Вирустар, жалпы сипаттамасы, жіктелуі. Вирионның құрылымы Жоспары: Вирустардың табиғаты Вирустардың жіктелуі (классификациясы) Вирустардың морфологиясы және биохимиясы Вирустардың табиғаты

Вирустардың жіктелуі (классификациясы) – 2005 ж

жүктеу/скачать 42.47 Kb.

бет	3/3
Дата	03.01.2022
өлшемі	42.47 Kb.
	#451371

1 2 3

вирус

Вирустардың жіктелуі (классификациясы) – 2005 ж.

Қатары	Тұқымдастығы [тұқымдастықша]	Туыстастығы	Типі (тип өкілі)
1	2	3	4
-	Inoviridae	Inovirus	Энтеробактериялар фагы М 13
-	Inoviridae	Plectovirus	Фаг MV – L 51 - Acholeplasma
-	Microviridae	Microvirus	Энтеробактериялар фагы φ174
		Spiromicrovirus	Фаг 4 Spiroplasma
		Bdellomicrovirus	Фаг MAC 1 Bdellovibrio
		Chlamydiamicrovirus	Хламидия фагы 1
-	Geminiviridae	Mastrevirus	Жүгерінің шұбарландыру вирусы
		Curtovirus	Қызылша жапырағының бұйралану вирусы
		Begomovirus	Бұршақтар сарғаюы теңбілінің вирусы (Пуэрто-Рико)
	Circoviridae	Circovirus	Шошқалардың цирковирусы
	-	Gyrovirus	Балапандар анемиясының вирусы
-	Nanoviridae	Nanovirus	Жоңышқа түбірінің өсуін тежейтін вирус
-	Nanoviridae	Babuvirus	Babana bunchy top virus
	Parvoviridae [Parvovirinae]	Parvovirus	Тышқандардың ұсақ вирусы
		Erythrovirus	B19 вирус
		Dependovirus	Адено-ассоциацияланғаң вирус 2
	[Densovirinae]	Densovirus	Жәндіктердің денсонуклеоз вирусы Janonia coenia
		Iteravirus	Жібек құртының денсонуклеоз вирусы
		Brevidensovirus	Аралардың денсонуклеоз вирусы
дн ДНҚ – құрамды вирустар
Caudovirales	Myoviridae	«T 4 – like viruses»	Энтеробактериялар фагы T 4
		«P 1 – like viruses»	Энтеробактериялар фагы P 1
		«P 2 – like viruses»	Энтеробактериялар фагы P 2
		«Mu – like viruses»	Энтеробактериялар фагы Mu
		«SPO1–like iruses»	Бациллалар фагы SPO 1
		«φ H– like viruses»	Вирус φH Halobacterium
	Siphoviridae	«λ- like viruses»	Энтеробактериялар фагы – фагы λ
		« T 1 - like viruses»	Энтеробактериялар фагы Т 1
		« T 5 - like viruses»	Энтеробактериялар фагы Т 5
		« c 2 - like viruses»	Лактококтар фагы с 2
		« L 5 - like viruses»	Микобактериялар фагы L 5
		«ψM1-like viruses»	Метанобактериялар фагы ψM 1
	Podoviridae	«T 7 - like viruses»	Энтеробактериялар фагы T 7
		«φ29- like viruses»	Бациллалар фагы φ29
		«P22– like viruses»	Энтеробактериялар фагы P 22
	Rudiviridae	Rudivirus	Вирус SIRV1 Salfolobus
	Tectiviridae	Tectivirus	Энтеробактериялар фагы PRD 1
-	Corticoviridae	Corticovirus	Фаг PM2 Alteromonas
-	Lipothrixviridae	Alphalipothrixvirus	Вирус 1 Thermoproteus
		Betalipothrixvirus	Таяқшапішінді вирус Sulfolobus islandicus
		Gammalipothrixvirus	Таяқшапішінді вирус 1 Acidianus
-	Plasmoviridae	Plasmovirus	Фаг L2 Acholeplasma
-	Fuselloviridae	Fusellovirus	Вирус SSV 1 Sulfolobus
-	Phycodnaviridae	Chlorovirus	Қарапайымдалар вирусы Paramecium bursaria 1
		Prasinovirus	Қарапайымдалар SP1 вирусы Micromonas pusilla
		Prymnesiovirus	Вирус PW1 Chrysachromulina brevifilum
		Phaeovirus	Вирус 1 Ectocarpus siliculosis
	-	Raphidovirus	Вирус 01 Heterosigma akashiwo
		Coccolithovirus	Вирус 86 Emiliania huxleyi
-	Guttaviridae	Guttavirus (бұрынғы туыстастығы «Sulfolodus SNDV-like viruses»)	Тамшытәріздес вирус Sulfolobus neozealandicus (бұрынғы вирус SNDV Sulfolobus)
-	Poxviridae [Chordopoxvirinae]	Orthopoxvirus	Шешек вакцина вирусы
		Parapoxvirus	Паравакцина вирусы
		Aviposvirus	Тауық шешегінің вирусы
		Capripoxvirus	Қой шешегінің вирусы
		Leporipoxvirus	Миксома вирусы
		Suipoxvirus	Шошқалар шешегінің вирусы
		Molluscipoxvirus	Жұқпалы моллюска вирусы
		Yatapoxvirus	Яба маймылдары ісігінің вирусы
-	[Entomopoxvirinаe]	Alphaentomopox-virus	Жәндіктер шешегінің вирусы Melalontha melalontha
		Betaentomopoxvirus	Жәндіктер шешегінің вирусы Amsacta moorei
		Gammaentоmopoxvirus	Жәндіктер шешегінің вирусы Chironomus luridus
-	Iridiviridae	Iridovirus	Жәндіктерде жарқырауық тудыратын вирус 6
		Chloridovirus	Жәндіктерде жарқырауық тудыратын вирус 3
		Ranavirus	Бақалар вирусы 3
		Lymphocystivirus	Балықтардың лимфоцистия ауруының вирусы 1
-	Polydnaviridae	Ichnovirus	Ихновирус Campoletis sonorensis
-	Polydnaviridae	Bracovirus	Браковирус Cotesia melanosclera
-	Herpesviridae	Ictalurivirus (бұрынғы туыстастығы «Ictalurid herpes-like-viruses»)	Ұшық вирусы 1 Ictalurid
	[Alphaherpesvirinae]	Simplexvirus	Адамдардың ұшық вирусы 1
		Varicellovirus	Адамдардың ұшық вирусы 3
		Mardivirus (бұрынғы туыстастығы «Marek^,s discase-like viruses»)	Тауық ұшығының вирусы 2
		Iltovirus («Infections laryngotracheitis - like viruses»)	Тауық ұшығының вирусы 1
	[Betaherpesvirinae]	Cytomegalovirus	Адамдардың ұшық вирусы 5
		Muromegalovirus	Тышқандардың ұшық вирусы 1
		Roseolovirus	Адамдардың ұшық вирусы 6
	[Gammaherpesvirinae]	Lymphocryptovirus	Адамдардың ұшық вирусы 4
	[Gammaherpesvirinae]	Rhadinovirus	Маймылдардың ұшық вирусы 2 Saimirine
-	Polyomaviridae	Polyomavirus	Маймыл полиомасының вирусы SV40
-	Papillomaviridae	Papillomavirus	Қояндар папилломасының вирусы
-	Adenoviridae	Mastadenovirus	Адамның С аденовирусы
		Aviadenovirus	Құстардың А аденовирусы
		Atadenovirus	Қойлардың D аденовирусы
		Siadenovirus	Түйетауықтардың В аденовирусы
-	Ascoviridae	Ascovirus	Асковирус Spodoptera frugiperda
-	Baculoviridae	Nucleopolyhedra-virus	Ядролық полиэдроз вирусы Autographs californica
-	Baculoviridae	Granulovirus	Гранулез вирусы Cydia pomonella
-	Nimaviridae	Whispovirus	Ақ таңдақ синдромы вирусы 1
	Asfarviridae	Asfivirus	Шошқалардың африкалық қызба вирусы
	-	Rhizidiovirus	Rhizidiomyces саңырауқұлақтарының вирусы

Вирустардың морфологиясы және биохимиясы

Құрылымдық сипаты бойынша вирустардың едәуір айырмашылығы бар екі түрін ажыратады: жасушадан тыс орналасқанын - вирион, жасушаішілігін - вирус деп атайды. Вирустардың мөлшері 25нм-ден 350-400 нм-ге дейін болады (нанометр - 1нм = 10^-9 метр). Мөлшерін және массасын жанама әдістермен - ультрацентрифугалау, ультрасүзу және микрофотографиялау тәсілдерімен анықтайды. Ірі вириондарды сәулелі микроскопта көруге болады (шешек ауруы кезіндегі Пашен денешіктері).

Вирустардың морфологиясы жақсы зерттелген және олар жіктеу (классификациялау) кезінде ескеріледі. Вирионның негізгі компоненті-ақуыздық қабаты (капсид), оның ішінде нуклеин қышқылы болады. Капсидпен қоршалған нуклеин қышқылын нуклеокапсид дейді.

Капсидтер ақуыздық суббірліктерден (капсомерлерден) құрылған. Әрбір капсомер - ақуыздардың бір немесе бірнеше түрлерінен тұратын тиісті молекулалық салмағы (массасы) бар ақуыз молекуласы. Мысалы: темекі теңбілі (мозаика) вирусының 2130 біркелкі капсомерлері бар. Капсид жүрекшені (core) қоршап тұрады. Көптеген вирустарда нуклеин қышқылдарынан басқа арнайы ферменттері болады. Ақуыздар мен ферменттердің құрамы әртүрлі болуы мүмкін: ұшық вирусында-32 ақуыз, шешек вирусында-12 фермент, құрамында 1-2 ферменттері бар вирустар кездеседі. Ферменттер вирустардың репродукциялануы кезінде маңызды рөл атқарады.

Вириондарды құрамы бойынша бірнеше симметриялық типтерге бөледі:

● симметрияның спиральдық типі (рабдовирустар, грипп және парагрипп вирустары, коронавирустар);

● квазисфералық- куб типтес немесе икосаэдральды тип;

● аралас симметриялық тип (Т-жұпты бактериофагтар-басы көпқырлы, ал құйрықшасы спираль тәріздес).

Симметриялық типі тек қана нуклеокапсидпен байланысты, суперкапсид бұл кезде есепке алынбайды. Мысалы, грипп вирусы сыртынан қарағанда сфера пішіндес, ал нуклеокапсидінің симметриясы спираль типтес. Көптеген вирустардың суперкапсиді (пеплос) болады - олар күрделі құрылымды вирустардың сыртқы қосымша қабаты. Суперкапсидтің құрылымдық элементтері - тікенекшелер немесе пепломерлер. Грипп вирусында олардың 2 типі бар: гемагглютинин және нейраминидаза; парагрипп вирусында екі комплекс-гемагглютининмен бірге нейраминидаза және қосылу ақуызы деп аталатын компонент; АИВ-да - гликопротеид (gр 120).Адамдар үшін патогенді вирустардың көпшілігі – күрделі құрылымдылар. Егер вирустың суперкапсиді болмаса - қарапайым құрылымды вирустар деп аталады. (8,9,10 - сурет).

Күрделі құрылымды вирустардың көпшілігінде суперкапсид - ол ие жасушасының өзгерісіне ұшыраған (модифицирленген) ЦПМ-ы. (7,11,12 - сурет). Модификация ЦПМ учаскесіне вирус тікенекшелерінің тіркелуі нәтижесінде іске асады. Бұл заңдылыққа поксвирустарының (шешек вирустары ж.т.б.) суперкапсиді жатпайды, олардың суперкапсиді вирусспецификалық, яғни суперкапсид синтездеуге жауапты меншікті гендері бар. Егер де бір вирусты әртүрлі жасушаларда дақылдандырса, биохимиялық құрамы бойынша айырмашылығы бар суперкапсид пайда болады. Тікенекшелер (шипы) сезімтал жасушалардың беткейлеріне жабыстырғыш ақуыз рөлін атқарады. Егер оларды майеріткіштермен немесе детергенттермен кетірсе, вирустың инфекциялық белсенділігі толық жойылады.

Вирустардың биохимиясы да толық зерттелген. Вирион құрамына кіретіндері: ақуыздар-70-80%; нуклеин қышқылдары-4-6% (РНҚ), 20-30% (ДНҚ-ы вирустарда); липидтер және көмірсулар шамалы мөлшерде болады.

Вирустық ақуыздар -полипептидтер, олар кәдімгі солайналымды (левовращающих) амин қышқылдары, тек қана реттілігі бойынша айырмашылығы бар. Қалыпты ақуыздарға қарағанда вирустық ақуыздардың протеазаның әсеріне сезімталдығы өзгерген. Вирустардың ақуыздары әртүрлі факторлардың (нуклеазаның, ультракүлгін сәуленің, иондаушы сәулеленудің т.б.) әсеріне қарсы қорғаныс функциясын атқарады. Вирус ақуыздарының жоғары (бірақ абсолютті емес) төзімділігі бар, өйткені репродукциялануы кезінде вирусқа «шешіну» қажет (геномның босануы). Бұл кезде ақуыздардың протеазаларға сезімталдығы өзгереді. Сезімтал жасушаға вирус енгеннен кейін ақуызы өзгереді және протеазалардың әсерінен жылдам гидролизденеді.

Вирустың ақуыздары құрылымдық (структурные) және құрылымдық емес (неструктурные) деп бөлінеді. Құрылымдық ақуыздар суперкапсид және капсид ақуыздарын түзеді. Құрылымдық емес ақуыздар вирус бөлшектерінің құрамына енбейді, жұқтырылған жасушада вирустың репродукциялануы кезінде табылады. Олар реттеушілік функциясын атқаратын ферменттер (реттеуші ақуыздар және ферменттер), және де вирустық құрылымдық ақуыздардың ізашары (предшественник) болуы мүмкін. Адамдарға қарағанда вирус ақуыздарының аминқышқылдық реттілігі (последовательность) басқаша, сондықтан оларды жасуша ішінде анықтауға болады. Вирустық ақуыздардың синтезделуі жасушалар рибосомасында жалпы заңдылықтарға сәйкес жүреді және иРНҚ-мен реттеледі, ол вирустық нуклеин қышқылының матрицасында пайда болады. Вирус ақуыздарының атқаратын функциялары:

1. Қорғаныстық - вирустық нуклеин қышқылын УКС (УФО), химиялық факторлардың, нуклеазаның, интерферон индукторының әсерінен көлеңкелейді.

2. Адрестік (бағытты әсер ету) функциясы - кез-келген емес, өзіне қажетті сезімтал жасушаға ғана енуі. Үш өлшемдік (трехмерная) құрылымның комплементарлық принципі бойынша іске асады. Жасуша беткейінде вирионның жабыстырушы ақуызына комплементарлы рецепторлар болуы қажет, осындай жағдайда ғана вирустың керекті жасушаға адсорбциялануы жүреді.

Жасушалық рецепторлардың табиғаты әртүрлі болуы мүмкін. Вирустардың әрқайсысы үшін тиісті сезімтал жасушалар болады: грипп вирусы үшін-құрамында сиал және нейрамин қышқылы бар мұрын және жұтқыншақтың артқы қабырғасының жылпылдақ эпителиі; АИВ (ВИЧ) үшін-сезімтал жасушалардың 5 типі (Тh, макрофагтар, альвеолярлық макрофагтар, нейрондар және нейроглиялар жасушалары, тік ішек шырышының жасушалары; құтыру вирусы үшін-теріасты майшелінің (клетчаткасының) фибробластары, бас миының нейрондары. Жасушалық рецепторлардың саны бірдей емес, кейбір вирустар үшін бір жасушаның беткейінде 10⁴-10⁵-ке дейін рецепторлар болады. Күрделі құрамды вирустарда адрестік функцияны суперкапсид орындайды, ал қарапайым құрамдыларда - капсидтің бір ақуызы атқарады. Егер де бұл ақуыздарды детергентермен бұзса вирус сезімтал жасушамен өзара әрекеттесу қабілеттілігін жоғалтады.

3. Реттеушілік (регулирующая) функциясы. Ол вирустардың жасушаішілік ақуыздары, ферменттері, ферменттік кешендерінің көмегімен ажыратылады. Грипп вирусының осындай кешенінің құрамына РА1-қышқыл және РВ-негізгі полимеразалар кіреді. АИВ-ында төрт фермент: РНҚ тәуелді-ДНҚ полимераза, интеграза, протеаза, эндонуклеаза. Бұл кешендер вирион жүрекшесінің құрамында болады. Сезімтал жасушамен өзара әрекеттесу процесі кезінде осындай функцияны құрылымдық емес ақуыздар мен ферменттер орындауы мүмкін (шешек вирусы-33 полипептидтер және10 ферменттер).

Вирустардың ферменттерін екі топқа бөледі: вириондық және вирусиндуцирлеушілер. Біріншісіне транскрипция және репликация процесіне қатысатын ферменттер (ДНҚ және РНҚ полимеразалар-көптеген вирустардан табылған, кері транскриптаза-ретровирустарда, эндо- және экзонуклеазалар, АТФ-аза, кейбір вирустардың нейраминидазасы). Құрылысы вирустық геномда кодталган ферменттер - вирусиндуцирлеушілер деп аталады. Оған РНҚ-полимеразалар (пикорна-, тога-, орто-, және парамиксовирустардың) және де ДНҚ-полимеразалар (покс-, және ұшық вирустары) жатады. Вирустар өзінің меншікті ферменттері мен қатар вирусспецификалыққа жатпайтын жасушалық ферменттерді де пайдаланады. Кейбір вирустардың құрамында ферменттердің ауқымды жиынтығы болады: поксвирустарда-10, АИВ-4, грипп вирусында-3 фермент. Ферменттер вирустың репродукциялану кезеңдерін қамтамасыз етеді (комплементарлылық принцип бойынша).

ДНҚ-геномды вирустарда ДНҚ-тәуелді полимераза ферменті бар, иРНҚ-ң синтезделуін қамтамасыз етеді. Ферменттер НҚ-ың синтезделген тізбектерін модификациялауға қатысады: тізбектің ұзаруы, қысқаруы, нуклеин қышқылдарының «тазартылуы» немесе процессингі-кесілуі НҚ-ың белгілі бір учаскелерінен 1-2 нуклеотидтерді кесіп алып лигаза ферментімен тігілуі (сшивание).

Вирустық нуклеин қышқылдарының басқа тірі организмдердің нуклеин қышқылдарына қарағанда едәуір айырмашылықтары бар. Олардың бәрінде генетикалық ақпарат екі спиральды ДНҚ-а кодталған және бір жіпшелі РНҚ бар (информациялық, транспорттық, рибосомалық). Вирустарда геном ретінде ДНҚ да, әрі РНҚ да болуы мүмкін. Кейбір вирустарда (РНҚ геномды) вириондық РНҚ бір мезетте информациялық РНҚ-ң рөлін атқара алады. Мұндай вирустарды (Балтимор классификациясы бойынша) плюс (+) жіпшелі деп атайды. Осындай РНҚ-н бөліп алып жасушаға жұқтырса, жасушаға бүтін вирус енгендей инфекция дамиды. Басқа минус (-) жіпшелі вирустарда РНҚ ақпараттық функциясын іске асыра алмайды. Егер бөлініп алынған осындай РНҚ-н сезімтал жасушаға енгізсе инфекция дамымайды, информациялық РНК-ң синтезделуін қажет етеді. Себебі РНҚ тәуелді полимераза енуін қажет етеді, ол вирустық РНҚ-ның матрицасында иРНҚ-ң синтезделуін қамтамасыз етеді, иРНҚ жасушаның рибосомасына тасымалданады да, трансляциялық процесс- вирустық ақуыздардың синтезделуі басталады. Вирустар нуклеин қышқылдары құрылымының әртүрлі болуымен ерекшелінеді. Оларды химиялық (фенолмен) немесе физикалық факторлармен (ультрадыбыспен) вирусты бұзып алуға болады. ДНҚ құрамды вирустарда олар бірнеше түрде кездеседі: классикалық екі жіпшелі (аденовирустар, герпесвирустар); екі жіпшелі сызықша пішінді шеттері тұйықталған (шешек вирусы); екі жіпшелі сызықшалы бір тізбегі үзілген (Т-фагтар);бір тізбегі бірнеше жерден үзілген (әрбір фрагменті-уникалды ген); жоғарғы бұрамалары (витки) бар (суперспирализация) немесе ондай жоқ (тогавирустар) екі жіпшелі сақина түзіп тұйықталған:сыртқы жіпшесі сақина пішіндес тұйықталған (L-жіпше), ал ішкі жіпшесінің 1\3 бөлігі жоқ (S-жіпше, шорт) екі жіпшелі (гепадновирустар); ерекше сызықшалы бір жіпшелі ДНҚ (парвовирустар); бір жіпшелі сақинаша тұйықталған (фагтар).

РНҚ құрамды вирустардың да бірнеше типтері бар: классикалық бір жіпшелі сызықшалық (пикорнавирустар, тогавирустар, парамиксовирустар, рабдовирустар); сызықшалық, бір жіпшелі, фрагменттелген (ортомиксовирустар); бір жіпшелі фрагменттелген, бірақ әрбір фрагмент сақиналы тұйықталған (буньявирустар); бір-біріне сай келетін екі жіпшелі (ретровирустар), бұл вирустардың диплоидты екенін көрсетеді; екі жіпшелі, фрагменттелген (реовирустар). Химиялық құрамы бойынша вирустық РНҚ және ДНҚ жасушалық нуклеин қышқылдарына ұқсас. Олардың құрамында сол нуклеотидтер, бірақ метилирленген урацилі бойынша айырмашылығы бар.

Липидтер күрделі құрылымды вирустарда бар, олардың болуы патогенді вирустар үшін қажетті қасиеттің бірі болып табылады. Бұл белгі классификациялау кезінде пайдаланылады. Құрамындағы липидтер мөлшері тұрақты емес, 1,5%-дан 54%-ға (тогавирустар), дейінгі деңгейде байқалады. Вирустардың липидтік құрамы тұрақты емес, олар көбінесе жасушалық липидтер. Липидтер суперкапсидтің құрамында болады және иесінің жасушасына байланысты. Егер әртүрлі вирустарды жасушаның бір түріне жұқтырса липидтік құрамы бойынша бірдей болады. Липидтер маңызды рөл атқарады - қорғаныстық функциясы суперкапсидтың ақуызды қаңқасын нығайтады. Олар липопротеидті немесе гликопротеидті кешен түрінде болады. Поксвирустарда өзінің бақылауымен меншікті липидтер синтезделеді, сондықтан олардың липидтік құрамы тұрақты.

Көмірсулар күрделі құрамды вирустардың суперкапсидінің құрамына кіреді, көбінесе моносахаридтер, аминосахаридтер түрінде әртүрлі тікенекшелердің (шипики) құрамында болады. Көмірсулар мөлшері 1-3%-ға дейін және одан да артық мөлшерге жетуі мүмкін, олар глюкоза, манноза, галактоза, нейрамин қышқылдарынан тұрады. Көмірсулық компонент иесінің жасушасына байланысты, суперкапсидтық құрылымды нығайтады, оған қатқылдық қасиет береді. Күрделі құрамды вирустардың гликопротеидті кешенін алып тастаса, олар сезімтал жасушаларға адсорбциялау қабілетінен айырылады. Қарапайым құрылымды вирустарда көмірсулық компонент болмайды.

Вирустардың құрамында басқа да компоненттердің болуы мүмкін: полипептидтердің құрамына жиі жағдайда фосфаттар қосылады (адено-, ретро-, ұшық-, покс-, ортомиксовирустар), олардың нақты функциясы қазірше анықталмаған. Кейбір вирустарда микроэлементтер бар: мыс, молибден.

Пайдаланылғын әдебиет:

Б.А. Рамазанованың және Қ. Құдайбергенұлы Медициналық микробиология

Антибиотиктеді алу көздері

Жоспары:

Антибиотиктер

Антибиотиктерді өндіру көздері және алу тәсілдері

Антибиотиктер

1871-1872 ж.ж. Ресей ғалымдары В.А.Манассеин және А.Г.Полотебнов залалды жараға көгерткіш саңырауқұлақты таңу арқылы емнің тиімділігін байқаған. Л.Пастердің (1887) байқауы бойынша, микробтар әлемінде – антагонизм кең тараған көрініс екені дәлелденді, бірақ оның табиғаты түсініксіз болды. 1928-1929 ж.ж. А.Флеминг стафилококтың өсуін тежейтін химиялық зат бөлетін көгерткіш саңырауқұлағының штамы – пеницилланы (Penicillium notatum ) ашты. Бұл зат «пенициллин» деп аталды. 1940ж. Х. Флори мен Э.Чейн клиникада кең қолданыс тапқан , алғашқы рет тазартылған тұрақты препарат пенициллинді алды. 1945 ж. А.Флеминг,Х.Флори және Э.Чейн Нобель сыйлығына ие болды. Антибиотиктерді зерттеуде З.В. Ермольева және Г.Ф.Гаузе ұлкен үлес қосты. « Антибиотик » деген термин (грек тілінде anti - қарсы, bios-өмір) 1942 ж. С.Ваксман аз концентрацияда басқа бактериялардың өсуін тежейтін және микроорганизмдермен өндірілетін табиғи заттарды белгілеуді ұсынды.

Антибиотиктер – бүл биологиялық туындылы (табиғи ) химиялық қосылыстардан, с.б. олардың жартылай синтетикалық және синтетикалық аналогтарынан дайындалған химиотерапевтік препараттар, олар аз концентрацияда микроорганизмдер мен ісіктерге жоюшы немесе таңдамалы зақымдаушы әсер етеді.

Антибиотиктерді өндіру көздері және алу тәсілдері

Табиғи антибиотиктерді негізгі өндірушілер өзінің табиғи ортасында (негізінен топырақта) орналасып, тіршілігін сақтау үшін антибиотиктер өндіретін микроорганизмдер болып табылады. Жануарлар мен өсімдік жасушалары селективті антимикробтық әсері бар (мысалы , фитонцидтер) заттар өндіре алады, бірақ олар медицинада антибиотиктер өндіруші ретінде кең қолданылмады.

Сонымен табиғи және жартылай синтетикалық антибиотиктер алу көздері болып табылады:

• Актиномицеттер (әсіресе стрептомицеттер) – бұтақталған бактериялар. Олар табиғи антибиотиктердің (80%) көпшілігін өндіреді.

• Көгерткіш саңырауқұлақтар – табиғи бета-лактамдарды (Cephalosporium және Penicillium туыстастығының саңырауқұлақтары) және фузидиев қышқылын синтездейді.

• Кәдімгі бактериялар – мысалы, эубактериялар, бациллалар, псевдомонадалар антибактериалды әсері бар бацитрицин, полимиксиндер және т.б. заттар өндіреді.

Антибиотиктерді алудың негізгі 3 тәсілі бар:

• биологиялық синтез арқылы (продуцент микробтарды қолайлы жағдайда дақылдандырғанда, олар өздерінің тіршілік барысында антибиотиктер өндіреді, осылай табиғи антибиотиктерді алады).

• соңынан химиялық модификациялау арқылы (биосинтез жолымен жартылай синтетикалық антибиотиктер алу). Алдымен биосинтез жолымен табиғи антибиотиктерді алады, содан соң оның бастапқы молекуласын химиялық модификация жолымен түрін өзгертеді, мысалы белгілі радикалдарды қосқан кезде препараттың микробқа қарсы және фармакологиялық сипаты жақсарады;

• химиялық синтез арқылы (табиғи антибиотиктердің синтетикалық аналогтарын алады, мысалы хлорамфеникол (левомицетин). Бұл заттардың құрылымы табиғи антибиотиктермен бірдей, бірақ олардың молекуласы химиялық жолмен синтезделеді.

Химиялық құрылымы бойынша антибиотиктерді жіктеу.

Антибиотиктер химиялық құрылымы бойынша тұқымдастықтарға (кластарға) топтастырылған:

• бета-лактамдар (пенициллиндер, цефалоспориндер, карбапенемдер, монобактамдар)

• гликопептидтер

• аминогликозидтер

• тетрациклиндер

• макролидтер

• линкозамидтер

• левомицетин (хлорамфеникол)

• рифампициндер

• полипептидтер

• полиендер

• әртүрлі антибиотиктер (фузидий қышқылы, фузафунжин және т.б. )

Бета-лактамдар. Молекула негізін бета лактамды сақина құрайды, ол бұзылғанда препарат өзінің белсенділігін жояды , әсер ету типі-бактерицидті . Бұл топтың антибиотиктеріне пенициллиндер, цефалоспориндер, карбапенемдер және монобактамдар жатады.

Пенициллиндер. Табиғи препарат – бензилпенициллин (пенициллин G)-грамоң бактерияларға қарсы белсенді, бірақ көптеген кемшіліктері бар: ағзаднан тез шығарылады, асқазанның қышқыл ортасында тез бұзылады, бактерия ферменттерімен – пенициллиназамен бета-лактамды сақина бұзылып белсенділігін жояды. Табиғи пенициллан қышқылына - әртүрлі радикалдарды қосу жолымен алынған жартылай синтетикалық пенициллиннің табиғи препаратқа қарағанда артықшылығы бар, әсер ету спектрі кең, олар:

• депо-препараттар (бициллин), әсері 4 аптаға дейін (бұлшықетте қор түзеді), мерезді емдеуге, ревматизмнің рецидивін алдын алуға қолданылады;

• қышқылға төзімді (феноксиметилпенициллин), пероралды жолмен қабылдау үшін пайдаланылады;

• пенициллиназаға төзімді (метициллин, оксациллин),бірақ олар кейде тар спектрлі әсер етеді;

• кең спектрлі (амоксициллин, ампициллин);

• көкірің таяқшасына қарсы (карбоксипенициллиндер - карбенициллин, урейдопенициллиндер-пиперациллин, азиоциллин);

• комбинирленген (амоксициллин+клавуланды қышқыл, ампициллин+сульбактам). Бұл препараттардың құрамында бета лактамаза ферментінің ингибиторлары бар (клавулан қышықылы және т.б. ), олардың молекуласы бета-лактамды сақинадан тұрады; оның микробқа қарсы белсенділігі төмен, бірақ бұл ферменттермен жеңіл байланысып,антибиотик молекуласын бұзылудан сақтайды.

Цефалоспориндер. Әсер ету спектрі кең , әсіресе грамтеріс бактерияларға өте белсенді. Ену кезектілігі бойынша препараттың 4 ұрпағын ажыратады, олардың белсенділік спектрі, бета-лактамазаға төзімділігі және кейбір фармакологиялық қасиеті бойынша айырмашылығы бар , сондықтан да бір ұрпақтың препараты екінші ұрпақты алмастыра алмайды, тек қана толықтырады.

• 1-ші ұрпақ (цефазолин, цефалотин және т.б. )-грамоң бактерияларға белсенді, бета лактамазалармен бұзылады.

• 2-ші ұрпақ (цефуроксим, цефаклор және т.б.)-гам теріс бактерияларға белсенді әсер етеді, бета - лактамазаларға төзімдірек.

• 3-ші ұрпақ (цефатаксим, цефтазидим және т.б.)-грам теріс бактерияларға белсенді әсер етеді, бета- лактамазалар әсеріне жоғары резистентті.

• 4-ші ұрпақ (цефепим және т.б.)-негізінен грам оң , кейбір грм теріс бактериялар мен көкірің таяқшасына әсер етеді , бета – лактамазалар әсеріне резистентті.

Карбапенемдер (имипенем және т.б.) – барлық бета-лактамазалардың ішінде кең спектрлі әсері бар және бета – лактамазалар әсеріне резистентті.

Монобактамдар (азтреонам және т.б.)-бета-лактамазаларға резистентті. Әсері тар спектрлі (грам теріс бактерияларға,соның ішінде көк ірің таяқшасына өте белсенді).

Аминогикозидтер – молекуласында аминотоптары бар қосылыстар. Ваксман туберкулезді емдеуге алғашқы препарат – стрептомицинді алды. Қазір бұл препараттың бірнеше ұрпағын ажыратады : (1) стрептомицин , канамицин және т.б. , (2) гентамицин , (3) сизомицин, тобрамицин және т.б. Препараттың әсер ету спектрі кең (әсіресе грамтеріс бактерияларға қарсы белсенді, кейбір қарапайымдарға әсер етеді ), бактерицидті.

Тетрациклиндер – құрамында төрт циклды қосылысы бар , ірі молекулалы препарат тұқымдастығы . Қазіргі кезде негізінен жартылай синтетиктерді, мысалы, доксициклинді қолданады. Әсер ету типі – статикалық . Әсер ету спктрі –кең. (әсіресе жасуша ішінде орналасқан микробтарға: риккетсия, хламидия, микоплазма, бруцеллалар , легионеллаларға қарсы қолданылады).

Макролидтер (және азалидтер) – бұл үлкен макроциклді молекулалар тұқымдастығы.

Эритромицин –ең танымал және кең қолданылатын антибиотик. Жаңа препараттар : азитромицин, кларитромицин (оларды тәулігіне 1-2 рет қолдануға болады).Әсер ету спектрі-кең, жасушаішілік микроорганизмдерге, легионеллаларға, гемофильді таяқшаларға да әсер етеді . Әсер ету типі – статикалық (микроб түріне байланысты бактериоцидті болуы да мүмкін).

Линкозамидтер (линкомицин және оның хлорлы дериваты – клиндамицин ) . Бактериостатиктер. Әсер ету спектрі макролидтерге ұқсас, клиндамицин анаэробтарға қарсы белсенді.

Левомицетин (хлормафеникол) –молекула құрамында нитробензенді «ядро» -сы бар , ол бактерияларға ғана емес , адам ағзасының жасушаларына да уытты әсер етеді. Әсер ету типі статикалық . Әсер ету спектрі – кең, жасушаішілік паразиттерге де әсер етеді.

Рифампициндер (рифампицин) – препарат негізі – күрделі құрылымды ірі молекула . Әсер ету типі – бактерицидті . Әсер ету спектрі – кең (жасушаішілік паразиттер, микобактерияларға қарсы тиімді ) . Қазір негізінен туберкулезді емдеуге қолданылады.

Полипептидтер (полимиксиндер) . Антимикробты әсер ету спектрі – тар (грам теріс бактериялар ), әсер ету типі - бактерицидті . Өте улы . Қолданылуы – сыртқа, қазіргі кезде қолданылмайды.

Полиендер (амфотерицин В, нистатин және т.б. ). Саңырауқұлаққа қарсы препараттар , улылығы жеткілікті жоғары, сондықтан көбінесе жергілікті (нистатин),ал жүйелі микоздарда-амфотерицин В ( таңдау препараты) қолданылады.

Пайдаланылған әдебиеттер: Интернет желісі

жүктеу/скачать 42.47 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3