Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги карши мухандислик-иктисодиёт институти


-Мазу. Жахон хужалигида халкаро корпорациялар



Pdf көрінісі
бет16/24
Дата02.01.2022
өлшемі0.74 Mb.
#452806
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   24
ЖИ ва ХИМ

7-Мазу. Жахон хужалигида халкаро корпорациялар. 
      режа  
1.Трансмиллий  корпорацияларнинг  (ТМК)  куринишлари  ва  уларнинг 
вужудга келиши сабаблари. 
2.ТМК фаолиятининг асосий хусусиятлари. 
3.ТМКнинг халкаро иктисодий муносабатларида тутган урни. 
 
 
 
 
 
Таянч  иборалар 


www.qmii.uz/e-lib 
57 
 
1. 
Трансмиллий 
корпорация. 
Трансмиллий 
компания. 
Трансмиллий  корпорация.  Куп  тармокли  концернлар.    Ихтисослашув    ва 
корпарация. 
2. 
ТМК  активлар.  ТМК  стратегияси.  Аралаш  компаниялар. 
Миллий  акционерлар. ТМК инвестициялари. 
 
БМТ  экспертларининг  фикрича  Трансмиллий  корпорациялар  (ТМК)  «жахон 
иктисодининг  двигателларидир».  БМТнинг  транслацион  корпорациялар 
хакидаги  докладларидан  бири  худди  шундай  деб  номланган  эди.  90-
йилларнинг  урталарига келиб жахонда  40 мингта ТМК мавжуд эди. Улар  уз 
давлатларидан  ташкарида  250  мингга  якин  шуъба  корхоналарини  назорат 
килардилар.  Уларнинг  сони  охирги  йигирма  йил  мобайнида  5  баробар 
купайди (1970 йилда 7мингта бундай фирма руйхатга олинган эди). 
100та  энг  йирик  халкаро  компанияларнинг  40%  мулки  (шу  жумладан 
молиявий  мулки)  бошка  давлатлар  худудмда  жойлашган.  Трансмиллий 
корпорацияларнинг  асосий  кисми  АКШ,  ЕИ  давлатлари  ва  Японияда 
жойлашган.  ТМК  жахон  саноат  ишлаб  чикаришининг  40%игача,  халкаро 
савдонинг  ярмини  назорат  киладилар.  ТМК  корхоналарида  ишлаб 
чикарилган махсулотларнинг микдори йилига 1 трлн. долл.дан ошиб кетади. 
Уларда  73  млн.дан  ортик  киши  ишлайди,  яъни  жахонда  банд  ахолининг 
ундан бир кисми. 
Хуш, трансмиллий корпорациялар нима, уларга канака компаниялар киради? 
Анъанавий  равишда  халкаро  корпорациялар  фаолиятини  урганадиган  БМТ 
узок вакт мобайнида уларга йиллик айланмаси 100 млн. долл.дан ошувчи ва 
камида  6 давлатда филиали булган фирмаларни кушарди. Кейинги йилларда 
бошка  бир  курсаткич:  резидент-давлатдан  ташкарида  сотилган  махсулотлар 
микдори  киритилди.  Бу  курсаткич  буйича  жахонда    Швейцариянинг 
«Нестле» фирмаси (98%) илгорлардан бири саналади. 
БМТ  методологиясига  кура  халкаро  корпорацияни  унинг  активлари 
структурасига  караб  хам  аниклаш  мумкин.  Трансмиллий  корпорациялар 
ичида  энг  куп  хорижий  активга  (молия  сектори-трансмиллий  банклардан 
ташкари)  Англия-Голландия концерни  «Рояль-Датч шелл», кейин  АКШнинг 
4 фирмаси: «Форд», «Женерат моторс», «Эксон» ва «ИБМ» эгадирлар. 
Гарб  иктисодий  адабиётида  халкаро  монополияларнинг  куплаб  турларини 
учратиш  мумкин:  купмиллий  корпорациялар,  байналмилал  корпорациялар, 
Трансмиллий  корпорациялар,  глобал  корпорациялар  ва  х.к.  Ф.Котлер 
ташкилий  тамойиллар  асосида  айнан  ана  шундай  халкаро  компанияларни 
курсатади. 
Россиялик иктисодчилар, одатда, куйидаги классификацияни берадилар. 
Трансмиллий  корпорациялар  -  бу  хорижий  активга  эга  булган  миллий 
монополиялар.  Уларнинг  ишлаб  чикариш  ва  савдо-сотик  фаолиятлари  бир 
давлат чегарасидан чикиб кетади. 
Корпорация  деб  АКШда  хиссадорлик  жамиятини  айтишади.  Замонавий 
Трансмиллий  корпорацияларнинг  купчилиги  Америка  компанияларининг 


www.qmii.uz/e-lib 
58 
экспансияси туфайли вужудга келганлиги туфайли бу термин кириб келди. 
Трансмиллий  корпорацияларнинг  хукукий  режими  филиаллар  ва  шуъба 
корхоналари  ташкил  этиш  оркали  турли  давлатларда  фаолият  юритишни 
назарда  тутади.  Бу  компаниялар  нисбатан  мустакил  булган  ишлаб  чикариш 
ва  тайёр  махсулотларни  сотиш,  илмий  тадкикот,  истеъмолчиларга  хизмат 
курсатиш хизматларига эгадирлар. 
Умуман улар ягона ишлаб чикариш-сотиш мажмуини ташкил этадилар ва бу 
мажмуада  хиссадорлик капиталга факат таъсисчи давлат эгалик  килади.  Шу 
билан  бирга  филиал  ва  шуъба  корхоналари  аралаш  корхоналар  булиши  ва 
уларда миллий капитал устунлик килиши мумкин. 
Купмиллий корпорациялар (КМК) - ишлаб чикариш ва илмий тадкикотчилик 
асосида бир неча давлат миллий  корпорацияларини бирлаштирувчи  халкаро 
корпорациядир. Бунга 1907 йилдан буён мавжуд булган Англия - Голландия 
«Рояль-Датч шелл» концернини курсатиш мумкин. Бу компаниянинг хозирги 
капитали  60:40  нисбатда  таксимланган.  Купмиллий  корпорацияларга 
машинасозлик,  электрон  инженерияга  ихтисослашган,  Европада  машхур  
Швейцария-Швеция  АВВ  (Asea  Brown  Bovery)  компаниясини  курсатиш 
мумкин.  Европанинг  илгор  Купмиллий  корпорациялари  каторига  Англия-
Голландия химия-технология концерни «Юнилевер»ни хам кушиш мумкин. 
Транмиллий  ва  Купмиллий  корпорацияларга  халкаро  компаниялар  ичида 
ажралиб  турувчи  глобал  корпорацияларни  (ГК)  хам  кушиш  керак.  Улар  80-
йилларда  вужудга  келдирилар  ва  кучга  кириб  бормокдалар.  Глобал 
корпорациялар  замонавий  жахон    молия  капиталининг  бутун  кудратини 
намоён киладилар.  Глобализацияга купрок химия, электротехника, электрон, 
нефть, автомобиль, ахборот, банк ва бошка бир неча сохалар мойилдирлар. 
Трансмиллий корпорациялар пайдо булишига сабаб нима? 
Улар  пайдо  булишининг  энг  умумий  сабаби  миллий-давлат  чегараларидан 
чикиб  кетган  ишлаб  чикариш  кучларининг  ривожланиши  асосида  ишлаб 
чикариш ва капиталнинг байналмилаллашувидир. 
Ишлаб  чикариш  ва  капиталнинг  байналмилаллашуви  йирик  компаниялар 
томонидан  хорижда  уз  булимларини  ташкил  этиши  ва  миллий 
корпорацияларнинг  трансмиллий  корпорацияларга  айланиши  оркали 
экспансия  характерига  эга  булади.  Капитал  олиб  чикиш  халкаро 
корпорацияларнинг  шаклланиши  ва  ривожланишининг  энг  мухим  омилига 
айланмокда. 
Трансмиллий  корпорациялар  вужудга  келишининг  аник  сабаблари  каторига 
хаддан  ошик  фойда  олишга  интилишни  курсатиш  мумкин.  Уз  навбатида, 
уткир  ракобат,  бу  курашда  тирик  колиш  зарурияти  хам  халкаро  микёсда 
ишлаб  чикариш  ва  капиталнинг  концентрацияси  ва  ТМК  пайдо  булишига 
олиб келди. 
Жахон  хужалигида  руй  берувчи  иктисодий  жараёнларнинг  объектив 
натижаси сифатида вужудга келган трансмиллий корпорациялар каиор узига 
хос  хусусиятларга  эга.  ТМК  халкаро  мехнат  таксимотининг  фаол 
иштирокчиси булиб унинг ривожланишига уз хиссаларини кушадилар. 
Трансмиллий  корпорациялар  капиталининг  харакати,  одатда,  корпорация 


www.qmii.uz/e-lib 
59 
жойлашган давлатда булаётган жараёнлардан мустакил равишда руй беради. 
Трансмиллий  корпорациялар  йирик  инвестициялар  ва  юкори  малакали 
персонал  талаб  килувчи  юкори  технологияли,  илмталаб  сохаларга  кириб 
боришади.  Бунда  ушбу  сохаларни  трансмиллий  корпорациялар  томонидан 
монополия килиш тенденцияси сезилмокда. 
80-йиллар  урталарида  капиталистик  дунё  саноат  махсулотининг  3/4  кисми  2 
мингга  якин  энг  йирик  корпорациялар  томонидан  ишлаб  чикарилган. 
Уларнинг  бир  неча  юзтаси  энг  мухим  махсулотларнинг  50%идан  80%игача 
кисмини ишлаб чикарганлар. 
500та  энг  кучли  трансмиллий  корпорациялардан  85таси  барча  хориждаги 
инвестицияларнинг 70%ини назорат киладилар. Бу 500 гигант электроника ва 
химиянинг  80%,  фармацевтиканинг  95%,  машинасозликнинг  76% 
махсулотини сотадилар. 
Гарбий иктисодчиларнинг прогнозларига кура 2000 йилда жахон хужалигида 
300-600  трансмиллий  корпорациялар  хукмронлиги  урнатилади.  Бунда  300 
корпорация жахин ялпи махсулотининг 75%ини назорат киладилар, уз ишлаб 
чикаришлари  ва  хизматларини  сезиларли  равишда  диверсификация 
киладилар. Масалан, Швециянинг «Вольво» автомобиль концерни хозирдаёк 
нафакат  автомобиль  чикармокдма.  Бу  трансмиллий  корпорация    Швецияда 
30  та,  хорижда  бир  неча  унта  турли  ихтисосли  йирик  шуъба  корхоналарига 
эга  булиб,  катерлар  учун  моторлар,  авиадвигателлар,  махсулотлар  ва  хатто 
миво («Приппс») ишлаб чикармокда. Уз навбатида АКШнинг 500 энг йирик 
трансмиллий корпорациялари урта хисобда 11 сохада, энг кучлилари эса 30-
50  мохада  корхоналарга  эга.  100  илгор  саноат  фирмаларидан  Англияда  96 
таси, 
Германияда-78таси, 
Францияда-84таси, 
Италияда-90таси 
куп 
сахалидир. 
Кучли  ишлаб  чикариш  базасига  эга  булган  трансмиллий  корпорациялар 
ишлаб  чикаришни,  товар  бозорларини  самарали  режалаштиришни 
таъминловчи  ишлаб чикариш-савдо сийсатини  юргизадилар. Режалаштириш 
бох  компания  доирасида  амалга  оширилади  ва  шуъба  корхоналарига 
таркатилади. 
Халкаро корпорациялар вужудга келиши ва ривожланишига мисол килиб, уз 
кулида  жахон  кундалик  электр  жихозлари  ва  санаот  ускуналари  бозорининг 
25%ини ушлаб турган «Электролюкс» ТМКни курсатиш мумкин. 1912 йилда 
икки  швед  компанияларининг  бирлашиши  натижасида  вужудга  келган 
«Электролюкс»  20-йиллардаёк  Австралия  ва  Янги  Зеландия  бозорига  чикиб, 
у  ерда  уз  ишлаб  чикаришини  ташкил  килди.  Охирги  ун  йилликда  
«Электролюкс»  АКШда  учинчи  уринда  турувчи,  «Вестингауз»,  «Гибсон»  ва 
бошка  маркалар  остида  кундалик  техника  ишлаб  чикарувчи  «Уайт 
Консолидейтед»  компаниясини,  Италия  ва  бутун  жанубий  Европада  энг 
йирик электр товарлари ишлаб чикарувчи «Занусси» фирмаси ва шунингдек 
ГФР  асосий  электр  товарлари  ишлаб  чикарувчи  «АЭГ»  фирмасини  сотиб 
олди. 
Бу  уч  фирмани  кушиб  олганидан  кейин  «Электролюкс»  75  мамлакатда 
кундалик  электротехникани  ишлаб  чикариш,  сотиш  ва  хизмат  курсатиш 


www.qmii.uz/e-lib 
60 
буйича  ривожланган  тизимга  эга  булган,  уз  сохасида  жахонда  лидер 
компанияга айланди. 
90-йилларнинг  урталарида  бу  трансмиллий  корпорациянинг  корхоналарида 
110мингдан  ортик  киши  ишлаб,  уинг  йиллик  обороти  1994  йилда  16  млрд. 
долл.ни ташкил этди. 
Уз  экспансиясини  кенгайтира  бориб,  трансмиллий  корпорациялар  жахон 
бозорини узлаштиришнинг турли шаклларидан фойдаланадилар. Бу шакллар 
куп  жихатдан  шартномага  асосланади  ва  хиссадорлик  капиталида  бошка 
фирмаларнинг  катнашишига  боглик  эмас.  ТМК  иктисодиётининг  бундай 
шаклларига  купинча  куйидагилар  киритилади:  1)  лицензия  бериш;  2) 
франчайзинг; 3) бошкарув шартномалари; 4) техник ва маркетинг хизматлари 
курсатиш;  5)  корхоналарни  «калит  остида»  топшириш;  6)  вакт  буйича 
чекланган  кушма  корхоналар  тузиш  хакидаги  шартномалар  ва  алохида 
операцияларни амалга ошириш буйича келишувлар. 
Лицензион  келишувлар  айникса  кенг  таркалган.  1990  йилда  ТМКнинг 
лицензион  келишувларининг  хажми  1970  йилдагига  нисбатан  карийб  ун 
баробар ошди. 
Лицензион  келишув  юридик  шартнома  булиб,  унга  кура  лицензиар 
лицензиантга  бир  канча  муддатга  маълум  тулов  эвазига  маълум  хукуклар 
беради.  Лицензия  бериш  трансмиллий  корпорациянинг  ички  фирма 
шартномалари  буйича  хам,  технология  беришнинг  ташки  каналлари  буйича 
хам амалга оширилади. 
Франчайзинг-узок  муддатга  мулжалланган  лицензион  келишувдир.  Бунда 
франчайзер  клиент-фирмага  маълум  хукуклар  беради.  Бу  хукуклар  уз  ичига  
маълум  тулов  эвазига  савдо  маркаси  ёки  фирма  номидан  фойдаланиш, 
шунингдек техник ёрдам курсатиш, ишчи кучи малакасини ошириш, савдо ва 
бошкариш буйича хизмат курсатишни олади. 
80-йилларнинг охиридан бошкару ва маркетинг хизматларини курсатиш каби 
трансмиллий корпорациялар экспансияси шакли кенг таркалмокда. Бошкарув 
хизматлари курсатиш буйича шартномага кура, корхонани оператив назорат 
килиш маълум тулов эвазига бошка кохонага берилади. 
Техник  хизмат  курсатиш  хакмдаги  шартномага  кура  трансмиллий 
корпорациялар  ушбу  фирма  фаолиятининг  кандайдир  махсус  томонига 
боглик  булган  техник  хизматларни  амалга  оширадилар.  Купинча  бундай 
шартномалар  машина  ва  ускуналарни  ремонт  килиш,  «ноу-хау»дан 
фойдаланиш  буйича  маслахатлар,  аварияларни  тугатиш  ва  сифатни  назорат 
килиш билан боглик булади. 
Заводларни «калит остида» топшириш хакидаги шартномалар кенг таркалди. 
Бунда  трансмиллий  корпорация    маълум  объектни  режалаштири  ва  куриш 
учун  зарур  булган  барча  (ёки  асосий  купчилик)  фаолиятни  амалга  ошириш 
жавобгарлигини оладилар. 
Трансмиллий  корпорациялар  томонидан  халкаро  бозорларни  эгаллашнинг 
энг  янги  шаклларидан  бири  хорижда  махсус  инвестицион  компаниялар 
ташкил  килишдир.  Бу  компанияларнинг  вазифаси  ТМКнинг  шуъба  ва 
хамкорликдаги  корхоналарининг  махсулотларини  минтакавий  бозорларга 


www.qmii.uz/e-lib 
61 
чикаришни рагбатлантириш учун уларни инвестициялашдир. Бундай усулдан 
алкоголсиз  ичимликларни  сотиш  буйича  энг  йирик  халкаро  компаниялар 
«Песи-кола» ва «Кока-кола» Африкада фойдаланишади. 
Трансмиллий  корпорациялар  замонавий  жахон  хужалигининг  мухим 
иштирокчиларига айландилар. 
Саноати  ривожланган  давлатлар  учун  айнан  ТМКларининг  хориждаги 
фаолияти  уларнинг  ташки  иктисодий  алокаларинг  характерини  белгилаб 
беради.  Бу  давлатлар  экспортида  миллий  компанияларнинг  узларининг 
хориждаги 
филиалларига 
товар 
етказиб 
беришлари 
ва 
хизмат 
курсатишларининг  улуши  каттадир.  80-йилларнинг  иккинчи  ярмида  бундай 
фирма  ичидаги  савдонинг  улушига  АКШ  экспортининг  14-20%и,Япония 
экспортининг  23-29%и  ва  ГФР  экспортининг  24-28%и  тугри  келарди.  ТМК 
жахондаги  хусусий  ишлаб  чикариш  капиталининг  1/3  кисмини,  хориждаги 
тугридан-тугри инвестицияларнинг 90%ини назорат киладилар. 
Трансмиллий  корпорацияларнинг  сохавий  струтураси  хам  турли  тумандир. 
Халкар  корпорацияларнинг  60%и  ишлаб  чикариш  сохасида,  37%и  хизматда 
ва 3%и казиб чикариш ва кишлок хужалиги сохасида банддир. 
Американинг  «Форчун»  журнали  маълумотларига  караганда  жахоннинг  энг 
йирик 500 корпорацияси ичида 4 мажмуа: электроника, рефтни кайта ишлаш, 
химия  ва  автомобилсозлик  асосий  рол  уйнайди.  Улар  савдоси  ТМКлар 
фаолиятининг 80%ини ташкил этади. 
Трансмиллий  корпорациялар  инвестицияларининг  минтакавий-сохавий 
йуналиши  жуда  характерлидир.  Одатда  улар,  «янги  индустриал  давлатлар», 
нисбатан  ривожланган  ва  ривожланаётган  давлатлар  кайта  ишловчи 
саноатига  капитал  куядилар.  Бунда  капитал  олувчи  давлатлар  орасида 
инвестичилар учун ракобатчилик кураши руй беради. 
Камбагал  давлатларга  нисбатан  сиёсат  бошкача  - 
трансмиллий 
корпорациялар  бу  ерда  капитални  казиб  олиш  сохасига  куйсаларда,  аммо 
асосан  бу  ерга  экспортни  кучайтиришга  харакат  киладилар.  Бу  холда 
ТМКлар уртасида махаллий бозорни эгаллаш учун кураш бошланади. 
Трансмиллий  корпорациялар  у  ёки  бу  давлатнинг  халкаро  иктисодий 
алокалар тизимидаги такдирини аникловчи омилга айланишмокда. ТМКнинг 
фаол  ишлаб  чикариш,  инвестицион,  савдо  фаолияти  туфайли  улар  ишлаб 
чикариш  ва  махсулотларни  таксимлашнинг  халкаро  тартибга  солувчисига 
айланишмокда  ва  хатто  БМТ  экспертларининг  фикрича  жахонда  иктисодий 
интеграциясига шароит яратишмокда. 
Трансмиллий  корпорацияларнинг  жахон  хужалиги  ва  халкаро  иктисодий 
муносабатлар  тизимидаги  фаолиятининг  яхши  томонларини  айтганда, 
уларнинг  фаолият  курсатаётган  давлатлар  иктисодиётига  негатив  таъсирини 
хам айтиб утиш лозим. Мутахассислар куйидагиларни алохида курсатадилар: 
-ТМК  фаолият  курсатадиган  давлатларнинг  иктисодий  сиёсатини  амалга 
оширишга халакит бериш; 
-давлат конунларини бузиш; 
-монопол  нархлар  урнатиш,  ривожланаётган  давлатларнинг  хукукини 
чекловчи шартларга мажбурлаш. 


www.qmii.uz/e-lib 
62 
Умуман, трансмиллий  корпорациялар-  хужаликлараро алокаларнинг доимий 
эътибор,  урганиш  ва  халкаро    назорат  талаб  килувчи  етарли  даражада 
мураккаб ва доимий равишда ривожланиб бораётган феноменидир. 
  


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   24




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет