты, өктемдік тәртіп орнатушы, артта қалған Орта Азия хандықтарына бағынудан бас тарттты. Кенесарының Россияға бағыт бұруының ең бірінші себебі – Россия қуатты мемлекет болды. Мұны түсінген Кенесары өзінің серіктеріне: «Россия барлық мемлекеттерден үлкен, орыс патшасы барлық патшаларға аға»– деді. Оның үстіне Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының шекарадағы орыс халықымен, – патша үкіметінің басқыншылық саясатына ешқандай қатысы жоқ халықпен, – ежелден бері сауда-экономикалық қатынас жасауы да Кенесарының Россияға бет бұруына себеп болды. Сол себепті де көтерілістің алғашқы күндерінен бастап Кенесары соғыс қимылдарын тоқтату туралы, екі арадағы жанжалды бейбітшілікпен бітіру туралы Батыс-Сібір генерал-губернаторы Горшаковпен келісуге тырысты. Бірақ Горшаков мұндай келіссөздерді бастаудан бас тартты. Ол өзінің хаттарының бірінде былай деп жазды: «Қазақ даласында бейбастақтық туғызған айыпкерлермен келіссөздер жүргізуден, әсіресе, олардың император патшаға, сөзсіз бағынудан басқа қандай да болса шарт қоюына аз да болса желеу беруді лайықсыз тауып, мен Кенесарының хатын жауапсыз қалдырдым». Көтерілістің өнбойына Кенесары Батыс-Сібір өкімет орындарына қарсы күресе отырып, Орынбордың өкімет орындарымен және орталық өкіметпен келісуге тырысты. Кенесары Россияның қарауында болуға ризалық білдірді, бұнымен бірге қазақ жерінің қайтарылуын, Россияның қоластында қазақ халқының тәуелсіз мемлекеттігі сақталуын шарт етіп қойды. Бірақ, бұл шарт патшалы Россияға тиімсіз болды. Патшалы Россия қазақ даласымен жер жөнінде ғана шектес болып, мемлекет шекарасын сақтау үшін қазақ елімен тек байланыс жасап келген дәуір өткен еді. ХІХ ғасыр патшалы Россия алдына жаңа шапқыншылқ міндет – Орта Азияға шабуыл жасау міндетін қойды, ал Қазақстан бұл жолдағы белгілі бір белес болды. ХІХ ғасырдың 40-шы жылдарында патшалы Россия алдына Қазақстанды бір жолата өзіне қосып алу, оны Орта Азия хандықтарына және Алатау қырғыздарына одан ары шабуыл жасау қамалына айналдыру міндеті қойылды. Орта Азия мен екі арадағы сауданы күшейту мүдделері ғана емес, Орта Азияда ағылшын-орыс бәсекесінің күшейгендігі осы міндетті алға тартты. Орта Азияда бекінбейінше патшалы Россия өзінің Орта Азиядағы мүдделерін қорғай алмайтын еді. Сол себепті патшалы Россия Кенесарының талабын қабылдамады. 1844 жылдың өзінде граф П.Д.Киселевтің Бөкей ордасындағы жағдай туралы баяндамасына Николай І: «Патшалықтың ішінде екінші патшалық болуы мүмкін емес» – деп бұрыштама соқты. Осы бірауыз сөздің өзі Бөкей ордасының келте автономиясының тамырын қырқып қана қоймай, автономия туралы ниеттің қандайына болса да, біржолата тиым салғандық еді. Мұндай жағдайда Кенесары талабы көріне үмітсіз талап болды. Кенесарының бұл өзгерістері қандай болды? Кенесары өзінің мемлекетін жеке адамдар арқылы басқарды. Бұл адамдар сот, дипломатия, финанс, елден мал-мүлік жинау мәселелерімен, соғыс ісімен шұғылданды. Ханның жанындағы Жоғарғы Кеңеске тек феодалдардың орта топтарының өкілдері мен батырлардың бірсыпырасы қатысты. Жер-жерде өкімет жұмыстары жасауылдар арқылы орындалып отырды. Әр документтерінде бұл жасауылдар «Кенесары комиссарлары» деп аталады. Кенесарының мемлекет аппаратында жасаған өзгерістері феодалдық негізде құрылған мемлекеттің бір орталыққа бағындырылуына жағдай туғызды. Сот – право жөніндегі өзгеріс сот істерінің қаралуын жақсарту, барымтаны, ел арасындағы жаугершілікті тоқтатуды, өштескен руларды татуластыруды көздеді. Кенесары әдет-ғұрып правосына бірсыпыра өзгерістер енгізді, оның ішінде ру байларының сотын жойып, сот істерін өзі тағайындаған билер мен жасауылдардың қолына берді, оларды граф деп атады. Кенесарының ордасында болған хорунжий Орманов: «Кенесары жоғарыда аталған билерге жолдаған хатын жіберді, олар бұл адресте граф деп аталған» –дейді. Ақылы істерді қарау тәртібін үшке бөлуге болады: 1. Кенесарының қармағындағы руларға қатысы бар барымта, кісі өлімі жөніндегі сот істерін қарау. 2. Кенесарының қармағынан тыс рулардың істерін қарау. 3. Кенесарының қармағындағы қазақтар мен патшаның қоластындағы қазақтар арасындағы істерді қарау. Кенесары өзінің қармағындағы қазақтардың малын беталды барымталауға қатты тиым салды, барымталанған малды иелеріне дереу қайтарып отырды. Өзінің туысқаны Көшек сұлтанға Кенесары барымталанған жылқыларды «құлынына дейін қалдырмай» қайтаруға бұйырды. Арғын руларының өкілдері қыпшақтардан мал талап етіп Кенесарыға арыз ете келгенде, Кенесары өзінің жасауылдары – Масақ пен Кенжеге:«Арғындардың талабын орындауға» – бұйырды. Салық жөнінде Кенесары жеке феодалдардың алымдары орнына, хан қазынасының пайдасына алынатын бірыңғай салық шығаруға тырысты, сөйтіп феодалдық алымдар орнына мемлекет салығын шығармақ болды. Кенесарыға бағынған ауылдар Хиуа мен Қоқан хандарына салық төлеуді, сол сияқты үкіметке түтін алымын төлеуді тоқтатты. Мұның өзі қазаққа салық жөнінде едәуір жеңілдік болды. Бірақ, соғыс жағдайында Кенесары амалсыздан әртүрлі алым салықты қаталдықпен өндіріп отырды. Кенесары малды аудандардан алынатын «зекетті», егіншілерден алынатын «ұшырды» бұрынғы күйінде сақтады. Оның үстіне ауылдық салық, әртүрлі тығыз қажетке көптеген алымдар жинады. Кенесарының шаруашылық жөнінде қолданған шараларының зор маңызы бар. Соғыс губернаторы Обручевке жазған хаттарының бірінде Кенесары: «Қайырымды генерал патшадан маған рахымшылық етуді өтінсін, сонда мен өзімнің қырғыздарымды егін егу, аң аулау және басқа бейбіт кәсіптермен шұғылдандырып, тыныш өмір сүремін» – дейді. Кенесарының ордасы орнатылған Ырғыз бен Торғай аудандарының өзінде ғана 1000 үй қазақ егін кәсібімен шұғылданды. Орынбор комиссиясының есебінде де «Россияның қармағындағы жерге қайтуға мүмкіншілігі болмағандықтан, (Кенесары) өзіне ерген елді Іле және оған құятын өзендер бойында егін кәсібімен шұғылдануға үгіттегені» атап көрсетілген. Сөйтіп, Кенесарының саясаты қазақтың егін шаруашылығымен шұғылдануына себеп болды. Кенесарының саудаға көзқарасының да зор маңызы бар. Алғашқы кезде ол орыс саудасына қарсы болды, оның отаршылдық саясатты жүргізу жолдарының бірі деп таныды. Бірақ, көп ұзамай Кенесары бәленің басы саудада емес, патша үкіметінің соғыс отаршылдық саясатында екенін түсінді. Шекара бойындағы қазақтар жергілікті орыс халқымен қызу сауда істеп отырғанын ол жақсы білді. Кенесарыға келген қазақтар оған орыстармен тату қарым-қатынас жасауға кеңес берді, қазақтардың оларға «әрдайым күні түсіп отыратынын, олардан астық және басқа керек-жарақ алатынын» айтты. Сондықтан Кенесары өзіне қараған ауылдарда сауда істеуші купецтердің өз товарларын алымсыз сатуына рұқсат етті, оларды зорлық-зомбылықтан қорғады. Орынбордың шекаралық комиссиясының председателі Генстің атына жіберілген бір ақпарда: «бұл бүлікшілердің ауылдарында болған саудагерлер көп пайда тапқан, өйткені олардың ауылдарына келіп сауда істеушілерге бұйрық берілген» – делінген. (Соңы. Басы 3-бетте). Кенесарының саясаты қазақ халқының орыс халқымен сауда қатынасының күшеюіне көмектесті, шаруашылықтың қара дүрсін (натуралдық) негізінің бұзылуына жағдай туғызды. Кенесары әлеуметтік реформашы болған жоқ. Оның құрған феодалдық мемлекеті шынында тұтас мемлекет емес еді, өйткені ұлы жүздің аудандары 1847 жылға дейін Кенесары мемлекетіне қосылған жоқ. Кенесары өзінің белгілеген шараларын түгел жүзеге асыра алмады. Қазақ елінің ол кездегі артта қалған қоғамдық-экономикалық құрылысы Кенесарының жаңалық енгізу әрекетін тойтарып, бөгет жасай береді. Кенесары көтерілісінің жеңілетіндігі сөзсіз еді. Оның негізгі себебі, ең алдымен, ішкі саяси жағдайда және қазақ халқының біртүтас мемлекетін құру әрекетінің кеш басталғандығында болды. Кенесарының прогресшілдік ниетіне, қазақ халқын біріктіру мақсатына зор кедергілер кездесті. Қазақстанның феодалдық бытыраңқылығы, рулардың өзара тартысы, феодалдар мен патша өкіметі орындарының бұл тартысты одан сайын қоздыруы Кенесарының игілікті бастамасының бәріне күшті бөгет болды. Оның себебі Қазақстаның әлеуметтік-экономика жағынан артта қалғандығында еді. Сол себепті рушылдық мүдделер жалпы халықтық мүдделерден басым бола берді. Көтерілістің жеңілуінің негізгі себептерінің бірі осы. Кенесары қозғалысының біркелкі дамымағанын, көбінесе стихиялық қозғалыс болғанын да ескеру қажет. Көтеріліс он жыл бойына Қазақстаның ең маңызды аудандарының бәріне, негізгі рулардың бәріне дерлік таралды. Бірақ, бір мезгілде және біркелкі таралған жоқ, сондықтан өкімет орындары қай уақытта болса да көтерілісшілерге бөлшектеп соққы беріп отырды. Мұның өзі патша үкіметіне өте тиімді, ал көтерілісшілерге мүлде тиімсіз болды. Бұл жөнінде мынандай екі жағдайдың зор маңызы болды: біріншіден, көтерілісшілер мал баққан көтерілісшілер еді, олардың материалдық өндірісі түгелінен малды бағып-қағу, асырау мүмкіншілігіне байланысты болды. Екіншіден, үкімет орындары Кенесары қозғалысын басқанда, негізінде көтерілісшілерді ежелден мекенденіп келген, жайылымы мол аудандардан қиырдағы, шөбі аз қуаң далаға бірте-бірте ығыстыру әдісін қолданды. Кенесары өзіне ерген қазақ руларымен амалсыздан бірте-бірте алысқа – Көкшетаудан Торғай, Ырғыз ауданына, одан Балқаш бойына шегінді, одан кейін Қытай шекарасына таялды, ақыры, Тоқпақ маңында тау арасында қаза тапты. Шегінгенде жай ғана шегінбей, ауыр ұрыстар жүргізе отырып, орасан зор шығынға, бүліншілікке ұшырай отырып шегінді. Ақыр аяғында ол кездегі халықаралық жағдайдың өзі де көтерілісшілерге өте қолайсыз болды. Өзара байланысы аз төрт бөлшекке (Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз және сол кездің өзінде патшалы Россия қол астында болған Бөкей ордасы) бөлінген Қазақстан, қазақ халқының біртұтас мемлекет болып бірігуіне жол бермеуге тырысқан мемлекеттердің қоршауында болды. Патшалы Россия да, Қытай да, Орта Азия хандықтары да – Хиуа, Бұхара, Қоқан – Қазақстанды әрқайсысы өзіне бағындыру үшін өзара күресті. Кенесарының өз басының қателері де көтерілістің апатпен аяқталуына себеп болды. Сұлтандар мен билерге қарсы күресте Кенесары бейбіт отырған рулардың ауылдарына шабуыл жасады. Мәселен, 1843, 1844 және 1845 жылдарда көтеріліске қосылмағаны үшін жаппас руының ауылдарын үш дүркін қатты талқандады. Сұлтан-правительдердің билердің қармағындағы ауылдар көтеріліске болысқысы келе тұрса да, феодал-ру басылардан қорыққандықтан көтеріліске қатыса алмай отырғанын ескерместен, Кенесары бұл ауылдарға талай шабуыл жасады. Бұл феодалдар мен ру басыларды талқандап, халықты өзіне тарту орына, Кенесары талғамастан бұларды екі жағынан да шапқыншылыққа ұшыратып, халық арасында өзіне қарсы наразылық туғызды. Кенесары қырғыздар жөнінде де сондай қателесті. Қырғыз манаптары – Орман, Жантай және басқаларының өзін қолдамағаны үшін, Кенесары сарыбағыш қырғыздарына шабуыл жасады. Патша үкіметі орындары Ырғыз, Торғай аудандарын (кіші жүз) басып алғаннан кейін көтерілісшілерге ұлы жүздің жеріне шегінуден басқа жол қалмады. Ол кезде Қазақстанда патша үкіметі басып алмаған жер тек осы ұлы жүз болатын. Бірақ, ұлы жүздің едәуір жері Қоқан бектерінің қармағында еді, ал, Алатау қырғыздары Кенесарының ежелгі жауы Қоқан ханына бағынулы еді. Ұлы жүзде Кенесарының негізгі ұраны – Қоқан басқыншыларына қарсы күресу болды. Кенесары қырғыздарға жазған хатында: «Мен жауласу үшін, қан төгу үшін келген жоқпын, қазақ пен қырғыздың күшін біріктіріп, оларды Қоқаннан бөліп алу, жалпы айтқанда қоқандықтардың қысымынан құтқару үшін келдім», – деді. Кенесарының қырғыз манаптарымен келісе алмай, ақырында оларға қарсы соғысқа шығуының себебі не? Ең алдымен, патша үкіметі орындары қазақтарды қырғыздарға айдап салып, екі арада соғыс шығарды. Ньюхаловтың генерал-майор Вишневскийге тапсырған рапорты бұған дәлел. Ол рапортта былай делінген: «Мен олардың ішіндегі ең атақты билерге: бұғы руындағы Борамбай Бекмұратов пен Айтпай Сералинге, сарыбағыш руындағы Орман Ниязбековке, солты руындағы Жанғараш Есғожинға хат жазып, олардың және орыс үкіметінің жауы – Кенесарыны құртуға үгіттедім». Қырғыз манаптары Қоқан жағына шығып опасыздық еткені үшін Кенесары қырғыздарға қарсы жорыққа аттанады. Бірақ Кенесары қырғыздарға қарсы соғыс ашқаннан кейін сарыбағыш руындағы қырғыздардың бірсыпрасы Кенесарыға қарсы күреске шықты. Оның себебі, біріншіден, қырғыз рулары арасында тартыс күшті бола тұрса да, қырғыздың қалың бұқарасы саяси жағынан өзара бірігіп, өз мемлекетін құруға ұмтылатын еді. Бұл ниетті жүзеге асыру үшін феодалдар арасында қатты соғыстар болып келді. Бүкіл қырғыз елінің саяси билігін өз қолына алу ниеті Орман манаптың әрекетінде айқын көрінді. Орман нағыз феодалдың өзі еді. Ол үкімет билігін өз қолына алу үшін қырғыздарды саяси жағынан біріктіруге тырысты. Ол халықтың көсемі болған жоқ, бірақ оның қырғыздарды саяси жағынан біріктіруге ұмтылған әрекетіне қалың бұқара тілектес еді. Екінші жағынан, Кенесары Қырғызстанда күрестің нағыз феодалдық әдістерін қолданды. Ол манаптардан гөрі қырғыз халқына қатал тиді. Мұның өзі Орман мен Жантайдың қырғыз халқын Кенесарыға қарсы күреске біріктіруіне жеңілдік келтірді. Кенесарының көтерілісі жеңілді. Алайда қазақ халқының ұлт азаттығы күресінің тарихында бұл көтеріліс ерекше үлкен орын алады. Кенесарының көтерілісі ХІХ ғасырдағы Қазақстанды тегісінен дерлік қамтыған ең үлкен және ең ұзаққа созылған көтеріліс болды. Отаршылдыққа қарсы азаттық көтеріліс болғандықтан қазақ халқының тарихында бұл көтерілістің прогресшілдік маңызы бар. Бұл көтеріліс қалың бұқараға саяси тәрбие берудің зор мектебі болды. Кейінгі, ХІХ ғасырдың 50 – 60 жылдарындағы көтерілістер осы Кенесары көтерілісі негізінде етек алып ұлғайды. В.И.Ленин былай деп жазды: «Қалың бұқараның шын мәніндегі тәрбиесін еш уақытта қалың бұқараның өзінің дербес саяси күресінен, әсіресе революциялық күресінен бөлектеуге болмайды. Қаналудағы тапты тек күрес қана тәрбиелейді, тек күрес қана оның күшіне жол ашып, оның дүниетану көзқарасын кеңейтеді, оның қабілетін арттырып, оның тілегін айқындайды» (Шығармалары, ІІ том, 7-бет). Кенесарының көтерілісі, өзінің туған елінің бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға бел байлаған бостандық сүйгіш қазақ халқының жауға қарсы тұрарлық орасан мол күші бар екенін көрсетті. Кенесарының қойған саяси талаптары тұрғысынан қарағанда да бұл көтерілістің прогресшілдік маңызы болды. Өйткені, Кенесары қазақ рулары арасындағы талас-тартысты, феодалдық бытыраңқылықты жойып, бір орталыққа бағынатын біртұтас мемлекет құруға тырысты. Патша үкіметіне, Орта Азия хандықтарына талай рет қатты соққы берген бұл көтерілістің барысында қазақ халқы өзінің орасан зор мүмкіншіліктері бар екенін айқын түсінді», – деп жазылған. Мұндай батыл мақаласы үшін автор Орталық Комитеттің тарапынан қатаң ескерту алды. Бұған ілесе зиялылар қауымының етегін өрт шалды, бірақ, қаулап кете алмады. «Дәрігерлердің ісі» деген науқан көтеріліп, Сталиннің ең сенімді серігі Ждановтың өзіне халық жауы ретінде күдіктене бастағанда (одан оны өлім ғана құтқарды), халықаралық шпиондарды әшкерелеу мемлекеттің ішіне ойранын сала бастады. Жалпы қазақстандағы «ұлтшылдық пен ұлт тарихын бұрмалау және Кенесарының реакциялық қозғалысы» туралы мәселенің ушығуының түпкі тамыры тереңде жатыр еді және мұндай «жазалау зұлпұхарының қазақ мәдениеті мен ғылымының желкесіне төнгеніне» алты жылдан асқан болатын. Сондықтан осынау қатерлі кезеңнің «тарихи алғышарттарын» Е.Бекмахановтың шәкірті, осы мәселе жөнінде жылдап пікір алысқан тарих ғылымының докторы, профессор Ә.Тәкеновтің пайымдауымен баяндауды жөн көрдік. Тарихты – тарихшыдан артық ешкім түсіндіріп бере алмаса керек. Ә.Тәкенов: «Сондықтан партиялық идеологтар тарих ғылымын қатаң бақылауға алды. Ал өмір талабы идеологияның ырқына көнбей жатты. 1941 жылдың қысында Алматыға бір топ эвакуацияланған орыс ғалымдарының келуі бұдан бұрын оқу-ағарту халық комиссариаты белгілеген Қазақстан тарихын жазу ісін тездетті. Бұл істің бас-аяғында комиссариаттың қызметкері, 1937 жылы Воронеж педагогтік институтын бітірген, жас тарихшы Ермұқан Бекмаханов жүрді. ҚК(б)П Орталық Комитеті соғыс жағдайында тарихтың патриоттық тәрбие берудегі рөлін ескере келе мақұлдау жасап, академик Панкратова және Орталық Комитеттің идеология жөніндегі хатшысы Мұхамеджан Әбдіхалықов «Қазақ ССР тарихының» редакторы болып бекіді. Оны жазуға Греков, Дружинин, Вяткин, Кучкин, Зутис, Миллер, Лурье сияқты орыс ғалымдары атсалысты. Қазақстандықтардан Әуезов, Марғұлан, Покровский, Мұқанов, Мүсірепов, Исмаилов, Кенжебаев қатысты. Тез қарқынмен жазылған қазақ тарихы ерте дүниеден сол кезге дейінгі уақытты қамтыған еліміздің тұңғыш тарихы еді. Оны оқырмандар да үлкен ықыласпен қабылдады. Солардың бірі – Бауыржан Момышұлы бұл кітапты Панкратовадан алып, пікір айтып, жанашырлық көрсеткен екен. Өз халқының тарихын оқу қай қазаққа да баға жетпес қуаныш емес пе? Бір ескеретін жай, бұл «егемен Кеңес республикаларының» ішінде жеке республика тарихына арналған тұңғыш кітап екен. Бірақ тап осы жай кейбіреулерге күдік туғызса керек. Кітап Сталиндік сыйлыққа ұсынылып, алғашқы сараптан өтіп, мәселе түпкілікті шешілер кезде бұған сенімсіздікпен караған КСРО Ғылым академиясының корреспондент мүшесі А.И.Яковлев болды. Бұл кісі Кеңес тарихының негізін салушылар: КСРО тарихының оқулығын жазған Панкратова, Тарих институтының директоры академик Греков, академик Дружинин, «Қазақ ССР тарихы очеркінің» авторы, қазақ тарихының маманы Вяткинге немесе бүкіл қазақ ғылымының қаймақтарына – Әуезов пен Марғұланға қарсы шығатындай қазақ тарихының маманы да емес екен. Әңгіме білуде емес, бұл сыншының саяси көзқарасында болып шығады. Оған кітаптың әр жеріндегі он шақты беті, дәлірек айтсақ авторлардың тұжырымдамасы ұнамайды. Мысалы, Яковлев «мемлекеттік теория» тұрғысынан патшалық Ресей оның құрамына кірген (жаулап алынған) халықтар үшін прогресс, мәдениет әкелді, сондықтан оған қарсы күресу реакциялық сипатта болды деп түсіндіреді. Әрине орыс патшаларын дәріптеген сталиндік көзқарасқа бұл тезис сайма-сай келіп тұр. КСРО тарихы оқулығы туралы: «Орыс мектептерінің барлық оқулықтары орыс ұлттық оқулығы болуы тиіс. Бұл мазмұнға тағы 100 халықтың мүддесін сиғызуға болмайды»,– деуі Яковлевтің республикалар тарихына қарсы позициясын айқындай түседі. 1944 жылы айтылған бұл пікір тек 1988 жылы белгілі болды (Письма Анны Михайловны Панкратовой. – «Вопросы истории», 1988, № 11, 54-79-бетте). Бұл пікірге «Қазақ ССР тарихы» авторлары қарсылық білдіріп, Панкратова кеңес халықтары тарихындағы азаттық күресті қолдайды. Ғалымның талап етуімен 1944 жылы БК(б)П Орталық Комитеті 29 мамыр мен 8.маусымның аралығында 5 рет көрнекті совет тарихшыларының кеңесін өткізеді. Текетірес сонда басталады. Яковлев пен Бушуевқа қарсы шыққан Панкратова, Греков, Державин «Қазақ ССР тарихы» тұжырымдамаларын қорғайды. Кеңес нәтижесіз өткендіктен Панкратова Орталық Комитет хатшысы ІЦербаковқа жазған ресми хатында, Яковлевтің пікірі ұлттық-отарлық саясат мәселелеріндегі марксизм-ленинизм негіздеріне сай келмейтіндігін, сондықтан «Қазақ ССР тарихын» нақты талқылауды талап етеді. Интернационалист ғалым бұл мәселе Қазақстан үшін маңызды, өйткені бұл: «Қазақтардың ұлттық сезіміне ауыр тиеді»,– дегені есте қаларлық оқиға, шын жанашырлық. Кеңестік империяның идеологтары «қазақтың ұлттық сезімі» (сол сияқты басқа ұлттардың) туралы сөз қозғап көрген емес. Тек «ұлы орыстық ұлттық сезім» немесе «ұлттық мақтаныш» хақында ғана айтуға жол берілетін (мысалы «орыс орманы», «орыс қысы», «орыс аспаны», «орыс даласы» деген сияқты тіркестер осының көрінісі). Басқа халықтардың ұлттық сезімі кеңестік патриотизммен шектелуі тиіс болатын. Кеңестік идеологтар «ұлтшылдыққа» қарсы күреспен ауызданғандықтан, ұлттық тарихты оқу ұлтшылдықты туғызады деп қорқатын. Соғыс жағдайында ұлттарға қысым жасау (депортация) саясаты да осы «ұлтшылдықпен» күрес ретінде жүргізілді. Ұлтшылдықтан қысымшылық көрмеген тек орыс халқы. Ал «ұлыдержавалық шовинизм» тек «шовинизм» болып айтылса да, нақты шовинистер «табылмады». Басты жау ұлтшылдық болып айқындалды. Осы тұрғыдан алғанда 1945 жылы «Большевик» журналында қазақ тарихына еш қатысы жоқ М.Морозов дегеннің «Қазақ ССР тарихына» берген рецензиясы әлдекімдердің қолтығына су бүріккендей болды. Оның үстіне рецензия авторы 1944 жылғы Орталық Комитет өткізген кеңесте айтылған теріс пікірлерді теріп жазған партаппарат қызметкері болып шықты. «Большевик» Орталық Комитет органы емес пе? Сөйтіп, Кеңесте Орталық Комитет хатшылары Щербаков, Андреев, Маленьков жұмған ауыздарын ашпағанымен мына рецензия Орталық Комитет пікірі сияқты қабылданғаны шүбәсіз. Бұл арада Яковлев пен Морозовты да жамандай бермейік, басты кейіпкерлер олардан да жоғары лауазымды адамдар болып шықты. 1944 жылғы Кеңестің алдында Андреев, Маленков, Щербаковтардың атына хат түскен екен. Хат:«Кейбір кеңес тарихшыларының еңбектеріндегі күрделі кемшіліктер мен антилениндік қателіктер туралы» деп аталып, оған Орталық Комитеттің үгіт-насихат бөлімін меңгерушісі Г.Ф.Александров, оның орынбасары П.Н. Федосеев, «Правданың» бас редакторы П.Н.Поспелов қол қойғаны кейін мәлім болды («Вопросы истории», 1991, № 1,188 – 205 беттер. 48). Бұл хаттың «ұлтшылдық» қателіктерге арналған бөлімінде негізінен «Қазақ ССР тарихына» көңіл аударылыпты. Авторлар ұлт мәселесі жөніндегі сталиндік ережелерді түсінбепті, сталиндік тұжырымдар бойынша Ресейге басқа халықтардың қосылуы, тіпті күшпен қосылуының өзі «залалы шамалы», ал ол халықтарды, мысалы Грузияны – Персия, Украинаны – Польша жаулап алған болса, мұндай альтернатива «үлкен залал» болған болар еді. Бұған қарасақ бұрын отаршылдықты – «үлкен залал» деп келгеніміз қате болып шығады. Бұл орыс отаршылдығын жұмсарту, жақтау іспетті. жүктеу/скачать 3.86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|