Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Иә, жанталас! Екі көзқарас иесінің қақтығысы осымен аяқталуға тиісті еді. Енді шайқалса, екеуі де бірге құлайтынын екеуі де білді. Бірақ жаныққан саясат, жандайшап идеология, кеңестік өктем әрі арандатушы үгіт-насихат оған мүмкіндік бермеді. Өкінішке орай, олар сол «майданда» бірінің жанын бірі қинап, бірінің жүйкесін бірі тоздырып, бірінің сүйкімін бірі кетіріп, жанығумен болды.

Әрине, саяи ширығу әлі де деңгейіне жетпегендіктен де, бұл «Ашық хатты» баспасөзде жариялауға ерік бермегені анық.

4.

Қызылкеңірдек науқан өзінің ең шарықтау мен шалықтау деңгейіне жетті. Мұхтар Әуезов айналысқан ғылыми-шығармашылық еңбектерінің бәрі де әшкереленіп, рухани тұрғыдан жалаңаштанып келе жатты. Енді «Абай» романынан бас тартуы ғана қалып еді. Жазушылардың жиналысында ғылыми-зерттеуден бас тартуының да өзіндік себебі де бар еді. Ол 1953 жылдың қаңтар – ақпан айларында өзіне ең қатерлі күндер мен талмауытты талқылаулардың төніп қалғанын білді.

Сол екпінге орайластырылған оқиғалардың ең елеулісі және М.Әуезовтің жеке басына тұтқындалу қаупін тудырған жиналыс қазақ эпосы мен фольклорына қатысты Ғылым Академиясында өткен 1953 жылғы ақпандағы қысқы сессияның мәжілісі еді. Оның бет алысы Мұхтар Әуезовті түңілдіріп тынды. Енді «Менің қателерім жайында» атты мақаласын қайтадан өңдеп жазып, оны баспасөзде жариялауға ұмтылды, СССР Жазушылар одағына жолдады.

Оның негізгі мақсаты мен міндеті бас баяндамашы Мәлік Ғабдуллиннің төрт жарым сағаттық сөзіндегі мына шағын үзіндіден анық байқалады:

М.Ғабдуллин: «Осыған қарамастан қазақ эпосының тарихы марксиз-ленинизм ұстанымы тұрғысынан әлі толық зерттелген жоқ. Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақ эпосының тарихын зерттеу барысында жекелеген зерттеушілердің тарапынан өрескел саяси қателіктер мен бұрмалаушылықтар жіберілді. Эпостарға, тарихи-әлеуметтік тартысты бейнелеудегі қоғамдық сананың жемісі ретінде маркстік-лениндік түрғыдан жан-жақты талдау жасалмады, оның идеялық-таптық мәні ашылмады. Қазақ эпосының тарихы мәселелерінің теріс, маркстік ілімге қарсы бағытта зерттелуіне белгілі бір дәрежеде М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, М.Ғабдуллин және басқалар кінәлі. Аты аталған зерттеушілердің кейбіреулері осы күнге дейін өздерінің қателіктерін ашық мойындамай келеді, өз міндерін қатаң сынға алған жоқ және партияның идеология мәселері жөніндегі шешімдерінен тиісті қорытынды шығармай келеді. Аталған әдебиеттанушылардың қателіктері – олардың өздерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарында маркстік-лениндік методологияны қолдана алмағандығында, өткеннің эпостық мұраларына әрбір ұлттық мәдениетте екі мәдениеттің болатындығы туралы лениндік-сталиндік ілім тұрғысынан келе алмағандығында, қазақ эпосының тарихы мәселесін зерттеуде буржуазиялық-ұлтшыл бұрмалаушыларға қарсы аяусыз күрес жүргізбеуінде, ал кейбір жағдайларда солардың өздерінің буржуазиялық-ұлтшыл көзқарастың шырмауында қалып қоюында, тіпті, өздерінің еңбектерінде оны насихаттауында.

Бұл – М.Әуезовтің рухани тамырын толық жалаңаштап, оны бір-бірлеп отап, құлатудың амалы еді. Әмір қатты, жан тәтті. Осы баяндаманы дайындай үшін жұмыстан босатып, ұзақ уақыт пұрсат беріпті. Қан майданда басылмаған Кеңес Одағы Батырының мысы, Орталық Комитеттің үгіт-насихат бөлімінің алдында басылып қалыпты. Әр сөзі, сөйлем орамы, ойды жүйелеуі, қатыңқы, басыңқы тұстары ықтиятты түрде талқыланып, қырналып, қосылыпты.

Осы талқылаудағы және соның ішінде тура М.Ғабдуллин таққан айыптарға да жауап беретін «Менің қателерім» деп аталатын жазба архив мұрағатында сақталыпты. Біз содан орайластыра үзінді келтіреміз:

М.Әуезов: «Бұл жолғы сөзде жеке зерттеулерімдегі қателіктерді нақтылап теріп айтуға мүмкіншілік болмағандықтан, сол бір топ жұмысымның түгелінде байқалатын жалпы негізгі ортақ жайды айрықша атап өтпекпін. Ол айтпағым: әдебиеттану ғылымына мен маркстік-лениндік методология жағынан толық құралданбай келіп араластым. Шамасы отыз жылдан артық уақыт бойында өте көп мақалаларды, пікірлерді, зерттеулерді өз өмірімнің әр кезінде жаза жүргемін. Бұрын баспа жүзінде айтылмаған кейбір жайларды ең алғаш рет мәселе етіп көтеріп жазғандарым да бар. Қазір айқын байқағаным бойынша, 1932 жылға дейін орын алған мендегі буржуаздық-ұлтшылдық идеялар мен шығармашылық идеяларымды кіналап, одан бас тартсам да, бірақ бертінге дейін, көп уақытқа шейін кеңес ғылымының сара жолын айқын меңгере алмадым. 1948-1950 жылдарға дейін кеңестік жоғары оқу орындарының әдебиет бөлімдеріне арналған оқу программасы, оқу кітабы, оқу құралы боп келген, өздерінің қателігі, идеялық-методологиялық терістігі мол шығармаларды – кеңес ғылымының табысы екен деп санап жүрдім. Осылардың ішінде жалған ғылымдық, космополиттік Веселовский жүйесі, Н.Я.Маррдың жалған ғылымы және буржуаздық-объективтік бірыңғай ағым жүйесі де болды. Осы соңғы жүйе – 1938 жылға дейін Қазақстанда ерекше орын алған реакциялық-буржуаздық бір жүйенің орнына 1939 жылы келді. Жаңағы аталған, 1938 жылға шейін дәуірлеген теріс жүйе бойынша қазақтағы барлық ауызша әдебиет ескерткіштері «билер дәуірінің әдебиеті» деп аталды.

Амалсыздан жасаған баяндамада біздің ұстазымыз өзінің ұстазының бүйірінен былай қадалыпты (бұдан әрі қарай біз өзге тақырыпқа соқпай, тек М.Әуезовтің ғалымдығы мен «Хан Кенеге» қатысты тұсын ғана назарға ұсынамыз):

М.Ғабдуллин: «Профессор М.Әуезов қазақ эпосының тарихы мәселелерін зерттеумен ширек ғасырдан астам уақыт бойы айналысып келеді. Қазақ эпосының тарихы мәселелсі жөнінде ол көптеген еңбектер жазды. М.Әуезов өзінің қазақ эпосы туралы еңбектерінде орысқа қарсы реакциялық-пантүркистік және буржуазиялық-ұлтшыл көзқарсаты ашық насихаттады, қазақ халқының патриархалдық өткен өмірін әспеттеді. Мысалы, ол өзінің «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласында эпостар туралы айта келіп, өтіп кеткен феодалдық – хандық дәуірді мадақтап, «қазақ батырларының негізгі мақсаты ұлтшыл (быть националистам) болу, содан кейін діншіл адам болу» деп сендірді. Сөйтіп, М.Әуезов қазақ жастарын батырлардан үлгі ала отырып, ұлтшыл (быть националистам) болуға шақырды»,–деп жазғырды.

Батырлық рухсыз, әсірелеусіз эпос бола ма? Олар ұлт үшін емес, ел үшін атой салды. Ал «Ел» ұғымында тап пен ұлтшылдық, буржуазиялық идеология, партиялық принцип бола ма? Әуелде М.Әуезовтің жетекшілігімен «Қобыланды батыр» жырынан кандидаттық тақыпыр алған М.Ғабдуллинге бұл жақсы танық болатын.

М.Ғабдуллин: « (...) «Қобыланды батыр» атты мақаласында М.Әуезов феодалдық ақын Марабайдың осы аттас жырының халыққа қарсы және реакцияшыл нұсқасын мадақтады. Сонымен қатар, буржуазишыл-ұлтшылдардың ырқымен кетіп, тарихи шындыққа қайшы келіп, қазақ халқы қолына қару алып Иван Грозныйға қарсы күресті және 1552 жылы одан Қазан қаласын қорғады – деп сендірді. «Халық аңызында,– деп жазды М.Әуезов, – Қобыланды Қазан хандығының өзіне қарсы соғыспайды. Ол Қазан хандығын талқандаған, Қазан хандығын бағындырған кәпірлерге қарсы жорыққа шағады... Егерде, Қобыланды Қазан қаласын қорғау үшін Иван Грозныйға қарсы аттанды десек, қателеспейміз».

Шындығында да, бұл Қазан шаһары қай Қазан? Ол әлі тарихи тұрғыдан тиянақталған жоқ. Ал Қобыланды – Едіге сияқты Мәскеуді емес, Иван Грозный Алтын орданың бір байтағы Қазанды қанға батырып отыр емес пе? Осыдан кейін М.Ғабдуллин М.Әуезовтің ең осал тұсынан ұстайды.

М.Ғабдуллин: «1932 жылы М.Әуезов баспасөз беттері арқылы буржуазияшыл ұлтшылдармен өзінің байланысын үзгенін мәлімдеп еді. Оған өзінің «қылмысты ұстанымын» қайта қарауға, өзінің бұрынғы буржуазияшыл-ұлтшыл қателіктерін жеңуге мүмкіндік берілді. Алайда, Қазақстан Компартиясы ОК идеология мәселелері жөніндегі шешімдерінде және баспасөзде бірнеше рет аталып көрсетілгеніне қарамастан, М.Әуезов осы күнге дейін уәдесін жүзеге асырмай отыр».

М.Әуезов: «Осы алуандас, 1930-1940 жылдары өзім жазған мақалаларды, кіріспе сөздерді, рецензияларды еске ала отырып «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томы атты еңбекті дайындаудағы жауапкершілігімді сезіне отырып, оны айырықша сынға аламын. Бұл кітап – Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің 1947 жылғы «Қазақстан Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателер жөнінде» деген қаулысынан соң, 1948 жылы шыққан еді. Бірақ өзінің соңғы қалпында да бұл көп кісі бірігіп жазған еңбектің бірнеше тараулары мен бөлімдерінде өрескел қателер жіберілген құнсыз кітап боп шықты. Сол томның авторының бірі және редакторы болғандықтан да, маған бұрынғы көп қателіктерді қайта қарап, толығынан түзеп жазуға мүмкіншілік берілген еді. Бірақ мен өзімнің бұрынғы мақалаларымдағы және өзге де көп авторлардың оқу құралдарындағы, жоғары оқу орындарының программаларындағы, зерттеулеріндегі, кіріспе сөздеріндегі, жеке очерктері мен монографияларындағы қателіктерді маркстік-лениндік методология жолымен зерттеп шығу жағын қамтамасыз ете алмадым».

М.Ғабдуллин: «Кейінгі кездегі оның әдебиеттану саласындағы еңбектеріне жасалған талдаудың нәтижесіне жүгінсек, ол өзінің зерттеу жұмыстарында маркстік-лениндік диалектиканы пайдаланудан алыстап кеткенін көрсетті. Қазақ эпосының тарихына қатысты мәселелерді М.Әуезов бұқара тарихы мен таптық күрестен бөліп алып, өткеннің мәдени мұраларының әлеуметтік-таптық мәнін ажыратпай қарастыруды жалғастырып келеді. Бұл жайлар «Қазақ әдебиеті тарихының очерктерінде» және Қазақ ССР тарихының (1943 және 1949) І томындағы эпосқа арнап жазған тарауларында кездеседі. Бұл еңбектерінде М.Әуезов қазақ эпосының тарихын антимаркстік «сана ағымы» теориясы тұрғысынан баяндайды, өткеннің эпикалық мұраларына сыни тұрғыдан келу туралы лениндік-сталиндік ілімді көзге ілмейді, қазақ халқы орыстарға қарсы, Иван Грозныйға қарсы күресті-міс делінетін өзінің ескі көзқарасын қайталайды. Өткеннің эпикалық мұралары туралы айтқанда, М.Әуезов «Едіге», «Қобыланды батырдың» Марабай нұсқасын және «Еңсегей бойлы ер Есім» сияқты реакциялық, феодалдық – хандық дастандарды халық мұрасының қатарын жатқызады. «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» («Литературный критик» журналы,№1, 1940) атты мақаласында ол халық қарақшысы Едіге туралы: «Едіге батыр және халықтың жоғын жоқтаушы, бәріне сүйікті кейіпкер», – деп жазды»,– дейді.

М.Әуезов: «Томның зерттелмек материалдары арасынан сол кездегі оқу құралдарында, жинақтарда көп тарап жүрген «Орақ», «Мамай», «Шора» сияқты дастандарды кіргізбей шығарып тастағаным болмаса, бар жайды барарына барғыза алмадым. Өзімнің зерттеуімде бірыңғай ағым жүйесін бұзып, «Қозы Көрпештің» кей нұсқаларын және «Қыз Жібекті», онан соң бір топ ертегілерді тыңнан сынап тексергеніммен, бұл істегендерім жеткіліксіз болды. Және «Қорқыт» жайын тексеруде де оны дұрыс деп бағалап, терістік жасадым. Ал бұл ескерткіш кейін, 1951 жылы реакцияшыл шығарма ретінде сыналды. Қатал сынап, талдау әдісін және реакцияшыл феодалдық мазмұндарды әшкерелеп ашу негізін «Қарасай», «Қази», «Алпамыс» сияқты эпостарға және «Қобыландының» Марабай жырлаған феодалдық нұсқасына қолдана алмадым. Сол әдісті, әсіресе, өрескел залалды феодалдық-монархиялық тарихтық жырларға, нақтылап айтқанда, қазақ еңбекші халқының қас дұспаны Кенесары мен Наурызбайға, солар жайындағы жырларға қолданып, оларды таратып сынауға орын берілмеді.

Осылардың орынына, бірінші томда, бұрынғы оқу құралдарында, жоғары мектеп программларында, монографияларда талданып жүрген хандық-феодалдық фольклорға берілген жағымды бағалалар молайтылып, бұрынғы қалпынша қайталанып отырды».

М.Ғабдуллин: «М.Әуезовтің редакциясымен және тікелей қатысуымен басылған (1948 ж.) «Қазақ әдебиеті тарихының» І томында өрескел саяси қателер жіберілді. Бұл кітап Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1947 жылы 21 қаңтардағы «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателер туралы» шешіімінен кейін жарық көрді. Біақ та М.Әуезов партияның шешімдерінен тиісті қорытынды шығармады. Керісінше, ол бас редактор ретінде, халық жаулары Исмаиылов пен Жұмалиевтің буржуазиялық-ұлтшыл және кеңеске қарсы көзқарастарының таралуына жағдай жасады», – деп «атап» көрсетті өзінің кешегі ұстаздарын.

Бұл кезде ол екеуі де – Исмаиылов пен Жұмалиев жиырма бес жылды арқалап, жер аударылып кеткен болатын. Енді М.Әуезовтің солармен біргі істегенінің өзі айып болып тағылды.

Осы әшкерелеуден кейін туған қатерлі күндерде баспаналап Мәскеуге барған кезінде А.Фадеевке М.Әуезов:

М.Ғабдуллин: «Онысмен де қоймай, қазақ әдебиеті тарихының авторларының бірі ретінде оның өзі қазақ халқының қарақшысы Кенесары мен Наурызбайды және Қорқыт туралы феодалдық – хандық аңызды дәріптеді, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» тұрмыс –салттық жырын теріс талдады. М.Әуезовтің бұл еңбектерінде аталған туындылардағы әлеуметтік-таптық қатынастардың белгісі де жоқ».

Сонда «әлеуметтік-таптық қатынастың» белгісін анықтау үшін Қодар құлды мадақтауы тиіс пе еді Әуезов? Бұл мінеу емес, логикалық қисынды іздеу ғана. Сөздің ретіне орай М.Әуезовтің:

«Сонымен қатар, үш жыл бойы осы мәселелердің барлығын талқыға салған пікірлердің нәтижесінде маған айтылған сыннан, талқыланған жиналыстардың қорытындысынан (Қазақ университетіндегі сияқты) екіұшты сыңаржақ әділетсіздікке жол беріліп келеді», – деген уәжінің шындығын шығару ғана.

М.Ғабдуллин: «Мұның барлығы, М.Әуезовтің өзінің бұрынғы буржуазиялық-ұлтшыл тұжырымын соңғы уақытқа дейін қазақ әдебиеттануында насихаттап, бүгінге дейін сүйрете жалғастырып келе жатқандығын дәлелдейді. Бұл ретте М.Әуезовтің қателігі кездейсоқ қате емес. Бұл қателіктің тамыры – оның қазақ әдебиетіндегі «Алашорда» идеясының көсемі болып жүрген жылдардағы қайраткерлігінде жатыр. Бұл контрреволюциялық партия талқандалғаннан кейін М.Әуезовке буржуазиялық-ұлтшыл ашық ұстанымнан кетуіне тура келді. Міне, содан бастап аталған «қателер» пайда болды, талдаулардың нәтижесі, мұның бәрі М.Әуезовтің сол бір буржуазиялық-ұлтшыл көзқарасының нақты және бүркемеленген жүйесі екенін танытты».

Бұған дейін үш жыл бойы айтылып келе жатқан айыптауларда дәл осындай «нақты, жүйеленген», ашық үкім шығарылған емес. Міне, осы тұста М.Әуезовтің жүрегі жанып күйіп кетіпті.

М.Әуезов: «Біріншіден, менің өткен кезде жазған, оның ішінде қате пікірдегі мақалаларымды, көркем туындыларымды, сол талқыланып отырған тарихи тақырыпқа арналған көптеген пьесаларымды, повестерімді, романдарымды, тіпті қате пікірде жазылған мақалалардағы жайлардың өзі пьесаларым мен прозалық шығармаларымда дұрыс көрсеткен жазушылық еңбегімді еш жерде және ешқандай сыншы ескерген емес.

Бүған да қанағаттанбаған М.Ғабдуллин:

Бұл – әдеби не ғылыми пікір емес, тура айыптау үкімі еді. Бұған М.Әуезов:

Ұстазымыз болған марқұм М.Ғабдуллин өзінің осы баяндамасын Орталық партия комитеті зорлап жасатқанын, еріксіз ұстазына қарсы шығуға мәжбүр болғанын, араздықтың ұзаққа созылғанын, «Қазақ әдебиеті» газетіне ашық хат жазған соң Мұхтар Әуезовтің өзі хабарласып, «Абай» романына «Кірбіңі кеткен көңілден» деп қолтаңба жазып бергенін қинала отырып, бізден де кешірім сұрағандай нәумез күйде әңгімелеп беріп еді. Біз арлы ұстаздың арылуын түсіндік, келер ұрпақ қалай қабылдар екен деші?!.

Осы талқылаудан кейін М.Әуезов А.А.Фадеевке:

М.Әуезов: «Екінші, өзінің фольклор тақырыбына арналған және өткендегі өзге де еңбектерінде буржуазиялық-ұлтшылдық бағытта көптеген өрескел саяси қателіктер жіберген, соның ауыртпашылығын күнәсінің салмағы бұрыннан белгілі маған аудара салуға тырысып жүрген сыңаржақ бағыттағы ауқымды бір топ адамдар бар. Бұл адамдар: не ана, не мына тақырып бойынша алғаш пікір білдірген адамның ықпалында кетіп, қателікке ұрындық-мыс деп ұйымдасқан түрде мені нұсқайды. Сонымен қатар, партия мүшесі, аса жауапты қызметке ие, ғылым мен әдебиет майданында ондаған, одан да көп жылдар бойы істеп келе жатқан бұл адамдар: алғашқы қателескен адамды көрсету арқылы олар жауапкершіліктен құтылады, бұл олардың кінәсін жеңілдетеді – деп қарайды. Бірақ та, бұл адамдардың қателігі менің қателігімнен де үлкен әрі зиянды, олар тек мақала ғана жазумен шектелген жоқ, мектепке арналған оқулықтар жазды, хрестоматиялар құрастырды, бірігіп мектепке, вуздарға арналған (ұзақ жылдар бойы оқулықтың орынын алмастырып келген) бағдарламалар жасады, олар көптеген жылдар бойы, осы күнге дейін осы авторлық құрамды сақтай отырып өздерінің осы ұжымдық еңбектерін қайталап бастырып келді.

Осы науқанда филология ғылымдарының докторы Н.С.Смирнова да «өңешін бір созып» қалды. Ол тұста миф те, аңыз да, әфсана да саясаттанып кетіп еді. Соның бір «үлгісін» Н.С.Смирнова ұсынды.

Н.С.Смирнова: «Қазақ халқының қас дұшпаны Кенесары Қасымов туралы халық арасында мынадай аңыз әлі де сақталып келеді. Бұл аңыздың кейіпкерлері – кедейлер, олар ханға қарғыс айтып, оның ажалын күтеді. «Сен өлген соң,–дейді кедей кейіпкерлер ханға,– үш жүздің барлығы күндей жадырап шыға келеді». Мұны «ішек-қарыны сыртынан көрініп тұрған» екі кедей жігіті айтады. Олар аштықтан сүйретіліп келе жатып, сұлтанның ауылының жанынан өткенде оның үйіне кіруге жасқанады. Олардың бірі: «Қасымның балалары аталары Абылай мен Қасым сяқты қатыгез, қанішер деп естідім» – дейді. Аштықтан бұратылған жігіттер ақыыры ауылға келгенде Кенесарының қрлығына ұшырайды. «Аш қасқырдай жалаңдаған олар» жазықсыз жолаушыларды қамшының астына алады. «Егер Абылайдың ауылы он болса, біздің ауылымыз мың. Солар-ақ шынжырлы қарғыбауына байланып айдалада қала берсін. Аулақ кетейік бұлардан. Айналып өтіп, іргемізді ажыратайық»,– деген жәбір көрген жігіттердің сөзімен аңыз аяқталады».

Міне, осылай Кенесары мен Наурызбайды М.Әуезовтің бетіне шіркеу ретінде ұстай отырып, өзінің хатында «өзінің ауыртпашылығы мен күнәсінің салмағын» Әуезовке «аудара салуға тырысып жүрген сыңаржақ бағыттағы ауқымды бір топ адамдардың» бірі Н.С.Смирнова да: .

Бұл жолы Әуезовті жалғыз түтпей, оған Марғұлан мен Мұқановты қоса шүйкелеп, «халық жауларының» тобын толықтапты. «У ішсе – ұлылар ішсін» деген болуы керек. Осыдан кейін барып «қамырдан қылшықты айырып», Әуезовті ана екеуінен бөліп алды.

Н.С.Смирнова: «М.Әуезов 20-жылдардан бастап оның өзі редактор болған В.Сидельниковтың «Қазақ халық ертегілері» жинағына сын көзімен қарамады, марксизм-ленинизмнің талаптарын ескермеді, ұлтшыл көзқараспен өңделген фольклор үлгілерін халықтық шығарма ретінде ұсынып келді. М.Әуезов ұзақ жылдардан бері қазақ халқының жауларының бірі қағазға түсіріп, жариялаған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының Жанақ нұсқасын, «Қобыландының» Марабай нұсқасын және «Қыз Жібекті» зерттеп, мақала жазып келеді, осы тақырыптардың негізінде пьесалар («Айман – Шолпан», «Хан Кене», «Қара қыпшақ Қобыланды») жазды.

Бұл да жауапсыз қалдыруға болмайтын «айыптың» бірі еді.

М.Әуезов: «Фольклор мен тарихи тақырыпқа қалам тартқан өзімнің жазушы және ғылым қызметкері есебіндегі еңбектерімді салыстыра келсем, қателіктің көбі ғылыми-зерттеу жұмыстарымнан кеткен екен, ал жазушы ретінде жазған көркем шығармаларымда олардың мазмұны идеялық-тарихи тұрғыдан толығырақ, дұрысырақ ашылғанын, танымды шыққанын аңғарамын. Бұның себебі, менің жазушылық еңбекте марксистік диалектиканы дұрысырақ меңгергенім, бұл алуандас еңбекке көбірек маманданғаным, көбірек әзірлігім, дайындығым болғаны әсер етті ғой деп білемін. Осы айтылғанға мысал ретінде өзім жазған «Айман-Шолпан», «Қобыланды», «Бекет», «Түнгі сарын» пьесаларын, «Еңлік-Кебектің» соңғы вариантын және Абай жөніндегі романдарды атауға болады. 1930 жылдарға шейін жазған «Хан Кене» сияқты өзім айыптаған пьесаларға, жаңағы аталған, 1930-1940 жылдар ішінде жазылған шығармалар ұқсамайды. Бұларда – феодалдық санаға қарсы халықтық сана немесе таптық, тарихтық озғын ойлар өткен заман оқиғаларын көрсетудегі негізгі бағыт, мақсат болып отырады».

Енді мұқым қазақ халқы үшін жағымсыз Қодар құл мен қарақшы Бекежанның күндері туып, кеңестік идеологияның және смирновалардың күшімен жағымды кейіпкерге айналып, олар таптық қаһарман ретінде дәріптелу құқына ие болды.

Н.С.Смирнова: «М.Әуезов осыларды және өзге де халыққа жат ауыз әдебиетінің туындыларын «көркемдік құны жоғары», «оқиға құрылымы күрделі әрі бай», «озық өңделген» деген сияқты желеумен әсіре мақтайды. Мысалы, М.Әуезовтің пайымдауы бойынша «Кенесары – Наурызбай дастанының ««оқиға құрылымы күрделі әрі бай», аталған адамның өңдеуіндегі «Қыз Жібек» – «тұрмыстық-лирикалық дастандардың ішіндегі ең үздік әсерлі және формасы жағынан тамашасы» екен. Сонымен қатар М.Әуезов Жанақтың нұсқасындағы «...көшпелі тұрмыстың талантты бейнеленуін» де өзінше түсінеді. Алайда ол осы тұрмыс суреттері қандай ұстаным тұрғысынан бейнеленгеніне баға беретін ең маңызды методологиялық талапты айналып өтеді. М.Әуезов «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының Жанақ нұсқасындағы патриархальді-феодалдық қарым-қатынасты мадақтаған тұстарына тоқталмайды. Жанақ нұсқасында жырдың халықтық нұсқасында жоқ Тайлақ би бейнесі келтірілген. Осы кейіпкер арқылы Жанақ реакциялық феодалдың бейнесін мадақтайды. Керісінше, Жанақ нұсқасында Қодар жағымсыз, «қара сүйек» құл, «Қодардың өзі де, сөзі де дөрекі» боп көрсетіледі. М.Әуезов өзінің зерттеулерінде Жанақ ақынның нақты әлеуметтік ұстанымы – Қазақстанның Россияға қосылуына, қазақ халқының орыс халқымен барған сайын тығыз араласуына қарсылығы туралы үндемейді. Шоқанның сөзіне сүйенген Г.И.Потанин: «казак станицаларының маңында тұратын, шидем шалбардың орынына сидам шалбар киіп, өгіз мініп жүрген қандастарын көргенде» Жанақтың оларды қалай мазақтап күлгенін еске алады. Ш.Уәлиханов Жанақты кәрі, заманы өткен жыршы деп санаған. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының Жанақ нұсқасынан бұқарашыл көріністі іздеген М.Әуезов, оны Қодардың құдық қазуы мен байдың жылқалары туралы алаңдауынан табады. Ал Жанақ бұл нұсқадағы осы көріністе феодальдың мүддесі үшін істеген құлдың еңбегін дәріптеген».

М.Әуезов: «Өзімнің зерттеуімде бірыңғай ағым жүйесін бұзып, «Қозы Көрпештің» кей нұсқаларын және «Қыз Жібекті», онан соң бір топ ертегілерді тыңнан сынап тексергеніммен, бұл істегендерім жеткіліксіз болды».

«Сонымен ... партия мүшесі, аса жауапты қызметке ие, ғылым мен әдебиет майданында ондаған, одан да көп жылдар бойы істеп келе жатқан бұл адамдар, алғашқы қателескен адамды көрсету арқылы (өздері) жауапкершіліктен құтылады», М.Әуезов «олардың кінәсін жеңілдетеді – деп қарайтындардың» бірі Н.С.Смирнова М.Әуезовке қарата: