Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет91/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

саргаймок,
(ик-нуль) каби.


Ю коридаги мисоллардан ш у парса англашиладики, феълларда морфоноло- 
гик альтернациялар куп ва хилма-хилдир. Бунга феълларнинг морфологик кур- 
саткичларга бойлиги, уларда аффиксация ва композиция йуллари билан суз 
ясалиш инкнг, синтетик ва аналитик формаларнинг, нисбат, замон, майл катего- 
рияларининг хамда функционал формаларнинг мавжудлиги асос булади.
40-§. С и ф атл а р д аги м орфонологик ал ь те р н ац и ял ар
Феъл + “-гир” моделида ясалгаи сифатларда “-гир” морфемасининг “-кир”, 
“-Кир”, “-гир” алломорфлари учрайди: 
сезгир-уткир-чопцар-олгир.
Буларда г-к- 
К-г альтернацияси мавжуд.
Феъл + “-кин” моделида ясалган сифагларда “-кин” морфемасининг -кин, 
-гин/-гун алломорфлари учрайди: 
кескин-жуищин-озгин
каби. Буларда к-к-г 
ундош лари алмашинуви мавжуд. 
Озгин-тургун
сифатларидаги аффикс морфе- 
маларда эса и-у алмашинуви бор.
Феъл + ‘ -к (-ик)” моделида ясалган сифатларда -к 
(-ик)
морфемасининг 
куйидага алломорфлари учрайди: -к (о^со^), -ик (синшО» -ук (сузук), -ук (бузд^), 
-уг 
(ёруг)
каби. Бунда феъл 
а
товуши билан тугаган булса, 
а
товуши “ о”га 
утади: 
ялтира+к/ялтирох;, оцса+ц/оцсо%, юмша+-к/юхпиоц
каби.
“Феъл + “-кин” моделида ясалган сифатларда 
-кун, -%ин, -гин,
-гун 
алломорфлари хам бор: 
тушкун, жуищин, озгин, тургун
каби. Буларда к-к-г, и-у 
алмашинуви мавжуд.
Ф еълнинг иккинчи шахе бирликдаги буйрук шакли+сифатдош ясовчи -р 
(-ар)+сифат ясовчи “-ли” моделида ясалган сифатларда 
-рли
ва 
-арли
алломорф­
лари мавжуд: 
арзи-рли, зерик-арли
каби.
Сиф ат ясовчи -им аф фиксининг “-вий” алломорфи бор: 
илмий, оилавий 
каби.
Урин-жоЙ белгисини билдирувчи сифатларда 
-ки, -ги, -ци
алломорфлари 
учрайди: 
охир-ги, аввал-ги, ич-ки, чилла-ки, таш-ци
каби.
41-§. С о н л а р д а ги м орф онологик а л ь те р н ац и я л ар
-о в морфемаси воситасида ясалган жамловчи сонларда узак охиридаги “и” 
унлиси туш иб колади: 
икки+ов/икков, олти+ов/олтов, етти+ов/еттов
каби. 
Бу ходиса, асосан, бешгача булган сонларда юз беради. Узакка 
-овлаб.-овлашиб, 
-овлон
кушма аффикслари кушилганда хам узакдаги “ и” тушиб колади: 
икковлаб, икковлашиб, икковлоп; бешовлаб, бешовлашиб, бегиовлон
каби.
Эллик
(санок сон) ва 
эллигинчи
(тартиб сон)ларда интервокал холатга 
туш ган “к” ундоши жарангли “ г” билан алмашади.



*
Юкорида келтирилган маълумотлардан шундай хулоса килиш мумкин: 
морфонологик алмашинувлар узак ва аффикс м орфем аларда хамла уларнинг 
бирикуви жараёиида содир булади.
Морфонология флектив ва агглютинатив тилларда бир хил эмас. Флектив 
тилларда морфонологик алмашинувлар купрок узак морфемаларда намоён 
булса, агглютинатив тилларда у купрок узак ва аф фикслар чегарасида юз 
беради.
Узбек тилида а-о ва о-а морфонемалари (унлиларда), к-г, к-г, х-г, г-к 
морфонемалари (ундошларда) анча фаолдир.
Чек ора>чегара, бу кун> бугун
каби бирикувларда к-г, о-а алмашинувлари 
бор, бунда бирикма яхлитланиб, бир сузга айланган; 
олиб келмоц>опкелмоц, 
борар эмиш>борармаш, борар экан>бораркан, айтган эди>айтганди
каби 
бирикувларда эса кискариш юз бериб, суз яхлитланган. Бундай хусусият 
аналитизмнинг синтетизмга, флексияиинг агглютииацияга утиш жараёни билан 
боглик(А . Абдуазизов).273
Юкоридаги мисоллар тахлилидан англашиладики, морфсмаларнинг алло- 
морфлари бир хил маъно ифодалайди ва бир-бирига нисбатан тулдирувчи дис­
трибуция муносабатида булади, уларни ташкил этувчи фонемалар алмашиниб 
туради, бундай алмашинув фонетик жихатдан ш артланган ва шартланмаган 
булиши мумкин.
42-§. М орф он ол оги ян и н г алохнда са тх б и р л и г и сиф атида 
а ж р ат и л и ш и га булган м у н о саб ат л ар
Узбек тилшунослигида морфонология масалаларини ёритган тилшунослар- 
дан яна бири проф. А. Н урм оиовдир. У узининг 1990 йилда н а т р этилган “Уз­
бек тили фонологияси ва морфонологияси” асарида морфонологияни тилшу- 
носликнинг алохида булими деб карайди.274 Асарда ф онеманинг суз ва морфе- 
малар ичида яшаши, бунда фонсмаларнинг суз бки морфем а таркибида дискрет 
элемент сифатида узаро синтагматик муносабатда булиш и, хар бир тилда суз ва 
морфемаларнинг маълум фонетик структура типлари (моделлари) мавжудлиги, 
бу масалаларнинг тилшуносликда хали етарли урганилмаганлиги хакида гапи- 
рилади, шундан сунг тилшунослик тарихида товуш алмаш инуви назариясининг 
ишланганлик даражаси, бунда И.А. Бодуэн дс Куртенэ, Н.В. Крушевский,
Н.С. Трубецкой каби тилшуносларнинг хизматлари хусусида маълумот берила-
2,'! Абдуазизов А. Курсатнлгап асар 111 -бет.
2,4 Нурмонов А. Узбек тили фонологияси ва морфонологияси. Тош кект: 9 к и ту в ч и , 1990. 21-бет.
185


ди, фонемалар альтернацияси назариясининг асосчиси И.А. Бодуэн де Куртене 
булса, Н.С. Трубецкойнинг шу гоялар асосида морфонологияга (фономорфоло- 
гияга) асос солганлиги алохдда таъкидланади.275
А. Н урмоновнинг бу ишида морфонологиянинг урганиш объекта, морфо­
нема ва субформа, суз тузилиши, аффикс морфемалар тузилиши, бугин тузили- 
ши, суз ва морфемаларнинг маълум куршовдаги вариациялари (агглютинация 
жараёнидаги алмашинувлар: унлилар алмашинуви, ундошлар алмашинуви), 
сингармонизм, композицион суз ясалиши ва аналитик шакл ясалиш жараёнида­
ги алмашинувлар, редупликация жараёнидаги алмашинувлар хусусида тегишли 
маълумотлар берилади.
Кейинрок (X X асрнинг 90-йиллари охирларидан бошлаб) А. Нурмонов 
морфонологияни тилшуносликнинг бир булими сифатида караш гоясидан воз 
кечади. Бу хакда у шундай дейди: “Асримизнинг 80-йилларидан бошлаб морфо­
нология туш унчаси туркийшуносликка хам кириб кслди. Бу масалага багиш- 
ланган бир катор асарлар яратилди.
Шундай булиш ига карамасдан, морфонология хали туркийшуносликда, ху- 
сусан, узбек тилш унослигида сингиб кетганича йук, бу эса морфонология пред- 
метининг, унинг урганиш объектининг аник-равшан эмаслиги, морфонология 
бирлигининг, яъни морфонема тушунчасининг нообъсктивлиги билан боглик.
С.Б. Бернш тейн таъкидлаганидек, Н.С. Трубецкой томонидан амалда мав- 
жуд булмаган морфонеманинг ажратилиши морфонология тарихида салбий 
роль уйнайди.
Ушбу м акола муаллифи хдм юкоридаги карашлар огушида узбек морфоно- 
логияси юзасидан биринчилардан булиб асар ёзган эди. Лекин бу асар ёзилган- 
дан буен камина мазкур муаммо юзасидан узок йиллар уйланиб, иккиланиб 
келди. Нихоят, нуткий фаолият тил-нутк диалектик алокаси натижасида руёбга 
чикиши, бу ф аолиятда умумийлик-хусусийлик, мохият-ходиса, имконият-воке- 
лик диалектикасининг намоён булишини бир неча йил давомида тадкик килиш 
оркали тил онтологиясида ва уни урганувчи тилшуносликнинг мундарижасида 
морфонология булимига хеч кандай урин йуклигига имон келтирди” .2 6 Бундам 
катьий фикрга келиш ига асос бул
1-ан омиллар каторида муаллиф куйидагилар- 
ни курсатади:
а) 
Н.С. Трубецкой фонология билан морфология оралигида уларни боглаб 
турувчи куприк сифатида морфонология булиши лозимлигини тавсия этгандан 
буён бу булим нимани урганади? деган саволга хилма-хил жавоб бериб келин- 
мокда. Унинг мундарижаси шу кунга кадар аник эмас;
2.5 Нурмонов Л . Ю корндаги асар. 22-бет.
2.6 Нурмонов А бдулкам ид. Тил сзтхпари ва тлпшунослик мундарижасида морфонологиянинг У рн и //У зб ек тали 
ваадабивти, 1998, 4 -сон, 31-бет.


б) Н.С. Трубецкой морфонология мундариж асига киритган уч кием кейин- 
чалик турли бахсларнинг, тортишувларнинг тугилиш ига сабабчи булди. 
А.А. Реформатский Н.С. Трубецкой тавсия этган уч киемдан факат биринчиси- 
гина морфонологиянинг урганиш объекти булиш и мумкинлигини таъкидлай- 
ди.277 Унинг узи сингармонизм ва умлаут ходисаларини хдм морфонологиянинг 
урганиш объекти хисоблайди;
в) Б. Бернштейн машхур тилшунос Н.С. Трубецкойнинг м орфонология 
хдкидаги асари унинг энг кучеиз, етарлн асосланмаган асарлари каторига 
киришинн 
курсатган эди. Дархакикат, 
Н.С. 
Трубецкой тавсия 
этган
морфонологиянинг урганиш объектига эътибор берсак, С.Б. Бернш тейннинг 
бахоси накадар адолатли эканлигига икрор буламиз.
Шундан сунг А. Нурмонов морфонологиянинг тугилишига туртки булган 
тил сатхлари уртасидаги муносабат масаласида гапириб, шундак хулосага 
келади:
“Куйи сатх бирлиги билан юкори сатх бирлиги уртасида бутун ва б улак
муносабати мавжуд булади.Куйи сатх бирлиги элемент сифатида юкори сатх
бирлиги таркибига киради. Юкори сатх бирлиги эса куйи сатх бирликларидан 
ташкил топади. Куйи сатх бирликлари юкори сатх бирлиги ичида синтагматик 
муносабатда булганда бутун таркибида маълум узгаришларга учрайди. Б ундай 
вактда умумийлик-хусусийлик диалектикаси нам оён булади. Х,ар кандай у м у- 
мийлик хусусийликлар оркали руёбга чикади. Х,аР бир хусусийлик ум умийлик- 
нинг бслгисини ифодалаш билан бирга ^зига хос белгига хам эга булади. 
Хусуснйликларда такрорланувчи умумий белги уларнинг маълум синфга х о с- 
лигига ишора килса, узига хос белгилар эса бир-биридан фарклаш учун х и зм ат 
килади. Масалан, фонема морфема ичидз маълум вазифа бажаради ва артикуля- 
цион-икустик хоссага эга булган конкрет бирлик сифатида фонеманннг вариан- 
ти холида юзага чикади. Морфема бутунлик сиф атида фонема вариантларидан 
ташкил топади ва фонема вариантларига булинади. Ш ундай экан, ф онологик 
сатх билан морфологик (морфемик) сатх уртасида узвий алока мавжуд. Л еки н
бу алоканинг мавжудлиги улар уртасида алохида булим - морфонологиянинг 
ажратилишига хеч кандай хукук бермайди, чунки бундай алока тилнинг б о ш к а 
сатхлари учун хам хосдир. Агар морфемаларнинг фонологик тузилиши (ф о н о ­
логик модели) фонология ва морфемикадан алохида булимда - морфонологияда 
$фганилиши керак булса, суз шаклининг морфемик тузилишини (м орф ем ик 
моделини) хам морфемика билан морфология оралигида алохида булим да 
урганиш керак булади. Шунинг узиёк тил тузилиш ида бундай булимлар у рган а- 
диган бирликнинг Йуклиги, демакки, тилш уносликда алохида булимнинг хам
ажратилишига эхтиежнинг иуклигини курсатади .
2,7 Реформатский А. А. О соотношении фонетики и грамматики (м орф ологик) // И з истории о течественно й 
фонологии.М. 1970. С. 408.


А. Нурмоновнинг таъкидлашича, Н.С. Трубецкой курсатган иккинчи ва 
учинчи кисмлар (назариялар) х,ам фонология билан морфология (морфемика) 
уртасида алохида булим - морфонология бор дейишга асос була олмайди, 
чунки бу икки кием хам аслида нуткий фаолиятда умумийлик-хусусийлик, 
имконият-вокелик, 
мохият-ходиса, 
инвариант-вариант 
диалектикасининг 
намоён булишини уз ичига оладики, бу тилнинг хамма сатхларида амал 
киладиган умумий конуниятдир. Шундай экан, тилнинг онтологик тузилишида 
морфонема 
атамаси 
билан 
номланувчи бирликнинг узи 
йук, демак, 
тилшунослик 
мундарижасида 
тилда 
о б ъ е к т »
мавжуд 
булмаган 
“морфонема”ларни урганувчи булимни ажратиш ортикчадир.
Юкоридаги маълумотлардаи куриниб турибдики, морфонологиянинг тил- 
шуносликдаги макоми дунё тилшунослигида хам, узбек тилшунослигида хам 
хозирча мунозарали булиб колмокда: уии тилшуносликнинг махсус булими си- 
фатида тан олувчилар булганидек, бундай булимнинг мавжудлигини инкор 
этувчилар хам бор. Бу масалага ойдинлик киритиш тилшуносликнинг иавбатда- 
ги вазифаларидан бири булмоги керак.
С авол ва топ и ш ри клар
1. Морфонология нима? У нимани урганади?
2. М орфонологияга ким ва качон асос солган?
3. Н.С. Трубецкойнинг фикрича, морфонология кандай назарияларни уз 
ичига олиши керак?
4. М орфемаларнинг фонологик тузилиши хакидаги назарияни кандай ту- 
шуиасиз?
5. Морфемалар таркибида юз бериши мумкин булган комбинатор узгариш- 
лар хакидаги назария морфологик функция бажарадиган товуш алмашинуви 
(альтернация) назариясидан кандай фаркланади?
6. Узбек тилш уноси проф. А. Абдуазизов Н.С. Трубецкойнинг уч назарияси 
хдкида нима деган?
7. Морфонема атамасини дастлаб ким куллаган? Бу атама нимани англата-
ди?
8. Узбек тилш унослигида морфонология буйича махсус иш олиб борган 
тилшунослардан кимларни биласиз?
9. Узбек тилида узак морфеманинг фонологик (фонемик) тузилиши кандай 
аавсифланади? Унинг асосий схемалари хакида маълумот беринг.
10. Узбек тилида узак морфемаларнинг кандай фонологик структураси 
купрок к^лланади? С. Ризаев бу хакда кандай статистик маълумотларни берган?


11. Узбек тилининг умумтуркий сузлар катламига м ансуб узак морфемалар 
бошида кайси фонемалар кулланмайди?
12. Узбек тилида факат бир унлидан нборат узак морфема борми?
13. Кайси сузлар таркибидаги узак морфемалар бош ида икки ундош бири- 
киб келмайди?
14. Узак морфема охирида ундош ларнинг каторлашиб келиш и туркий суз- 
ларда учрайдими?
15. Узак морфемага тенг булган кайси сузлардан фсъл ясалганда о/а мор- 
фонемаси юзага келади?
16. Кандай холатларда а/о морфонсмаси пайдо булади?
17. Узбек тилидаги кайси унли узак морфема таркибидаги чукур тил орка 
к, г, х ундошларидан кейин кулланмайди?
18. Узбек тилидаги бир бугинли типик узак м орфсм аларда полисемия 
буладими? Икки бугинли узак морфемаларда-чи?
19. Кандай холатларда аффикс морфемалар турли узгариш ларга учрайди?
20. Морфема ва алломорфлар кандай фаркланади? У лар уртасидаги уму- 
мийлик-хусусийлик диалектикасини кандай тушунасиз?
21. ^озирги узбек тилида аффикс морфемалариинг кандай фонематик 
структуралари мавжуд?
22. Узбек тили аффиксал морфемаларининг фонемик таркибида кайси унли 
ва ундошлар катнашмайди?
23. Префикс ва суффикс типидаги аффикс морфемалар кандай фаркпанади?
24. Аффикс морфемалар узакка кайси тартибда кушилади?
25.
Феълларнинг синтетик шаклларида бир морфема турли вариантларга 
(алломорфларга) эга буладими? О тларда-чи?
26. Аффиксал морфемаларда омонимлик ходисаси учрайдим и?
27. Узбек тилида отларнинг келишик кушимчалари билам турланиш ида 
фонетик узгаришлар юз берадими? Бунда фонетик куршов такозоси билан 
кандай товушлар алмашинуви ю з бериш и мумкин?
28. Жонли сузлашувда учраб турадиган шеваларда морфологик альтерна- 
цияни кандай тушунасиз?
29. Отлардаги эгалик аффиксининг кандай алломорфлари бор?


30. “ -га/-да”, “-ни/-нинг” алмашинувлари кандай холатларда юз бериши 
мумкин?
31. Ф еълларга -к ёки -в аффикслари кушилиб от ясалганда кайси унлилар 
алмашинуви юз беради?
32. Кандай холатларда отларда “ и-нуль” морфонемалари фаркланади?
33. Куп бугинли сузлар охиридаги “ к” ундоши кандай холатларда сирга- 
лувчи “г”га утади?
34. Ф онетик жихатдан шартланган ва шартланмаган алмашинувлар кандай 
фаркланади?
35. У збек тилига тожик тилидан ^злашган “-банд” аффиксининг кандай 
алломорфлари бор? “-боз’\ “-бон” аффиксларннннг-чи?
36. Проф. А. Абдуазизов талкинида сузнинг боши ва охири кандай позици- 
ялар саналади?
37. Ф еъл туркумидаги морфонологик альтернациялар хусусида маълумот 
беринг.
38. С иф ат ва сонларда кайси аффиксларнинг кандай алломорфлари учрай-
ди?
39. М орфонологиянинг алохида сатх бирлиги сифатида ажратилишига 
проф. А. Нурмонов кандай муносабат билдиради?
40. Кддимги туркий сузлар неча бугинли булган? Улардаги ^ а к н и н г
фонематик структураси хакида нималарни биласиз?
41. О гзаки сузлашувда (жонли тилда) бошка тиллардан узлаштирилган суз 
ёки морфсмаларнинг фонемик структурасини туркий артикуляцияга мослаш- 
тириш харакатн кузатиладими? Бу асосда кандай фонетик ходисалар содир 
булади?
42. Туркий тилларда буш ннинг фонетик моделндаги узига хосликлар 
нималарда намоён булади?
43. Агглютннатив тиллар билан флектив тиллардаги альтернацияларнинг 
фарки борми? Бундай фарклар нималарда намоён булади?
44. Агтлютинатив тиллардаги фузия ходисасини кандай тушунасиз?
45. Кучли ва кучсиз позииияларда ю з бсрадиган ассимиляция ва аккомода­
ция ходисапарида кандай алмашинувлар содир булади?
46. Сингармонизм коиуниятига асосланган алмашинувлар хусусида маълу­
мот беринг.


47. 
Кушма с^з ва сузнинг аналитик шакллари компонентлари таркибида 
кандай морфонологик ^згаришлар содир булади? Редупликация жараёнида-чи?
Т аян ч т у ш у н ч ал ар
Морфонология 
— тилшуносликнинг фонология билан морфология уртаси- 
даги алокаларни, морфемаларнинг фонсмик-фонологик структурасини, фоноло­
гик зидланишларнинг морфологик тафовутларни ифодалаш даги узига хос кул- 
ланишларини тадкик к и л а д и т « булими. У морфофонология, фоиоморфология 
деб хам номланади.
А л ьтерн ац и я - суз еки морфемалар таркибида содир буладиган товуш 
алмашинувлари.
М орф онема - бир морфонологик структура таркибида узаро алмашиниб 
турувчи фонема катори: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет