Учебное пособие сборник текстов по профессиональному казахскому языку для учащихся колледжа по специальности «Правоведение»

13 - сабақ
“Әділет тілесе,атаңның болсын айыбын айт”

Мұхтар Әуезов

Куә ретінде жауап алуға жатпайтын тұлғалар: балаларды тәрбиелеу туралы даулар бойынша істерді қоспағанда өзінің жастығына, дене немесе психикалық кемістігіне орай фактілерді дұрыс қабылдауға және олар туралы дұрыс айғақ беруге қабілетсіз тұлғалар; өкілдің немесе қорғаушының міндетін атқаруына байланысты өздеріне белгілі болған мән жайлар туралы- азаматтық іс бойынша қорғаушылар; шешім немесе үкім шығару кезінде мәселелерді істің мән- жайын кеңесу бөлмесінде талқылау кезінде туындаған мәселелер туралы- судья, оларға тәубаға келу кезінде сенім білдірген тұлғалардан белгілі болған мән- жайлар туралы- дін қызметшілері; заңда көрсетілген басқа да тұлғалар.

Адам өзіне, зайыбына және шеңбері заңмен белгіленген жақын туыстарына қарсы сотта куәлік айғақ беруден бас тартуға құқылы. Куәны шақыру туралы өтінім жасаған тұлға оның тегін, атын, әкесінің атын және тұратын жерін немесе жұмыс орнын хабарлауға бұл куәдан жауап алу қажеттілігін негіздеуге міндетті. Куә ретінде шақырылған тұлға сотқа тағайындалған уақытта келуге және шынайы айғақ беруге міндетті.

Науқастығының, қарттығының, мүгедектігінің немесе басқа да дәлелді себептерінің салдарынан соттың шақыруы бойынша келуге жағдайы болмаса, сот куәдан өзі барған жерінде жауап алуы мүмкін. Куәнің сотқа шақырылуына байланысты шығындарды өтеттіруге және уақытын жолғалтуына байланысты ақшалай өтемақы алуға құқығы бар. Куә жалған айғақ бергені бас тартқаны немесе жплтарғаны үшін ҚР ҚІЖК- нің 352, 353 баптарында көзделген жауаптылыққа тартылады.

Сөздік:
- куә- свидетель;

- дәлелдеме-доказательство;

- жауап алу- допрашивать;

- даулар- споры;

- айғақ- показания;

- ‰кім-шығару- вынести приговор;

- тұлғалар- лица;

- бас тарту- отказать;

- өтінім- прошение;

- шығындар- затраты;

- ақшалай өтемақы- денежная компенсация;

- жалтару үшін- увильнуть;

- жауапқа тарту- привести к ответственности.
Сұрақтар
1 Куә деген кім?
2 Куә ретінде жауап алуға жатпайтын тұлғалар кім?

3 Куәға қойылатын міндеттер қандай?

4 Жалған айғақ бергені үшін куәні қалай жазалайды?
13.2 Мәтін бойынша берілген тапсырмалар

1 Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.

2 Мәтін бойынша диалог ќ±рыњыз.

3 Синоним, антоним мен омоним сөздерді табыңыз.

4 Эпиграфта берілген нақыл сөзді түсіндіріңіз.

14 - сабақ

Ливий Тит

Аралық соттар екі түрге бөлінеді: тұрақты аралық сот және бір ғана істі қарауға құрылатын аралық сот. Аралық сотта ұйымдар арасында пайда болған экономикалық дауларды қарау тәртібі ҚР Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 4 мамырдағы N356 ережесімен аңықталады. Нақты бір іс қарайтын (adhos) аралық сот тараптармен құрылады. Тұрақты аралық соттар биржалармен, басқа да заңды тұлғалармен құрылады. Тұрақты аралық соттың ұйымдастырылуы, қызметі және дауларды шешу тәртібі осы тұрақты аралық сотты құрып отырған ұйымдардың ережелерімен анықталады. Егер де мұндай ереже болмаса, аралық сот және тараптар жоғарыда аталған экономикалық дауларды шешу үшін құрылатын аралық сот туралы ережелермен реттеледі.

Пайда болған экономикалық дауларды аралық соттың қарауына беру шартта бір пункт ретінде немесе өз алдына бөлек келісім жасалады. Бұл келісім жасалды деп, жазбаша құжат ретінде, тараптармен қол қойылса немесе екі тараптың бекітілді деп шешуді қамтамасыз ететін телеграф, телетайп арқылы, хабарлама, хат алмасу арқылы жасалса, есептеледі. Арқалық соттың бұл келісімді жарамсыз деп тануы, тараптардың экономикалық дауларды аралық сот қарауына береміз деген келісімдерін жоққа шығармайды.
Сөздік:
- тараптар –стороны;

- келісімі бойынша- по соглашению;

- экономикалық даулар- экономические споры;

- аралық сот- третейский суд;

- тұрақты сот- постоянный суд;

- ќарау тәртібі- порядок рассмотрения;

-заңды тұлға- юридическое лицо;

- жарамсыз деп тану- признать недействительным;

2 Аралық соттың қандай түрлері бар?

3 Тұрақты аралық сот деген не?

4 Келісім жасалды деп қашан есептелінеді?

14.2 Мәтін бойынша берілген тапсырмалар

1 Мәтінді оқып орыс тіліне аударыңыз.

2 Эпиграфта берілген нақыл сөзді түсіндіріңіз.

3 Жатыс септігінде тұрған сөздерді табыңыз.

Жатыс септік (Местный падеж)

Соңғы дыбыс (конечный звук)	Дауысты, үнді, ұяң з,ж (гласные, сонорные, звонкие з,ж)	Қатаң, ұяң б,в,г,д (глухие, звонкие б,в,г,д)	ІІІ жақ тәуелдік жалғауы (ІІІ лицо притяжательной формы)
Буын (слог)
Жуан(твердый)	-да	-та	-нда
Жіңішке(мягкий)	-де	-те	-нде

15 - сабақ

күші де, білегі де күшті”

Ж.Аймауытов
15.1 Мұстафа Шоқай
Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің (Қызылорда) перзенті. Мұстафа өз ауылында жүріп хат таниды. Онан кейін Ташкент қаласында гимназияда оқып, кейін Санкт-Петербург университетінің заң факультететін үздік бітіреді. 24 жасар Мұстафа Ресейдің Мемлекеттік Думасында патшаның отаршылдық саясатын әшкерелеп сөз сөйлеген. Кезінде Уақытша үкіметтің басында тұрған және Мұстафамен гимназиядан бірге оқыған Александр Керенский оған өз кабинетіндегі министрдің, портфелін ұсынады, бірақ Мұстафа ол мансаптан бас тартады.

Өз елінің еркіндігі мен егемендігі үшін күрескен Мұстафа Шоқай қуѓындалып, шетелге кетуге мәжбүр болды. Шетелде жүріп өзінің бар өмірін елінің бостандығы үшін күресумен өткізді.

Сөздік:
- ақмешіттің перзенті- выходец из Акмешита;

- ‰здік бітіреді- окончил с отличием;

- отаршылдық саясатын әшкерелеу- высмеивать колониальную политику;

- министрдің портфелін ұсынады- предлагает портфель министра (быть министром);

- бас тартады- отказывается;

- ќуғындау- приследовать;

- кетуге мәжбүр болды- вынужден уйти;

- еркіндігі мен егемендігі үшін- за свободу и суверенитет.

15.2 Мәтін бойынша тапсырмалар

1 Мәтінді оқып, зат есімдерді теріп жазып, түрлерін аңықтаңыз.

2 Мәтінге сұрақ қойыңыз.

3 Мәтіннен ілік септігінде тұрған сөздерді тауып жазыңыз.

Ілік септік (родительный падеж)

Соңғы дыбыс (конечный звук)	Дауысты, үнді, м,н,ң (гласные, сонорные м,н,ң )	Ұяң з,ж, үнді р, л,й, у ( звонкие з,ж , сонорные р,л,й,у)	Қатаң, ұяң б,в,г,д (глухие, звонкие б,в,г,д)
Буын (слог)
Жуан(твердый)	-ның	-дың	-тың
Жіңішке(мягкий)	-нің	-дің	-тің

16 - сабақ

Әл Фараби

Ұлы Отан соғысына қатысқан. Бүкілодақтық заң институтын бітірген.

Қазақ ССРі Прокуратурасында аса маңызды істер бойынша тергеуші қызыметін атқарған- 1952-1957 жылдары Алматы заң институтында директор, кейін КазГУ-дың заңгерлік факультетінде декан қызметінде болған.

Ғылыми жұмыстарының негізгі бағыты: жалпы құқық теориясының және Орта Азия мен Қазақстанның қоғам және саясат тарихының, мәселелері.

“Советтік Қазақстан құқық және мемлекет тарихы” деген 3-томдық еңбектері бар. 2-дәрежелі Отан соғысы, “Қызыл Ту” ордендерімен марапатталған.
Сөздік:
- еңбек сіңірген- заслуженный;

- ќайраткер- деятель;

- тергеуші- следователь;

- аса маңызды- особо важный.

2 Ол қашан, қайда тұған?

3 Ол ќай институтты бітірген?

4 Ол қандай қызмет атқарған?

5 Ғылыми жұмыстарының негізгі бағыты қандай болған?

6 Оның қандай еңбектері бар?

16.2 Мәтін бойынша тапсырмалар

1 Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.

2 Сұрақтарға жауап беріңіз.

3 Мәтіннен сан есімдерді тауып, түрлерін ажыратыныз.
Сан есім (имя числительное)

№	Разряды	Семантика (что обозн)	Вопросы- сұрақ	Суф.- жұрнақ	Үлгісі- образец	Лексический материал
1	Есіптік сан есім Количест. Числит.	Количество предметов	Қанша? Неше? (сколько?)	70- жетпіс	10-он, 20- жиырма, 30- отыз, 40- қырық, 50-елу, 60- алпыс, 80- сексен, 90- тоқсан, 100- жүз, 1000- мың	Придумать словосочетания. Ответить на вопросы Жасыңыз нешеде?
2	Реттік с.е Порядковые числит.	Порядок предметов При счете	Нешінші? (который?) қай? (какой?)	После конеч. Согл. -ыншы, -інші. После гл.- ншы, -нші	Бір-інші, тоғыз-ыншы, жеті-інші, алт-ыншы	1974-ый год, 1994-ый год, 2 курс, 11-ый класс
3	Жинақтық с.е Собират.числит	Совокупность или количество предметов, взятых как одно целое	Нешеу? /сколько?/	-ау, -еу. Примеч. Если основа заканчивается на гл. Звук, то при прибав.суфф. гл. Корня выпадает. Жет+еу, жеті+еу	Біреу- один, екеу- двое, үшеү- трое, төртеу- четверо	В каз.яз начиная с 8 сегіз /собирательных числит.нет/ жүрек беру, қол екеда
4	Болжалдық с.е Приблизител. Числ.	Неопределен-ное количество предметов	Нешеге? Жуық? /приблизительно сколько?/ қаншадай? /какое количество?/	-дай,-дей,-тай,-тей /соотв. Русс. Предлогу “около”/	Жүз-дей, около ста, алты+дай, около шести, қырық+ тай- около сорока, бестей- около пяти.	Институтта мыңдай студент оқиды, бес сауақ бірдей емес.
5	Топтау с.е Распределитель числ.	Распределе-ние количества предметов	Нешеден? Қаншадан?/ по сколько?/	-дан,-ден,-тан,-тен, -нан,-нен, шығыс с./исход.падеж/	Бір-бірден,/по одному/ алдындан үштен, мыңнан	Переведите:”по шестьдесят”, “по сто”, “по десять”
6	Бөлшектік с.е Дробные числительные	Одна из разн. Колич.числ. алым- числитель Бөлім- знаменатель	Бүтін-целая, целых половина- жпры, жарты	Бестен бір- одна оннан бір-0,1, нөл бес –0,005, -два с пол. часа,	пятая, нөл бүтін бүтін-мыңнан екіжарым сағат жарты сағат- полчаса.	5,6- бес бүтін оннан алты, 10,57- он бүтін жүзден елу жеті, 15,2- он бес бүтін оннан екі

17 - сабақ

Рудаки (парсы ақыны)

Алматының Мемлекеттік заңгерлік институтының, Мәскеудің заңгерлік институтының аспирантурасын бітірген.

Алматы заңгерлік институтында оқытушы, доцент, мемлекеттік құқық кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды.

Ғылыми жұмыстарының негізгі бағыты: Қазақстандағы мемлекеттік және құқық мәселелері.

“Құрмет белгісі”орденімен, медальдермен марапатталған.
Сөздік:
- кафедра меңгерушісі- зав.кафедрой;

- негізгі бағыты- основное направление;

- ѓылыми зерттеу- научное исследование;

- марапатталған- был награжден.

2 Ол кім?

3 Ол қандай оқу орындарын бітірген?

4 Қандай қызмет атқарды?

5 Ғылыми жұмысының негізгі бағыты неде?

6 Қандай ордендермен марапатталған?

1 Мәтінді оқып, аударыңыз.

2 Сұрақтарға жауап беріңіз.

3 Етістіктерді теріп жазыңыз, шақтарын аңықтаңыз.

Настоящее время

Вспомогательные глаголы: отыр, тұр, жүр, жатыр
Будущее время

1.Ауыспалы келер шақ (переходно- будущее время)

Будущее предположительное время

Будущее время намерения и цели

3.Мақсатты келер шақ

Суффиксы мақ-меқ Бак-бек пақ-пен
Мен сөйле-мек-пін Сен сөйле-мек-сің Сіз сөйле-мек-сіз Ол сөйле-мек	Біз сөйле-мек-піз ........................ ........................ ........................
Я предполагаю выступить

Прошедшее время