Тэма № 3. Паэтычны свет Яраслава Врхліцкага

Тэма № 3. Паэтычны свет Яраслава Врхліцкага

Яраслаў Врхліцкі (сапраўднае імя Эміль Фрыда) ў гісторыі чэшскай літаратуры ХІХ стагоддзя займае адно з першых месцаў. Яго шматгранная творчасць, якая ахоплівае лірычную і эпічную паэзію, прозу і драму, пераклады з іншых літаратур, літаратурную крытыку і эсэістыку, сведчыць пра значны рост культуры чэшскага грамадства і нацыі ў апошняй трэці ХІХ стагоддзя. У той жа момант спадчына Врхліцкага з'яўляецца добрым паказальнікам супярэчнасцяў, што існавалі ў літаратурным, ідэйным і ўвогуле культурным жыцці чэхаў тых часоў. Паэзія Яраслава Врхліцкага садзейнічала канчатковаму выраўнанню развіцця чэшскага літаратурнага працэсу з еўрапейскім. Вершы Врхліцкага, інспіраваныя жыццём і мастацтвам, склаўшыя больш за дзевяноста зборнікаў, далі чэшскай паэзіі нязнанае дагэтуль багацце тэм і вобразаў, памераў і форм. З Врхліцкага вопыт сусветнай паэзіі стаў актыўна засвойвацца і шырока пранікаць у чэшскую паэтычную свядомасць. Паэт і яго прызначэнне, зямное і ўзнёслае, каханне, эротыка, філасофскае асэнсаванне любові, праблема жыцця і смерці, асобы і грамадства, чалавецтва і космасу, рухаючых сіл сусвету, прыгажосць прыроды і яе шматлікасць, родная зямля, айчызна, народ і яго прыгнятальнікі, таленавітыя мастакі і паэты, эвалюцыя чалавецтва, сучасная праблематыка, успаміны пра падарожжы, якіх было шмат, -- усё гэта няпоўны пералік тэм і сюжэтаў, што хвалявалі Врхліцкага і адбіліся ў яго творах. Санэты, газэлі, рытурнэлі, ронда, тэрціны, двухрадкоўі, песні і г. д. – гэтыя і іншыя вершаваныя формы можна знайсці ў чэшскага паэта. Спадчына Врхліцкага звязана з традыцыямі рамантыкаў, але адначасова ў ёй намечаны і рэалістычныя тэндэнцыі.

Свой псеўданім Врхліцкі Эміль Фрыда запазычыў у забытага, рана памерлага кутнагорскага паэта Й. В. Елінка. А ў 1919 годзе на скале над ракой Врхліцай у Кутнай Горы скульптар Йозэф Хвоян на плошчы дванаццаць квадратных метраў высек агромністы барэл'еф Яраслава Врхліцкага, які стаў самым вялікім помнікам паэту. Безумоўна, гэта сведчыць пра пашану сучаснікаў.

Шырокі культурны інтэркантэкст у творах Врхліцкага абумоўлены разнабаковасцю яго інтарэсаў: пачынаў вывучаць тэалогію, перайшоў на філасофскі факультэт Карлава ўніверсітэта, дзе атрымаў сур'ёзныя веды ў галіне гісторыі і літаратуры, авалодаў раманскімі мовамі. Страсцю ўсяго жыцця было чытанне. Кумірамі маладосці сталі Байран і Шэкспір, Гётэ, Дантэ, Гюго, Шылер, Гогаль, Пушкін, Лермантаў, Маха, Нэруда. Ужо на пачатку сваёй творчасці паэт выказвае схільнасць да філасофскіх разважанняў, медытацыі, інтымнай лірыкі. На светаўспрыманне Врхліцкага вельмі паўплывала пісьменніца Соф'я Падліпская, малодшая сястра Караліны Светлай, з якой ён пазнаёміўся ў 1873 г. Паэта і Падліпскую звязвала блізкае сяброўства і багатая перапіска (перапіска мужчыны і жанчыны, якая на дваццаць гадоў старэйшая за яго). Гэтыя адносіны глыбока закранулі Врхліцкага і садзейнічалі станаўленню яго поглядаў, што асабліва падкрэсліваў Ф. К. Шальда ў прадмове да выдання іх перапіскі. (Дарэчы, Яраслаў Врхліцкі ў 1979 г. ажаніўся з дачкой Падліпскай – Людмілай).

Пералічыць усё напісанае Врхліцкім цяжка. Мэтазгодным будзе спыніцца на асноўных этапах творчай біяграфіі паэта і проста намеціць пэўныя вектары, па якіх можна будзе арыентавацца ў амаль неабсяжным моры паэтычных здабыткаў чэшскага класіка. Ён пачаў друкавацца ў 70-я гг. Менавіта тады пабачылі свет яго першыя зборнікі («З глыбінь» 1875, «Сны аб шчасці» 1876), прасякнутыя настроямі меланхоліі, тугі і песімізма, што тлумачыцца агульнымі пачуццямі расчаравання, панаваўшымі ў чэшскім грамадстве пасля спаду нацыянальнага руху ў краіне. Назвы зборнікаў сведчаць пра рамантычнае ўспрыманне свету. Паступова матывы смутку і журбы змяняюцца аптымістычнай тэматыкай, вершамі пра юнацкае каханне.

У любоўнай лірыцы Врхліцкага 70-80-х гг. дамінуюць паганскія тэмы, матывы і светабачанне. Натхніцелькай і цэнтрам яго паэтычных рэфлексій становіцца жонка, Людміла Падліпская. Інтымная лірыка гэтых часоў ахоплівае ўсе адценні сямейнага і любоўнага шчасця чалавека, якія толькі магчымыя. Менавіта ў вершах пра каханне Врхліцкі часта звяртаўся да вельмі складаных страфічных форм. Калі большасць эпічных вершаў узыходзць да міфалагічных альбо кніжных крыніц, то любоўная лірыка Врхліцкага бліжэй да жыцця. Многія вершы аўтабіяграфічныя. Шэраг твораў прысвечаны жанчыне-маці. Пачуцці шчаслівага бацькі і мужа з вялікай глыбінёй раскрываюцца ў творах названага часу. Ёсць вершы, прысвечаныя дзецям. 90-я гг. прынеслі паэту крызіс і разлад(у тым ліку і ў сям'і), які адчуваўся да канца жыцця і так і не быў пераадолены. Паэтычная танальнасць змяняецца з мажорнай на мінорную, вершы Врхліцкага поўняцца песімізмам і горыччу. Матывы неўладкаванасці асабістага жыцця спалучаюцца з матывамі непрыняцця рэчаіснасці і расчаравання грамадскім жыццём. Толькі на пачатку новага стагоддзя паэт зноў светлымі фарбамі раскрашвае вершы пра адносіны мужчыны і жанчыны, чалавека і акаляючага свету. Тэма кахання асабліва шырока прадстаўлена ў збоніках «Сны аб шчасці», «Эклогі і песні», «Шляхі да Эльдарада», «Вокны ў буру», «Песні вандроўніка», «Музыка ў душы», «Залаты пыл», «Чароўны сад», «Што жыццё дало», «Матылі ўсіх фарбаў». Усю творчасць паэта можна ўспрымаць як лірычную споведзь.

Ужо на пачатку свайго шляху паэт імкнуўся паглядзець свет. Пасля заканчэння ўніверсітэта ён уладкаваўся дамашнім выхавацелем дзяцей аднаго багатага чалавека і разам з імі адправіўся ў Італію, якая абудзіла патрыятычныя пачуцці маладога паэта. Вынікам вандроўкі стаў зборнік «Год на поўдні» (1878), які адлюстроўвае разважанні паэта пра гісторыю культуры, пра лёс свайго народа. У зборнік былі ўключаны шматлікія пейзажныя замалёўкі і падарожныя нататкі. Увогуле 80-я гг. вельмі шчаслівыя для Врхліцкага-паэта і чалавека. Ён дасягае прызнання, стварае свае самыя лепшыя творы (зб. «Эклогі і песні» 1880, «Шляхі да Эльдарада» 1882, «Спадчына Тантала» 1888 і інш.) Менавіта ў гэтыя часы паэт мае магчымасць шмат вандраваць: ён наведвае Германію, Францыю, Данію, Галандыю, Польшчу. У 1890-м г. становіцца членам Чэшскай Акадэміі навук і мастацтваў. Карлаў ўніверсітэт прысуджае яму званне ганаровага прафесара і дае месца прафесара параўнальнай гісторыі літаратур. Врхліцкага знаходзіць і сусветнае прызнанне.

У 80-я гг. Врхліцкі рэалізуе задумку сваёй маладосці – стварае «Эпапею чалавецтва». Сама ідэя нарадзілася пад ўплывам «Легенды стагоддзяў» Гюго і творчасці Леконт де Ліля. «Эпапея чалавецтва» Яраслава Врхліцкага ўяўляе сабой сукупнасць некалькіх эпічных зборнікаў («Дух і свет», «Міфы І», «Міфы ІІ», «Новыя эпічныя вершы», «Сфінкс», «Старая вестка», «Абломкі эпапеі», «Новыя абломкі эпапеі», «Богі і людзі», «Трэцяя кніга эпічных вершаў»). Гэта паэтычнае апісанне культурнага і мысліцельнага (духоўнага) развіцця чалавецтва, разважанні пра сэнс гісторыі. У адрозненні ад, напрыклад, Гюго Врхліцкі не выступае ў якасці халоднага і ўпэўненага суддзі, не становіцца ў позу прарока і мысліцеля. Ён нават не імкнецца ахапіць у сваім цыкле ўсе этапы развіцця чалавецтва, гэта адно «абломкі». Цыкл не мае яснай кампазіцыі. Нават пералік зборнікаў, якія ўваходзяць у цыкл, даволі ўмоўны. Іншы раз да ўжо названых некаторыя даследчыкі далучаюць і такія кнігі Врхліцкага, як «Хіларыён», «Твардоўскі», «Песня пра Вінэту».

Праграмны характар мае адна з першых кніг Яраслава Врхліцкага “Дух і свет” (1878), у якой паэт уздымае філасофскія пытанні, што стаяць перад чалавецтвам. Яго цікавяць адносіны духу і свету, якія ён падае праз прызму філасофіі пантэізму, улічвае паэт дасягненні сучасных грамадскіх і прыродазнаўчых навук, тэорыю Дарвіна і праблемы космасу. Не цураецца Врхліцкі і біблейскіх матываў, што абуджаюць яго творчую фантазію і спрыяюць далучэнню да этычнай праблематыкі. Сацыяльныя выявы, пра якія згадвае паэт, дэманструюць глыбокі крызіс усяго сучаснага чалавецтва. Уражвае шырокі дыяпазон пытанняў, праблем і тэм, да якіх дакрануўся Врхліцкі ў названым зборніку.

Першыя зборнікі цыкла адметныя аптымістычнымі настроямі, верай у гуманізм і дэмакратыю. Гэта адлюстраванне тагачаснай філасофіі пазітывізму, якой захапляўся паэт, і выражэнне пэўных надзей. У апошніх зборніках цыклу ідэал перасоўваецца ў далёкую будучыню. Ідэальнае светаўладкаванне Врхліцкі знаходзіць толькі ў антычнасці. Сучасная цывілізацыя, на яго думку, поўная супярэчнасцяў. Для паэта самымі прывабнымі былі сюжэты з антычнасці, Рэнесанса, эпохі Вялікай Французкай рэвалюцыі канца ХVІІІ стагоддзя. Врхліцкі спрабаваў філасофскі асэнсаваць ход гістарычнага развіцця. Да гістарычнага матэрыялу ён ставіўся з ідэалістычнай і дастаткова суб’ектыўнай пазіцыі. На эпічных творах адбіўся эклектызм светаўспрымання паэта, а часам і супярэчлівасць яго поглядаў. Эпапея пачынаецца з часоў хаосу, потым ён звяртаецца да легенд Старога запавету, да антычных міфаў, містычных сюжэтаў сярэднявечча і нарэшце да сучаснасці. Шырокае выкарыстанне знаходзіць у цыкле прыём кантраста: напрыклад, антычная Грэцыя супрацьпастаўляецца ўвогуле усяму акаляючаму паэта жыццю. Для яго Элада – узор прыгажосці, жыццялюбства, прарадзіма мастацтваў. Грэцыя апявалася Врхліцкім як “залаты перыяд чалавецтва” і ідэал грамадскай арганізацыі. Антыподам старажытнай Грэцыі паэту ўяўляўся антычны Рым. Негатыўна ўспрымалася аўтарам і сярэднявечча, якое асацыіравалася з інквізіцыяй і аскетызмам, што згубілі “залатое стагоддзе”. Асаблівую ўвагу творца цыклу надаваў асвятленню тэмы кахання ў гістарычным і філасофскім аспектах. Любоўная тэматыка эпапеі прадстаўленая матэрыялам усіх часоў і народаў. Не абышоў паэт маўчаннем і гераічнае мінулае чэшскага народа: у эпічных вершах апетыя Ян Гус, Жыжка, Іеранім Пражскі. Паэт з захапленнем услаўляе барацьбітоў за свабоду чалавецтва: Спартака, Бруна і іншых. Врхліцкі у сваім цыкле хутчэй выступае ў якасці шукальніка прыгажосці. Саму ж эпапею трэба ўспрымаць як складнік паэтычнай эвалюцыі таленавітай асобы, як выражэнне зменаў у адносінах да рэчаіснасці. Часам у некаторых зборніках цыклу рэфлексіўная складальная дамінуе над эпічнай (“Плямы на сонцы”, “Сфінкс” і інш).

Шэраг лірычных вершаў прысвечаны прыродзе, якую ён успрымаў як пантэіст. Прырода напаўняе радасцю і абуджае творчыя сілы. Нярэдка прырода кантрастуе з недасканалым чалавечым жыццём. Шмат вершаў прысвечаны прыродзе Чэхіі. Менавіта ў іх выступае патрыятычны пачатак (цыкл “Мая Радзіма”: вершы “Зімовы пейзаж”, “Прага ў квеценні”, “Градчаны на заходзе”, “Прадчуванне вясны ў гарах”)

Час ад часу Яраслаў Врхліцкі эстэтствуе і звяртаееца да салоннай лірыкі: піша пра кветкі, каштоўныя камяні, дрэвы, цыгарэты. Такія творы фармальна вельмі вытанчаныя, бездакорныя і дасканалыя, не пазбаўленыя наўмыснай ідэйнай легкаважнасці.

Цікавы той факт, што да сацыяльнай, патрыятычнай тэматыкі, сюжэтаў з чэшскай міфалогіі і гісторыі Врхліцкі звяртаўся ў крызісныя гады свайго жыцця. Менавіта тады змястоўнасць твора значыла для яго больш, чым фармалістычныя вопыты, да якіх ён быў вельмі схільны. У такія хвіліны паэт імкнуўся да прастаты і яснасці, песенных форм (“Санэты самотнага”, “Сельскія балады”, “Каралавыя астравы” і інш). Адным з апошніх зборнікаў паэта стаў зборнік “Дрэва жыцця” (1909), створаны пад ўражаннем паэзіі Уітмэна, якога Врхліцкі перакладаў. У ім апяваецца жыццё, непадуладнае смерці. Толькі так трэба ўспрымаць і творчую спадчыну самога Яраслава Врхліцкага.
Пытанні для канторолю

1. 
   Шматпланавасць таленту Яраслава Врхліцкага.
   
2. 
   Культурны інтэркантэкст у паэтычнай спадчыне Врхліцкага.
   
3. 
   Гіганты думкі ў паэзіі Врхліцкага (вершы пра знакамітых мастакоў, пісьменнікаў, паэтаў, навукоўцаў, вызваліцеляў народаў, змагароў за свабоду).
   
4. 
   Інтымная лірыка Яраслава Врхліцкага. Асноўныя тэмы і матывы. Эмацыянальная палітра. Эвалюцыя настрояў, пачуццяў і поглядаў на адносіны мужчыны і жанчыны на працягу творчага шляху.
   
5. 
   Сучаснасць у паэзіі Врхліцкага.
   
6. 
   Чэшская гісторыя і міфалогія ў апрацоўцы паэта. Патрыятычныя матывы ў вершах Врхліцкага.
   
7. 
   Асаблівасці пейзажнай лірыкі Яраслава Врхліцкага. Вершы пра чэшскую прыроду.
   
8. 
   «Салонная» лірыка Яраслава Врхліцкага. Адметнасці формы і зместу.
   
9. 
   Сацыяльныя матывы ў паэзіі Врхліцкага.
   
10. 
    Руская тэма ў творчасці паэта. Асноўныя імёны, асаблівасці інтэрпрэтацыі і эмацыянальных афарбовак.
    
11. 
    Фармальная дасканаласць лірыкі Яраслава Врхліцкага. Багацце вершаваных форм у спадчыне паэта.
    
12. 
    «Эпапея чалавецтва» Яраслава Врхліцкага: ад задумы да ўвасаблення. Канцэпцыя цыклу.
    
13. 
    Антычныя сюжэты і матывы ў творчасці паэта. Элада як узор прыгажосці, жыццялюбства і прарадзіма мастацтваў.
    
14. 
    Праграмны зборнік Яраслава Врхліцкага «Дух і свет». Філасофская праблематыка, біблейскія матывы. Шырыня тэматычнага дыяпазону зборніка.
    
15. 
    Любоўная тэматыка ў «Эпапеі чалавецтва». Філасофскія і гістарычныя аспекты кахання ў трактоўцы Врхліцкага.
    
16. 
    Пераклады Яраслава Врхліцкага з іншых моў як уклад у скарбніцу чэшскага вершаскладання.
    

Кузнецова Р. История чешской литературы. М., 1987.

Очерки истории чешской литературы XIX- XX вв. М., 1963.
Dějiny české literatury. Sv.3. Praha, 1959.

Dějiny české literatury. Praha, 1959-60.

Česká literatura od počatků k dnešku. Praha, 1998.

Hrabák J, Jeřabek D, Tichá Z. Průvodce po dějinach české literatury. Praha, 1984.

Novák A. Dějiny českého písemnictví. Praha, 1994.

Přehledné dějiny literatury. Dějiny české a slovenské literatury s přehledem vývojovych tendencí světové literatury do první světové války. Praha, 1992.

Vlček J. Dějiny české literatury. Praha, 1960.
Никольский С.В. Две эпохи чешской литературы. М., 1981.
Slovník básnických knih: Díla české poezie od obrození do roku 1945. Praha, 1990.
Borecký J. Jar. Vrchlický. Praha, 1906.

Frída V. Krásná léta Jar. Vrchlického. Praha, 1948.

Jirát V. Uprostřed století. Praha, 1948.

Klášterský A. Vzpomínky a portréty. Praha, 1934.

Krejčí Fr.V. Jar. Vrchlický. Praha, 1913.

Kvapil J. O čem vím. Praha, 1932.

Novák A. Vrchlický // Myšlenky a spisovatelé. Praha, 1914.

Machar J.Sv. Oni a já. Praha, 1927.

Mukařowský J. Kapitoly z české poetiky. I-III.Praha, 1948.

Mukařowský J. Studie z poetiky. Praha, 1982.

O národní literatuře: Z úvah a polemik doby majovců a lumirovců. Praha, 1990.

Polák J. Tichý V. Krejčí K. Jaroslav Vrchlický. Praha, 1954.

Pražak A. Vrchlickému nablízku. Praha, 1967.

Sborník Společnosti Jar. Vrchlického. Praha, 1915—1942.

Tichý V. Jaroslav Vrchlický. Praha, 1942, 1947.

Václavek B.Literární studie a podobizny. Praha, 1962.

Vrchlická E. Dětství a mládí s Jar. Vrchlickým. Praha, 1960.

Šalda F.K. Jaroslav Vrchlický // Šalda F.K. Duše a dílo. Praha, 1913.

Šalda F.K. Kritické projevy 3. Praha, 1950.

Šalda F.K. Kritické projevy 9. Praha, 1954.

Živý Vrchlický. Praha, 1937.