Тумажанова Салтанат Оразалыкызы Алматы, 2022ж Жоспары: Жердің пайда болуы және құрамы
Жер бетінің экзогендік және эндогендік үдерістері және олардың өзгеруі
жүктеу/скачать 269.82 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Эндогендік процестер
- Экзогендік процестер
| 6.Жер бетінің экзогендік және эндогендік үдерістері және олардың өзгеруі.
Жер бедері,рельеф (фр. relіef, лат. relero — көтеремін деген сөзінен шыққан) — жер бетіндегі құрлықтырдың мұхиттар мен теңіздер түбінің тілімденген пішіндерінің жиынтығы. Жер бедері тау, жазық, ойпат, таулы үстірт, төбе, қырқа, аңғар, жыра, т.б. болып келеді. Әрбір аймақтың бедері оның геологиялық құрылысына, ішкі және сыртқы процестердің біреуінің басым болуына байланысты. Жер бедері мен бедер түзуші процестер Жер бетінің геожүйелерін қалыптастырудың негізгі факторы және құрамдас бөлігі болып табылады. Рельефті қалыптастыру процестерінің көрінісі нәтижесінде рельефтің өзгеруі және оның дамуы байқалады. Ол эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) процестердің әрекеттерімен түзіліп, өзгеріп отырады. Эндогендік процестер рельефте ірі бұдырлар жасайды да, «Жер пішінінің» негізгі түрін құрайды, экзогендік процестер рельефтің әр формаларын жасап тегістейді. Әрбір аймақтың рельеф формасы оның геологиялық құрылысына, экзоген мен эндогендік процестердің біреуінің басым болуына, оның ұзақ уақыт әсер етуімен байланысты болады. Рельефтің бұдырлығы әр түрлі мөлшерде болуы мүмкін, сондықтан мөлшеріне (масштабына) қарай ол планеталық рельеф (құрлықтар, мұхит табаны), мегарельеф (тау жүйелері, аумақты жазық жерлер, мұхит ойпаттары), макрорельеф (жоталар, тауаралық аңғарлар), мезорельеф (төбелер, аңғарлар, сай - жыралар), микрорельеф(шұқанақтар, дала бидайықтары) болып бөлінеді. Рельефті географияның ерекше тармағы геоморфология ғылымы зерттейді. Географиялық объектілерді өзгерту процесінде экзогендік және эндогендік процестер, бұзу және тұндыру, жылуды сіңіру және қайтару, булану және конденсация, топырақ пен өсімдіктердің, организмдер мен ортаның өзара әрекеттесуі және т.б. сыртқы факторлардың әсері әрдайым Ішкі өзгерістер көздері арқылы делдал болады. Геоморфология ( morphe — пішін және logos — ілім) — құрлық бетінің,мұхиттар мен теңіздер түбінің, жер бедерлерінің пішінін, құрылысын зерттейтін ғылым. Геоморфология Жердің пайда болуын, жасын, құрылымдық ерекшелігін, дамуы мен элементтерінің жер бетінде таралуын, сыртқы және ішкі процестердің, сонымен қатар, жер бетінің қалыптасуындағы антропогендік факторларды зерттейді. Эндогендік процестер – Жердңғ ішкі энергиясына, ауырлық күшіне және Жер айналған кезде пайда болатын күштерге байланысты оның қойнауында жүретін геологиялық процестер. Эндогендік процестерге радиоактивті заттардың ыдырауы, әр түрлі химиялық реакциялар және жер қыртысының астындағы массалардың өзгеруі және т.б. жатады. Эндогендік процестер тектоникалық қозғалыстар (жер қыртысының баяу көтерілуі мен төмендеуі, қатпарлану, бедердің ірі элементтерінің пайда болуы, жер сілкіну), вулканизм процестері (магманың көтерілуі, бедердін жанартаулық пішіндерінің құрылуы мен жанартаулардың атқылауы), тау жыныстарының метаморфизмі және пайдалы қазбалар кенорындарының қалыптасуы түрінде көрініс береді. Эндогендік процестер жер бетінің морфоқұрылымына себепші болады және экзогендік процестермен бірге Жер бедерінің қалыптасуына қатысады. Морфоқұрылым (грекше morphe – пішін, түр және латынша structura – құрылымы) – эндогендік (жердің ішкі), экзогендік(сыртқы) күштердің ұзақ уақыт әсер етуінен пайда болған жер бедерінің ірі элементтері және теңіздер мен мұхиттардың түбі. Мұнда эндогендік процестер (жанартау атқылау, жер сілкіну т.б.) жетекші рөл атқарады. Морфоқұрылымдар өздерінің морфологиялық құрылысының ерекшелігімен және жер қыртысының жеке бөліктерінің геология тарихының өзгешеліктерімен сипатталады. Екінші реттік Морфоқұрылымдарға жеке қырат, тау жотасы, ойыс, т.б. жатады. Ішкі күштер әрекеті. Ішкі күштер (оны кейде тектоникалық қозғалыс деп те атайды) Жердің ішкі қойнауындағы жылу, химиялық және радиоактивтік энергия әсерінен жер қыртысында тay тузілуі мен тербелмелі қозғалыстарды туғызады. Тау түзілуі жер қыртысындағы катпарлықтардың түзілуіне, терең тектоникалық жарықтардың пайда болуына және осы жарықтар бойымен жекелеген жер қыртысы бөліктерінің тік қозғалыстарға ұшырауына, магманың сыртқа шығуына әсер етеді. Эндогендік процестер әлдеқайда жылдамырақ және Жер бетінің әлдеқайда дәрежесін өзгертеді. Эндогендік табиғаттың негізгі геологиялық процестеріне вулканизм, тектоникалық плиталардың қозғалысы және жер сілкінісі сияқты қуатты элементтер жатады. Олар адамның барлық экономикалық қызметіне қатты әсер етеді және планетаның экологиялық жүйелеріне елеулі түзетулер енгізеді. Жердің ішкі күштерінің жылдам көрінетін көріністері болып табылатын вулканизм мен жер сілкіністері жиі апатты болып келеді. Эндогендік процестер біздің планетамыздың сыртқы көрінісін қалыптастырады, жер бетінің түрлі бөліктерін көтереді және төмендетеді. Осылайша, олар планеталық рельефтің мега пішіндері мен макроформаларын құрайды. Бұл эндогендік рельефті қалыптастырушы күштердің арқасында біздің планетамызда таулы жүйелер мен үлкен жазықтар, алып каньондар және терең мұхит бассейндері болды. Барлық құрлықтар мен аралдар туғанына Жердің ішкі күштеріне тиесілі, олардың қызметі «эндогендік процестер» деп аталды. Алғашқылардың ең жарқын көрінісі - Жердің ядросының энергиясы мен планетаның сұйық ішкі қабаттарының жылуымен жанартатын вулкандық жарықтар мен жер сілкіністері. Эндогендік геологиялық үдерістер Жердің интерьерінің орасан зор энергиясын тудырады, ол литосфералық плиталардың қозғалысында көрінеді және литосфераның үстіңгі қабаттарына мантия затының енгізілуін көрсетеді, содан кейін оның бетіне шығуы. Мұндай процестер ядро айналасындағы балқытылған металдың біркелкі айналымынан туындайды, ол рельефтің пайда болуымен қатар, тағы бір маңызды рөл атқарады - планетаның магнит өрісін жасайды, сол арқылы күн радиациясының өліміне қарсы сенімді қорғаныс жасайды. Мұндай эндогендік процестер литосфераның қозғалысын тудырады, бұл өз кезегінде тау жыныстарының үлкен қабаттарының қозғалысын жеңілдетеді. Бұл жер қыртысының үстіңгі қабаттарының құрылымын және тиісінше, жер бедерін өзгертеді. Рельефтің экзогендік процестерінің көрінісі нәтижесінде жер бетіндегі шөгінділердің ауысуы және жинақталуы жүреді. Олардың қарқындылығы көбінесе тау жыныстарын ауа-райының әсерінен болатын тасымалдауға дайындауға байланысты. Экзогендік процестер сыртқы процестер– Күн энергиясы мен Жердің өзіне тарту (гравитация) күшіне негізделген геологиялық процестер жиынтығы. Экзогендік процестерге атмосфера газдарының, жел, жауын-шашынның, организмдерінің әрекеттерінен туатын, бір-бірімен тығыз байланысты физика-химиялық, геохимиялық, физика-механикалық, гидродинамикалық, гидрохимиялық, биохимиялық, биогеохимиялық, т.б. процестер жатады. Жер бетінің әр бөлігінде Экзогендік процестердің белгілі тобы (құрлықта физика және химия үгілу, гипергенез, су айдындарындағы литогенез процестері) басым келеді. Экзогендік процестерәсерінен барлық түпкі тау жыныстарының минералдары мүжіліп үгіледі, әр түрлі жылдамдықпен ыдырайды, үгілген материал бастапқы орнынан жылжып көшеді, жаңа орынға келіп жиналады. Сөйтіп, жаңа физика-географиялық, геохимиялық жағдайларда жаңа гиперген минералдар мен тау жыныстары түзіледі. Экзогендік процестерден үгілу қыртысы, тотығу белдемі, жер бетінің борпылдақ (континенттік) тау жыныстары, су айдындарында түрлі құрамды тұнбалар және бұлармен байланысты пайдалы қазбалар қалыптасады. Экзогендi процестер жер бедерін жер бетіндегі сулардың әсерінен , гравитация күшімен қар мен мұз әсерінен , еріген мұз суларымен , теңізді , көлді және жер астындағы сулардың , мәңгі мұзаттардың , жел , жануарлар , өсімдіктердің адамның әсерінен құрылады. Экзогендік күштер тауды бұзады, ойпатты жерлерді борпылдақ материалмен толтырып тегістейді. Жел эрозиясы - ең алдымен, жер бедерінің құрылысымен айқындалатын, одан кейін жел әрекетінің белгілі бір бағыттағы арнасын бойлай қопсыма материалдардың (құмның, көлдік сазбалшықтың) үрленуі. Үгілу өнімдері мен борпылдақ жыныстарды тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде желдің маңызы зор. Жел әрекетінен қалыптасатын жер бедері пішіндерін эолдық деп атайды. Әсіресе шөлдердегі құрғақ климат жағдайында жел әрекеті айқын көрінеді, мұнда құмды төбелер мен жалдар толқын тәрізді эолдық пішіндер таралған. Теңіздер мен көлдердің жағалауларында да жел әрекетінен түзілген мұндай пішіндер жиі кездеседі. Беткі ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен ұшуы салдарынан топырақтың құнарлығы азаяды. Жел эрозиясы кез-келген топырақ типінде кездесіп, жел күшімен топырақтың беткі қабатын, кейде өсіп тұрған өсімдігімен бірге басқа жаққа ұшырып әкетеді. Әдетте жел эрозиясы жер бедері жазық, құрғақ, ормансыз шөл аймақтарында жиі болады. Тіпті шөл аймақтарындағы құмды алқаптардың шөп өспейтін бөліктері жел әсерінен бір орыннан екінші орынға жиі жылжып отырады. Оларды жылжымалы құмдар деп атайды. Топырақ бетінде өсімдік жақсы өскен алқаптар жел эрозиясына ұшырай бермейді. Өсімдік тамырлары топырақтың беткі қабатын бекітіп ұстап тұрады, өскіндері жауын суының біразын өздеріне сіңіріп, қалғанын жер астына өткізеді, ал екпе ағаштар қар тоқтатуға және олардың топырақ бетінде біркелкі таралуына септігін тигізеді, желдің күшін азайтады, т.б. Ал бұл жерлерді кәдімгі қайырмалы соқамен жыртып, топырақтың майда ұнтақталған бос қабаты жер бетіне шыққан кезде олар желдің еркіне беріліп ұшады. Су эрозиясы – су эрозиясы қатты нөсерлеп жауған жаңбырдан немесе қыста мол жиналған қардың тез еруі нәтижесінде пайда болады. Мұндай жағдайлар еңіс жері мол таулы беткейлерде жиі кездеседі. Бұл су ағындары тік беткейдегі топырақ бетін ғана шайып қоймай, көп жағдайларда сай, жыралардың пайда болуына әкеп соғады. Шайылу және ұсақ түйірлердің тасымалдану қарқыны тау жыныстарының қаттылығына, топырақ қабаттарының жатыс бағытына, су ағынының жылдамдығына және мүжілу нәтижесінде пайда болған массаның ірілі-ұсақтығына байланысты. Осы жоғарыда айтылған сыртқы күштер ( ағын сулар, теңіздер, мұздар желдер ) бір жағынан қиратып бұзатын болса, екінші жағынан пайдалы жұмыс аткарады. Пайдалы жұмыс бұл осы процестердiн салдарынан әртүрлі шөгінді жыныстардың пайда болуы. Жер бетінің жаңбыр, өзен суларынан жуылуы эрозия деп, сулардың ағып түсетін және жуылудың басталатын жердiн ең төменгi нуктесi эрозияның базисы деп аталады. Сулардың салдарынан жер кыртысының жуылуынан келе - келе әртүрлі формадағы және өлшемдегі жыралар , аркалықтар , шатқал сайлар , өзен арналары және басқалар пайда болады. Теңіз суларының жұмысы. Теңiз суларының толқындарынан тау жыныстары мужiледi, осының нәтижесінде теңіз жағалаулары кемiрiлiп, бұзылады. Осындай үлкен көп рет кайталанушы күштерге ешқандай тау жыныстары тетеп бере алмайды.Буган мысал ретінде Қара теңіздің шығыс жағалауын (Гагра каласы аймагы) алсақ болады. Мұнда жетi iшiнде толқынның әсерінен 200м жағалау кеміріліп жуылып кеткен. Осы мүжiлуден пайда болған тау жыныстарының белшектерi одан ары майдаланып, олар толқынның салдарынан бірнеше рет домалап, бір - бірінің үйкелiсiнiң нәтижесінде, олар өте тегіс болады: уақыт өткен сайын осы бөлшектер азайып, бір бөлігі өте майда сазды грунттардың бөлшектеріне айналады, олар өз ретінде теңіз суларының ағысымен, теңiздiн ұзақ жерлерiне барып жиналып, шегiндi өте әлсіз грунт қабатын пайда етедi. Екiншi жағынан теңіз суларынан болшектелiнген, химиялық және органикалық тау жыныстары пайда болады. Ipi тау жыныстары мен кұмдар теңіз жағалауларынан барлық жерiнен ұшыратуға болады, олар өте тегiс жылтыр күйінде болады. Мұздардың жұмыстары. Мұздар қозғалуынан үлкен пайдалы және пайдасыз жұмыстар орындалады , нәтижесінде әртурлі мұзды шегiндi грунттар және мұзды белесті рельефтер пайда болады. Эрозиялық құбылыстың дамуына сол жердің топырақ-өсімдік жамылғысы және геологиялық құрылысы да әсер етеді. Эрозия – жер бедерін қалыптастырушы факторлардың бірі. Түзілген жер бедер пішіндеріне байланысты беткі эрозияға (ағын өткен жер беті ой-шұңқырлары тегістеледі) және тілімдеу эрозиясына (жер беті сай-жыраларға тілімделеді) ажыратылады. Беткі эрозия аңғар және арнаның бүйірлері бұзылып, ағынның жайылуынан, ал тілімдеу эрозиясы ағын арнасының тереңдеуінен қалыптасады. Демек, эрозиялық бедер пішіндері – бүйірлік және тереңдік эрозиялардың нәтижелері. Су эрозиясына қарсы қолданылатын негізгі талаптар нөсер және қызыл судың ағынын реттеу, топырақтың беткі қабатын суға төзімді ету және топырақтың шайылуын болдырмау. Тау етегіндегі беткей алаптарын су эрозиясынан қорғау үшін бұл жерлерге ауыл шаруашылығы дақылдарын, жеміс ағаштарын отырғызып, қолдан ыңғайлы жер бедерлерін сатылап жасау (террасалау) әдісі де қолданылады. Үгілу әрекеті нәтижесінде тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамаса физикалық үгілу, ал минералдық құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгітілсе химиялық үгілу деп аталады. Физикалық үгілу. Ауа температурасының өзгеруіне байланысты жүреді. Күндіз күн көзінен тау жыныстары қатты қызады, ал түнде керісінше, қатты суынады. Соның нәтижесінде олардың көлемі бірде үлкейіп , бірде кішірейіп өзгеріп тұрады. Температураның тез өзгеруінен жыныстар шытынап жарылады, одан соң бөлшектеніп кетеді. Тау жыныстары, әсіресе жарықтарға су кіргенде тез бұзылады. Жарыққа кірген су, қатқаннан кейін өзінің көлемін үлкейтіп, жарықты кеңейді, соның салдарынан жыныс қақ айырылады. Қираған жыныстар салмағымен тау беткейімен төменге сырғып түседі. Климаты құрғақ аймақтарда таудың төменгі беткейін және етегін орасан зор үйінділер басып жатады. Физикалық үгілу жер бедерін қатты өзгертеді. Оның әсерінен тау бастары біртіндеп бұзылып, аласарады. Беткеймен түскен жыныстар ойыстарды толтырады. Сөйтіп, таулар бірте-бірте тегістеліп, жазыққа айналады. Биологиялық үгілуде бактериялар, саңырауқұлақтар, қыналар, мүктер және т.б. организмдердің әсерінен болады. Олар тау жыныстардың қуыстарында, жарықшаларында өніп-өсу барысында түрлі ерітінді заттар бөліп шығарады. Үгілу нәтижесінде жер бедерінің түрлі бітімдері қалыптасады. Тау жыныстарына тигізілетін әсер әртүрлі микроағзалар, мүк пен қыналар тигізеді. Осындай әсердің нәтижесінде жыныстардың бетінде шұңқырлар пайда болады. Бұдан кейін бұл шұңқырларда өсімдіктер өсіп, жануарлар мекендейді. Тірі ағзалар мүжіп жатқан тау жыныстарынан өзінің өсіп-өнуіне қажетті пайдалы химиялық элементтерді сіңіреді, оларға Р, S, С1, К, Са, Mg, Na, Sr, В, және Si и Al, Fe т.б. жатады. Ең тегіс жартастың өзінде қыналар мекендейді. Жел олардың ұсақ тұқымдарын ең жіңішке жарыққа енгізіп, осы тұқымдар өсіп, тастың бетін уақыт өте келе жеп тастайды да, жарықтарды кеңейтеді. Осы жарықтар жел әкелген немесе сумен шайылған ұсақ құмдарға және шаңға толады да, өсімдіктердің өсуіне жағдай жасайды. Өсімдіктердің дәндерін жел тасымалдайды. Өсімдіктер тамырлары жарықтарды одан сайын тереңдетіп, кеңейтеді. Өсімдіктер саны көбейіп, жарықтар одан сайын үлкейеді. Тау жыныстарының үгітілуіне әр түрлі жануарлар әсер етеді. Кемірушілер көптеген ін қазады, тұяқты жануарлар өсімдіктерді басады; тіпті құрттар мен құмырсқалар беткі топырақ қабатын бұзады. Химиялық үгілу - тау жыныстары мен минералдардың құрамындағы реакцияға тез түсетін заттардың (оттек, кемір қышқылы, тұздар, қышқылдар, негіздер) ауадағы су буының көмегімен өзгеруі және өзара әрекеттесуі нәтижесінде бұзылуы. Сондықтан химиялық үгілу гумидті, әсіресе тропикалық және субтропикалық белдеулерде, ылғалды, ыстық климат, бай өсімдік әлемі мен органикалық қалдықтар көп жерлерде (тропикалық ормандар) жағдайында, сондай-ақ теңіз маңы аудандарына тән, себеб бұл жерлерде көмірқышқылдар және органикалық қышқылдар концентрациясы үлкен. Химиялық үгілудің басты факторлары су, оттегі, көмірқышқыл мен органикалық қышқылдар болып табылады, олардың әсерінен минералдардың құрылымы мен құрамы өзгеріске ұшырайды. Әдетте, үгілудің барлық әрекеттері қатар жүріп отырады, сондықтан айқын басымдылық танытатын әрекет түрі бірінші кезекте айтылады. Өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі де белгілі дәрежеде физикалық және химиялық үгілу әрекеттеріне қатысып, кейде тіпті оның жүру қарқынын күшейтеді. Барлық әрекеттердің қозғаушы күші — күн сәулесінің түсу мелшері мен соған сәйкес климаттағы езгерістер. Мәселен, климаттық жағдай ылғалды немесе құрғақ сипатқа ауысса; таулардың биіктеуі бәсеңдесе немесе тез арада қарқынды түрде биіктесе, сыртқы күш әрекеттерілін жүру сипаты мен жылдамдығы да өзгереді. Яғни, жаңа жағдайға бейімделеді. Сонымен қатар жер бедері өзгерісі ішкі тектоникалық қозғалыстарға да тәуелді. Демек, қазіргі жер бедерінің қалыптасуы ішкі және сыртқы күтердің ұзақ геологилық уақыт аралығындағы өзара әрекетінің нәтижесі болып табылады. Осы заманғы Жер бедері шамамен бұдан 150 млн. жыл бұрын қалыптасқан. Қазіргі кезде бүкіл құрлықтардың 45%-і таулы және 55%-і жазық өлкелер. Жер бедерін геоморфология ғылымы зерттейді. Осылайша, литосфералық қабықтың қалыптасуы мен дамуы, сондай-ақ беткі қабаттың бедерінің қалыптасуы болып табылатын Жердің бүкіл геологиясы - планетаның ежелгі тарихы және күштің екі түрі - эндогендік және экзогендік нәтижесі. жүктеу/скачать 269.82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|