Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги карши мухандислик-иктисодиёт институти



Pdf көрінісі
бет12/24
Дата02.01.2022
өлшемі0.74 Mb.
#452806
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   24
ЖИ ва ХИМ

 
 5-Мазу. Эркин иктисодий хухудлар. 
      режа  
1.Эркин 
иктисодий  худудларнинг  (ЭИХ)  мохияти  ва  ташкил  
килинишининг сабаблари. 
2.ЭИХнинг асосий куринишлари. 
3.Турли давлатларда ЕИХ фаолиятининг узига хос хусусиятлари. 
Таянч иборалар 
 
1. 
ЭСЗ  Эволюцияси.  «Порт-фронко»  Эркин  савдо    зоналари 
трансформацияси.  Оффшор  марказлари.  Ажратилган  худудлар.  Оффшор 
хизматлари. Оффшор бизнес. 
2. 
Бож  тулайдиган    зоналар.  Божсиз  савдо  зоналари.  Ташки  
савдо  зоналари. Эркин эксперт зоналари. Эркин  ишлаб  чикариш  зоналари. 
Кушма тадбиркорлик зоналари. Эркин  иктисодий  зоналар. 
 
ХХ  аср  иккинчи  ярмида  «эркин  (махсус)  иктисодий  худудлар»  жахон 
хужалигининг сезиларли холатига айланди. 
Эркин  иктисодий  худудлар  дунёнинг  куплаб  давлатларида  кенг  ёйилди.  90-
йилларнинг урталарида дунёда турли хилдаги 4 мингдан ортик ЭИХ мавжуд 
эди.  Гарб  мутахассиларининг  фикрича  2000  йилга  келиб  жахон  товар 
айланмасининг  30%и  турли  эркин  иктисодий  худудларда  руй  беради. 
Халкаро  корпорациялар  уз  фаолиятлари  учун  имтиёзли  шароитларни 
кидириб,  ЭИХларни  куп  фойда  олиш  мумкин  булган  жой  сифатида 
куришади.  Йирик  халкаро  корпорациялар  эркин  иктисодий  худудларда  уз 
ишлаб  чикаришларини  ташкил  килишни  экспансияларининг  мухим 
йуналиши деб хисоблайдилар. 
Эркин 
иктисодий 
худудлар 
мамлакатнинг 
бошка 
кисмларида 
ишлатилмайдиган имтиёз ва рагбатларнинг узига хос тизими кулланиладиган 
миллий  иктисодий  худуднинг  бир  кисмидир.  Одатда  ЭИХ  жугрофий 
жихатдан у ёки бу даражада алохида худуддир. 
Илмий маколалар ва халкаро ташкилотларнинг маърузаларида турли хилдаги 
худудларни  «Эркин  иктисодий  худудлар»  деб  атайдилар.  Аммо  бу  термин 
ушбу  холатнинг  мохиятини  тулик  очиб  бермайди.  Масалан,  уларнинг 
купчилигида  иктисодий  коидалар,  махсус  маъмурий  конунлар  маълум 
хукукий  ва  хужалик  режимидан  озод  килмайди.  У  факат  тадбиркорликни 
рагбатлантирувчи имтиёзлар беради  ва  уни енгиллаштиради.  Амалда давлат 
факат иктисодий жараёнларга аралашишини камайтиради. 
Куплаб  ривожланаётган  давлатлар  учун  эркин  худудлар  худудда 
ишловчиларнинг хаёт даражаси, ишлаб чикариш салохиятининг жамланиши, 
давлат  худудидан  «ташкарида»  эканлиги  маъносида  «махсус»  худудлар 
хисобланади. Шунинг учун хам бу худудларни «махсус иктисодий худудлар» 
дейиш тугрирок булади. 


www.qmii.uz/e-lib 
42 
Эркин иктисодий худудлар нима учун ташкил килинади? Нега улар жахонда 
кенг таркалган? 
Эркин  иктисодий  худудлар  уларни  ташкил  килувчилар  томонидан  очик 
иктисодиёт  тамойилларини  амалга  оширишдаги  мухим  боскич  сифатида 
курилади.  Уларнинг  фаолият  курсатиши  ташки  иктисодий  фаолиятни 
фаоллаштириш  ва  эркинлаштириш  билан  богланади.  Эркин  иктисодий 
худудларнинг  иктисодиётининг    ташки  дунёга  очиклиги  катта  даражада 
булади.  Божхона,  солик  ва  инвестицион  режими  эса  ташки  ва  ички 
инвестициялар учун кулайдир. 
Амалда  эркин  иктисодий  худудлар  жахон  капитал  хужалиги  микёсида 
миграция килиб юрган капитал учун копкон хисобланади. 
Мамлакат  ичидаги  иктисодий  жараёнларни  фаоллаштиришда  фойдаланиш 
учун  хорижий  капитални  жалб  килишдан  ташкари  саноат  эркин  иктисодий 
худудларнинг яна учта вазифаси курсатилади: 
-саноат экспортини рагбатлантириш ва шу оркали валюта маблагларини жалб 
килиш; 
-бандлик даражасини ошириш; 
-худудларни  хужалик  юритишнинг  янги  усулларини  синаш  майдонига, 
миллий хужалик ривожланишининг кутбига айлантириш; 
Эркин  иктисодий  худудлар  ташкил  килишнинг  мухим  сабабларидан  бири 
шундаки, купинча давлат иктисодиётини капитал окими учун тулик очишни, 
узига хос инвестиция окимини хамма жойда ишлатишни истамайди. Шунинг 
учун хам махсус худуд сифатида кисман очикликни ишлатади. 
Эркин  иктисодий  худудлар  ташкил  килиш  ва  улар  фаолиятининг  жахон 
тажрибаси  шуни  курсатадики,  жахон  бозори  билан  интеграцияни 
чукурлаштириш,  халкаро  иктисодий  алокаларни  рагбатлантириш  максадида 
тузилган  худудлар  (эркин  савдо  худуди,  экспорт  ишлаб  чикарилиши, 
божхона  ва  бошка  худудлар)  билан  бирга  маълум  бир  фаолият  шакли  ва 
ишлаб  чикариш  сохасини  рагбатлантириш  учун  ташкил  килинган  алохида 
режимли  махсус  зоналар  хам  мавжуд  булади.  Масалан,  колок  туманларни 
ривожлантиришни,  колик  туманларни  саноатлаштиришни  рагбатлантирувчи 
махсус  худуд.  Шунинг  учун  эркин  иктисодий  худудлар  ташкил  килишнинг 
сабаблари  ва  максадлари  хар  бир  холатда  узгача  булиб,  бир-бирига 
ухшамаслиги  мумкин.  Масалан,  АКШ,  Буюк  Британия  каби  саноати 
ривожланган  давлатларда  эркин  иктисодий  худудлар  депрессияга  учраган 
туманларда  кичик  ва  урта  бизнесни  ривожлантиришга  йуналтирилган 
минтакавий  сиёсатни  амалга  ошириш  учун  ташкил  килинган.  Бу  максадда 
тадбиркорларга  (кичик  ва  урта)  мамлакатнинг  бошка  туманларидагига 
нисбатан  купрок  фаолият  эркинлиги  ва  сезиларли  молиявий  имтиёзлар 
бериларди. Бу дастурлар хорижий капитал жалб килишга каратилмаган. 
Худди  шу  максадда  ривожланаётган  давлатларда  хам  эркин  иктисодий 
худудлар  ташкил  килинади.  Бу  эса  колок  туманларни  динамик  равишда 
ривожланаётган туманларга айлантириш имкониятини беради. Аммо саноати 
ривожланган  давлатлардан  фаркли  равишда  бу  мамлакатларда  купрок 
хорижий капитални жалб килишга харакат килинади. 


www.qmii.uz/e-lib 
43 
Эркин иктисодий худудларнинг ташкилий, хукукий тизими турли-тумандир. 
Айрим холларда у ёки бу эркин иктисодий худудни аник классификациялаш 
кийин,  чунки  улар  куплаб  худудларнинг  хусусиятларига  эга.  Россиялик 
мутахассислар  томонидан  хужалик  ихтисолашуви  -  худудда  фаолият 
курсатаётган  асосий  купчилик  фирмаларнинг  ихтисослашуви  буйича 
классификация  ишлаб  чикишган  (3-схемага  каранг).  Эркин  иктисодий 
худудлар  классификациясидаги  марказий  урин  саноат  кайта  ишлаш 
худудларига берилган. 
3-схема 
Эркин иктисодий худудларнинг куринишлари 
I. Савдо 
  II. Санот-ишлаб чикариш 
  III. Техника киритиш  
 IV.Хизмат   Эркин божхона 
Банд омборлари 
Эркин портлар 
Эркин савдо худудлари    импорт
 урнини босувчи. 
Экспортга ишлаб чикарувчи. 
Саноат боглари. 
Илмий-саноат боглари. 
Макиладорас (Мексика)    Технополис

Технобог. 
Янги ва илгор технологияларни ривожлантириш худуди.
  Оффшор. 
Молиявий марказлар. 
Банк хизматлари худуди. 
Туризм хизматлари. 
Экобоглар
            V. Мажмуавий  VI. Халкаро     
Эркин  иктисодий  худудлар  ташкил  килишда  иккита  концептуал  ёндошиш  
кулланилади: худудий ва функционал (нуктали). Биринчи холатда худуддаги 
барча 
резидент 
корхоналар 
хужалик 
фаолиятида 
имтиёзлардан 
фойдаланадилар.  Иккинчи  ёндашиш  буйича  фирма  мамлакатнинг  кайси 
туманида жойлашишидан катъий  назар  тадбиркорлик фаолиятининг маълум 
куринишлари  учун  кулланиладиган  имтиёзли  режимдан  фойдаланиши 
мумкин. 
Биринчи  ёндашишга  мисол  килиб  Хитойдаги  эркин  иктисодий  худудларни, 
«Манаус»  худуди  (Бразилия),  ривожланаётган  давлатлардаги  экспорт-ишлаб 
чикариш  худудларини  курсатиш  мумкин.  Иккинчи  ёндашишнинг  натижаси 
булиб, оффшор фирмалари, «дьюти фри» магазинлари курсатилиши мумкин. 
Эркин  иктисодий  худудларнинг  энг  оддий  куринишларидан  бири  эркин 
божхона  (божсиз)  худудлари  (ЭБХ)  хисобланади.  Бу  худудлар  эркин  савдо 
худудлари  каби  биринчи  авлод  худудларига  киради.  Улар  ХVII-ХVIII 
асрлардан буён мавжуд. Бу  худудларда транзит ёки кассигнацион омборлар, 
экспортга мулжалланган товарларни кадоклаш ва кам микдорда кайта ишлаш 
булади.  Бундай  худудларни  купинча  бонд  омборлари  ёки  эркин  божхона 
худудлари деб аталади. Эркин божхона худудлари товар олиб кириш ва олиб 
чикишда бождан озод килинади. Улар куплаб мамлакатларда мавжуд. 


www.qmii.uz/e-lib 
44 
Эркин  савдо  худудлари  (ЭСХ)  хам  дунёда  кенг  таркалган.  Эркин  савдо 
худудлари  АКШда  энг  куп  ривож  топган.  Уларни  ташкил  килиш  1934 
йилдаги  махсус  конунда  назарда  тутилган.  Унинг  максади  савдони 
рагбатлантириш,  савдо  операцияларини  тезлаштириш,  савдо  харажатларини 
камайтиришдан иборат. 
Бундай худудлар АКШ худудидаги чекланган жойлар булиб, улар доирасида 
умумий  хужалик  юритиш  режимига,  шу  жумладан  ташки  иктисодий 
фаолиятда  нисбатан  имтиёзлар  урнатилган.  Конунда  хар  бир  расмий  порт 
кошида  камида  битта  эркин  ташки  савдо  худуди  ташкил  килиниши 
мумкинлиги белгилаб куйилган. 
АКШ  конунчилигига  мувофик  мамлакат  худудидаги  эркин  савдо  худудлари 
умумий  ва  махсус  (субхудуд)  худудларга  ажратилади.  Умумий  худудлар 
кичик  худудда  (бир  неча  кв.  км.)  жойлашадилар  ва  миллий  бож  худудидан 
ташкарида буладилар. Уларда киритилган товарларни омборга жойлаштириш 
ва кайта ишлаш амалга оширилади (кадоклаш, сортларга ажратиш ва х.к.). 
Субхудудлар фаолияти  умумий  худуддан ташкарига чикувчи алохида йирик 
компаниялар  учун  ташкил  килинади.  Субхудудларда  экспорт  учун  ёки 
импорт  урнини  босувчи  товарлар  ишлаб  чикарилади.  90-йилларнинг 
урталарига келиб АКШда 500га якин эркин савдо худудлари мавжуд эди.  
Оддий  эркин  савдо  худудлари  каторига  йирик  халкаро  аэропортлардаги 
махсус  «дьюти  фри»  магазинларини  кушиш  мумкин.  Режим  нуктаи 
назаридан  улар  давлат  чегараларидан  ташкарида  деб  хисобланади.  Эркин 
савдо  худудлари  каторига  имтиёзли  холатга  эга  булган  ананавий  эркин 
портларни киритиш мумкин. 
Саноат  ишлаб  чикариш  худудлари  иккинчи  авлод  худудлари  хисобланади. 
Улар  эркин  савдо  худудларига  факат  товар  эмас,    капитал  хам  олиб 
кирилиши ва уларда факат савдо билан эмас, ишлаб чикариш фаолияти билан 
хам  шугулланилиши  окибатида  эркин  савдо  худудларининг  эволюцияси 
натижасида вужудга келди. 
Саноат  ишлаб  чикариш  худудлари  махсус  бож  режимига  эга  булган 
худудларда  ташкил  килинади.  Уларда  экспорт  учун  ёки  импорт  урнини 
босувчи  товарлар  ишлаб  чикилади.  Бу  худудлар  сезиларли  солик  ва 
молиявий  имтиёзларга  эга  буладилар.  Экспорт  ишлаб  чикариш  худудлари 
(ЭИЧХ)  айникса  ривожланаётган  давлатларда  кенг  таркалган.  Бундай 
худудларнинг  замонавий  модели  1959  йилда  Ирландиянинг  Шеннон 
аэропортида  ташкил  килинган  худудий  тизимга  асосланади.  Бундай 
худудлардан «янги индустриал давлатларда» энг катта самара олинган. 
Экспорт 
ишлаб 
чикариш 
худудларини 
ташкил 
килиш 
мантики 
ривожланаётган  мамлакатлар  иктисодиёти  билан  белгиланган  эди.  60-
йилларнинг  урталарида  бу  ерда  саноат  экспортини  рагбатлантириш  ва 
хорижий  капитал  окими  ёрдамида  бандлик  даражасини  ошриш  зарурияти 
тугилган эди. 
Техника  киритиш  худудлари  учинчи  авлод  худудлари  хисобланади  (70-80-
йиллар).  Улар  стихияли  тарзда  хосил  булади  ёки  махсус  равишда  давлат 
ёрдамида йирик илмий марказлар атрофида ташкил килинади. Уларда ягона 


www.qmii.uz/e-lib 
45 
солик  ва  молиявий  тизимдан  фойдаланувчи  миллий  ва  хорижий 
тадкикотчилик, лойиха, илмиш-ишлаб чикариш фирмалари жамланади. 
Энг  куп  техника  киритиш  худудлари  АКШ,  Япония,  Хитойда  фаолият 
курсатмокда.  АКШда  уларни  технопарклар,  Японияда-технополислар, 
Хитойда-янги ва илгор технологиялар худуди деб аталади. 
Жахонда  энг  машхур  ва  АКШда  энг  йирик  «Силикон  Вэлли»  номли 
технопарк  жахон  хисоблаш  техникаси  воситалари  ва  компъютерлар  ишлаб 
чикаришининг  20%ини  беради.  Умуман  АКШда  80дан  ортик  бундай 
худудлар  мавжуд.  Японияда  махсус  хукумат  дастурлари  доирасида  илгор 
илмий  ташкилотлар  асосида  йигирмага  якин  технополислар  ташкил 
килинган. ХХРда хам бундай  худудлар одатда давлатнинг илм ва техникани 
ривожлантириш  режаларини  амалга  ошириш  пайтида  ташкил  килинади.  90-
йилларнинг урталарида Хитойда 50дан ортик янги ва илгор технологияларни 
ривожлантириш худудлари ишламокда. 
Турли  молия-иктисодий,  сугурта  ва  бошка  хизматлар  курсатувчи  фирма  ва 
ташкилотлар  учун  талбиркорлик  фаолиятининг  имтиёзли  шароитлари 
яратиладиган худудлар сервис худудлар деб аталади. 
Сервис  худудлар каторига оффшор  худудлар (ОХ) ва солик гаванлари  (СГ) 
киради.  ОХ  ва  СГ  тадбиркорларни  кулай  валюта-молия,  фискал  шароитлар, 
банк  ва  тижорат  сирларининг  яхши  сакланиши,  давлат  бошкарувининг 
камлиги билан узига жалб килади.  
Оффшор  худудда  руйхатга  олинган  ва  солик  ва  бошка  имтиёзлар  олишга 
номзод  булган  компанияларга  куйиладиган  асосий  талаб  -  оффшор  марказ 
жойлашган давлатнинг резиденти булмаслик ва бу давлат худудида даромад 
олмасликдир. Солик гаванларининг оффшор худудлардан фарки шундаки,  у 
ерда  барча  фирмалар  (хорижий  фирмалар  хам,  махаллий  фирмалар  хам) 
фаолиятнинг  барча  турлари  ёки  баъзи  турлари  билан  шугулланишда 
имтиёзларга эга буладилар. Хозирги пайтда жахонда 300 дан ортик оффшор 
марказлар мавжуд. Улардан 70таси солик гаванлари хисобланади. 
Оффшор 
компаниялар 
фаолият 
курсатаётган 
давлатлар 
каторига 
Лихтенштейн,  Панама,  Нормандия  ороллари,  Мэн  ороллари  (Британия), 
Антил  ороллари,  Гонконг,  Мадейра,  Либерия,  Ирландия,  Швейцария  ва 
бошкалар  киради.  Охирги  ун  йилликда  буларга  Мальта,  Маврикия,  Гарбий 
Самоа, Исроил, Малайзия (Лабуан ороли) ва бошка давлатлар кушилди. 
Оффшор худудлардаги саноат, савдо, банк, сугурта ва бошка компаниялар ё 
умуман  соликка  тортилмайди  (Ирландия,  Либерия)  ёки  кичик  микдордаги 
соликлар тулайди (Лихтенштейн, Антил ороллари, Панама, Мэн ороли ва б.). 
Масалан,  Швейцарияда  нисбатан  кам  солик  микдори  белгиланган.  Бу  солик 
маълум  холатларда  умуман  туланмаслиги  мумкин.  Шунингдек,  оффшор 
худудлар  валюта  чеклашларининг  йуклиги,  даромадни  олиб  чикиш 
эркинлиги,  хорижий  инвесторлар  учун  божларнинг  йуклиги  билан  ажралиб 
туради.  Оффшор  худудларни  ташкил  килувчи  давлатлар  кушимча  хорижий 
капитал жалб килиш, оффшор худудда руйхатга олинган  корхонадан фойда 
олиш, махаллий мутахассислар учун кушича иш жойлари ташкил килиниши 
оркали фойда курадилар. 


www.qmii.uz/e-lib 
46 
Одатда, оффхор бизнес банк, сугурта иши, денгиз кемачилиги, кучмас мулк 
билан  операциялар,  траст  фаолияти,  экспорт-импорт  операциялари, 
консалтингда  жамланади.  Баъзи  маълумотларга  караканга  оффшер  бизнесда 
банд  булган  капитал  500  млрд.  долл.га  етади.  Унда  карийб  2  млн.    киши 
катнашади, ва хар йили бир неча минг янги компания руйхатга олинади. 
Мажмуавий  худудлар  алохида  маъмурий  туманлар  худудида  умумий 
хужалик  юритиш  режимига  нисбатан  алохида,  имтиёзли  режим  урнатиш 
билан  ташкил  килинади.  Уларга  Хиьтойнинг  5та  махсус  иктисодий 
худудларини,  Бразилиядаги  «Мануас»  худудини,  Аргентинадаги  «Оловли 
ер»ни, саноати ривожланган давлатларнинг кам ривожланган худудларидаги 
эркин тадбиркорлик худудларини кушиш мумкин. 
90-йилларда  халкаро  эркин  иктисодий  худудлар  ташкил  килиш  жараёнлари 
кучайди.  Масалан,  Туманган  (Туманцзян)  махсус  иктисодий  худуди  ташкил 
килиш  лойихаси  мавжуд.  Бу  эркин  иктисодий  худуд  Россия,  ХХР,  КХДР 
чегаралари  туташган  жойда  барпо  этилади.  Лойиха  20  йилга  мулжалланган. 
Унинг киймати биринчи боскичда 90-110 млрд. долл.ни ташкил этади. 
Турли  куринишдаги  эркин  иктисодий  худудларнинг  ухшаш  томонлари 
уларда  узида  тадбиркорлар  учун  божхона,  молиявий,  солик  имтиёзлари  ва 
умумий  режимга  нисбатан  устунликлар  булган  кулай  инвестицион  иклим 
мавжудлигидадир.  Турли  худудларда  имтиёз  ва  рагбатлантиришлар  баъзи 
жихатлари билан фарк килади. 
Имтиёзлар туртта асосий гурухга ажратилади: 
-Ташки  савдо  имтиёзлари.  Бу  алохида  божхона-тариф  режимини  киритиш 
(экпорт-импорт  божларини  камайтириш  ёки  бекор  килиш)  ва  ташки  савдо 
операцияларини амалга ошириш тартибини соддалаштириш; 
-Солик  имтиёзлари.  Бунда  фаолиятнинг  маълум  куринишлари  солик 
имтиёлари  оркали  рагбатлантирилади.  Бу  имтиёзлар  солик  базаси  (даромад, 
мулк киймати ва х.к.), унинг таркибий кисмлари (амортизация ажратмалари, 
иш  хакига  харажат,  транспорт),  солик  ставкаларининг  даражаси,  соликка 
тортилишдан доимий ва вактинчалик озод килиш масалалари; 
-молиявий  имтиёзлар.  Уз  ичига  турли  шаклдаги  субсидияларни  олади. 
Уларга  коммунал  хизматларнинг  арзонлиги,  ер  майдонлари  ва  ишлаб 
чикариш бинолари ижара хакини камайтириш, имтиёзли кредитлар киради; 
-маъмурий  имтиёзлар;  Корхоналарни  руйхатдан  утказиш  ва  хорижий 
фукаролар  кириб-чикишини  енгиллаштириш,  шунингдек  турли  хизматлар 
курсатиш максадида маъмурият томонидан махсус худудлар ажратилиши. 
Эркин  иктисодий  худудлар  ташкил  килишнинг  жахон  тажрибаси  уларнинг 
умумий  ютуклари,  умумий  хусусиятлари  ва  ривожланишининг  узига  хос 
томонлари  хакида маълум бир  хулосалар чикаришга имкон беради. Саноати 
ривожланган  давлатлардаги  эркин  иктисодий  худудлар  муваффакияти 
уларнинг 
яхши 
режалаштирилганлиги 
ва 
уларни 
бошкаришнинг 
мослашувчанлигига  богликдир.  Жахон  хужалигидаги  холатнинг  узгариб 
туриши эркин иктисодий худудларнинг ривожланишига таъсир курсатади ва 
бу узгаришларга мос жавоб кайтаришни талаб килади. 
Худудлар  ташкил  килиш  ижтимоий-иктисодий  жихатдан  жуда  фойдалидир. 


www.qmii.uz/e-lib 
47 
Бу  худудлар  куплаб  иш  уринлари  ташкил  килишди,  халкаро  товар 
айирбошлашни  жонлантиришди,  ташки  савдо  натижаларини  яхшилади, 
илмий-ишлаб чикариш салохиятини оширди. 
Ривожланаётган 
давлатлардаги 
эркин 
иктисодий 
худудлар 
катор 
ухшашликларга эгадирлар. 
Биринчидан,  бу  давлатларда  экспорт-ишлаб  чикариш  худудлари  кенг 
таркалган. Юкорида айтилганидек, ЭИЧХ ташкил килишга катор иктисодий 
сабаблар,  авваламбор,  экспорт  учун  саноат  товарлари  ишлаб  чикаришни 
ривожлантириш,  мамлакатга  хорижий  капитал,  илгор  фан  ва  техника, 
замонавий  техник  ахборотлар  жалб  килиш  зарурияти  каби  сабаблар  туртки 
булади. 
Иккинчидан,  эркин  иктисодий  худудлардаги  хужалик  юритиш  режими 
хорижий  ишбилармонлар  учун  эркинрок  ва  имтиёзли  булади.  Бу  эркин 
иктисодий худудлар орасида халкаро ракобатнинг кучайиши билан боглик. 
Учинчидан, эркин иктисодий худудлар фаолияти давомида ула фаолиятининг 
товар-саноат  диверсификацияси  руй  беради.  Замонавий  ИТИ  янги  ва  юкори 
технология  ишлаб  чикиш  билан  боглик  булган  илмталаб  ишлаб  чикариш 
жамланган эркин иктисодий худудларни илгор уринларга олиб чикади. 
Ривожланаётган  давлатлар  орасида  Хитойдаги  махсус  иктисодий  худудлар 
сезиларли  ривожланди.  80-йилларнинг  бошларида  махсус  худудларга 
бирлаштирилган кичик-кичик худудлар билан бошлаган Хитой хукумати 90-
йилларнинг  бошларида  бундай  худудларни  юзлаб  квадрат  километрга  ёйди. 
Малакатда  ва  хорижда  машхур  булган  «Шеньчжен»,  «Чжухай»,  «Сямень», 
«Шаньтоу», «Хайнань»дан ташкари мамлакатда  техник-иктисодий худудлар 
(йигирмадан ортик) ва янги ва юкори техникани ривожлантириш худудлари - 
технопарклар  хам  сезиларли  ривожланган.  Шанхайдаги  «Пудун»  иктисодий 
ривожланиш  худудига алохида роль ажратилган. Бу лойихага кура  «Пудун» 
худуди  бир  неча  ун  йил  мобайнида  Шанхайни  Осиё-Тинч  океани 
минтакасидаги йирик савдо ва молиявий марказга айлантиради. 
Эркин  иктисодий  худудлар  ташкил  килиш  Хитой  хукумати  томонидан  70-
йиллар охирида эълон килинган очик ташки иктисодий сиёсатнинг ташкилий 
бир  кисми  булиб  колди.  Эркин  иктисодий  худудлар  ривожлантириш 
моделини  танлашда  Хитой  рахбарияти  мамлакатнинг  жорий  эхтиёжлари  ва 
бундай  худудлар  ташкил  килишнинг  хорижий  тажрибаларини  эътиборга 
олди.  Сингапур,  Тайвань  ва  АКШ  тажрибаси  алохида  эътибор  билан 
урганилди. Эркин иктисодий худудлар ташкил килишга таёйргарлик даврида 
улар  фаолиятининг  бир  неча  варианлари  таклиф  килинди.  Натижада 
экпортга,  хорижий  капитални  жалб  килишга,  шунингдек,  ишлаб  чикариш 
технологиясини  яхшилашга    йуналтирилган  ЭИХ  танлаб  олинди.  Махсус 
иктисодий  худудлар  «очик  эшиклар»  сиёсатини  амалга  оширган  холда, 
мамлакатнинг бошка туманларини боглаб турувчи ролини уйнай бошлади. 
90-йилларнинг  бошида  ХХРнинг  порт  шахарлари,  махсус  иктисодий 
худудларида  эркин  божхона  худудлари  -  эркин  (божсиз)  савдо  худудлари 
вужудга  кела  бошлади.  Улар  Хитойлик  мутахассислар  фикрича  бошка 
давлатлардаги 
худди 
шундай 
худудлардаги 
моделлар 
буйича 


www.qmii.uz/e-lib 
48 
ривожлантирилади.  
Хитойдаги  махсус  иктисодий  худудлар  ва  бошка  имтиёзли  инвестицион 
иклимдаги  туманлар  фаолиятининг  амалиёти  шубхасиз  муваффакиятга 
эришди.  Хитойлик  ва  хорижий  мутахассислар  ЭИХ  эришган  ютуклар 
каторига  аввало,  баркарор  иктисодий  усиш  суръати,  худудларга  куп 
микдорда 
хорижий 
инвестицяларнинг 
жалб 
килиниши, 
мехнат 
унумдорлигининг  сезиларли  усиши  ва  нихоят,  ахоли  турмуш  даражасининг 
усишини киритишади. 
Хитойдаги  махсус  иктисодий  худудлар  умуман  олганда  давлат  мулкм 
устунлик  киладиган  холатда  бозор  муносабатларидан  фойдаланиш  буйича 
тажрибадир. Бирданига бозорга утиш халк учун ва иктисодиёт учун жиддий 
кийинчиликлар  тугдириши  мумкинлиги  учун  Хитой  томонидан  кабул 
килинмади.  Хитойлик  иктисодчиларнинг  айтишларича  Хитойнинг  махсус 
иктисодий  худудларда  ХХI  асрда  Хитой  яшаши  лозим  булган  иктисодий 
моделларни синаб куриш полигони хисобланади. 
Эркин  иктисодий  худудларларнинг турли давлатларнинг алохида туманлари 
ижтимоий-иктисодий,  ишлаб  чикаришнинг  у  ёки  бу  сохасининг 
ривожланиши,  хорижий  капитал  жалб  килиш  ёки  махаллий  кичик  ва  урта 
бизнес 
фаолиятини 
жонлантиришдаги 
роли 
уларга 
иктисодиётни 
замонавийлаштиришнинг  универсал  услуби  сифатида  карашга  асос 
булмайди.  Эркин  иктисодий  худудларнинг  мамлакатнинг  бошка  худудига 
таъсири  жуда  чекланган  холда  колмокда.  Саноати  ривожланган 
мамлакатларда  одатда бундай таъсирга эга булиш масаласи куйилмайди. 
Тадкикотларга  караганда,  эркин  иктисодий  худудларга  хорижий  капитал 
жалб  килишга  кетадиган  харажат  урта  хисобда  1долл.  хориж  капиталига  4 
долл.га тугри келади. ХХРда масалан, 80-йилларнинг охиридаги 4  ЭИХдаги 
хорижий  капитал  4  млрд.  долл.ни  ташкил  килган  булса,  Хитойнинг  узи 
киритган  маблаглар  22  млрд.  долл.ни  ташкил  килди.  Амалда  Хитойда 
ЭИХнинг инфраструктураси марказий давлат маблаглари  хисобига вужудга 
келтирилди. 
Эркин  иктисодий  худудлар  муваффакияти  хакида  гувохлик  берувчи 
мисоллардан  ташкари  уларни  ташкил  килишда  муваффакиятсизликка  хам 
учралган.  Масалан,  Шри  Ланка,  Гватемала,  Либерия,  Сенегал  ва  бошка 
давлатларда  турли  куринишдаги  эркин  иктисодий  худудлар  нафакат 
муваффакиятсизликка  учради  балки  умуман  фаолиятини  тухтатди.  Бунинг 
асосий  сабабларига  сиёсий,  иктисодий,  ташкилий  сабабларни  курсатиш 
мумкин. 
Сиёсий  сабаблар  мамлакатдаги  умумий  сиёсий  бекарорлик,  фукаролар 
келишмовчиликлари  ва  бошкалардир.  Иктисодий  сабабларга  аввало,  эркин 
иктисодий  худудлардаги  инвестор  нуктаи  назаридан  жуда  мураккаб 
инвестицион  режим  хакидаги  конунчилик    киради.  ЭИХдаги  бюрократик 
башкарув,  худудда  инвесторларни  руйхатга  олишда  керак  булмаган 
процедуралар  мавжудлиги,  худуд  устунликларини  ёмон  реклама  килиниши 
хам эркин иктисодий худудлар такдитрига сезиларли таъсир курсатади. 
  


www.qmii.uz/e-lib 
49 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   24




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет