Xiii-тарау Бөкеев ордасындағы Исатай Тайманов бастаған халық көтерілісі (1836-1838)
жүктеу/скачать 32.9 Kb.
|
|
История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней – 3-е изд.; переработ. – Алматы, 2011. – 670 с. XIII-тарау Бөкеев ордасындағы Исатай Тайманов бастаған халық көтерілісі (1836-1838) &27. Бөкей Ордасындағы отарлық езгінің күшеюі. Бөкей Ордасында отарлық езгінің күшеюі. Әсіресе, Ішкі (Бөкеев) Орда қазақтары күшейіп келе жатқан отарлық езгіні бастан кешірді. Нарын-құмдар аумағында, Жайықтың төменгі ағысы мен Еділдің аралығындағы Каспий даласында тұратын Бөкей ордасының қазақтары Жайықтың арғы жағындағы және жақын маңдағы шығыстағы ағайындарынан ажырап қалып, патшалық Ресейге жақындай түсті. Бөкей Ордасы құрылғаннан кейінгі алғашқы екі онжылдықта (1801 ж.) қазақтардың Жайық өзенінің арғы бетінен үздіксіз ағылып келуіне байланысты оның халқы көбейе берді. Қаһарлы, қарлы қыста қазақтар әдеттегідей Каспий жағалауы мен Қамысты-Самар көлдеріндегі қалың қамысты тоғайлардан малына баспана, отын, жем іздеген. Оларды, ең алдымен, осы жерлердегі қыстаулар мен жайлаулардың жақындығы қызықтырды. Жайықтың шығысындағы Кіші жүз даласында қыстау мен жазғы көшпелілердің арасы орасан зор болды. Кейде олар 2 мың шақырымға дейін жетеді. Мұндай ауысулар бай сұлтандарға, ірі билер мен олардың сансыз табындары күшті, тоқ жылқылары мен түйелеріне ғана мүмкін болды. Кедей қазақтар Бөкей ордасына көшуді жөн көрді, бұл көшпелілерге үлкен қолайлылық туғызды. Ең бастысы, Орал даласын аралау барған сайын қиындай түсті, себебі 19 ғасырдың басына қарай феодалдар Кіші жүздің ең жақсы жайылымдарын иемденді. Бұл күшейіп келе жатқан феодалдық езгі қазақ бұқарасын алыстан азғырып, Бөкей ордасы орналасқан Жайық өзенінің арғы жағындағы батысқа қарай ұмтылуға одан сайын жігерлендіріп жіберді. Бірақ оларды сол жерде ащы көңілсіздік күтіп тұрды. Бөкей Ордасының ең жақсы жерлері не орыс помещиктеріне үлестірілді, не қазақ дворяндарының қолында болды. Бүкіл дерлік Каспий жағалауы орыс бай помещиктерінің – князь Юсупов пен граф Безбородконың иелігінде болды. Үлкен мен Майлы Өзен өзендерінің аралығындағы жайқалған шабындықтарды Бөкей өлгеннен кейін Орал казак әскерлері басып алды. Жайық казактары, шенеуніктер, ауыл кулактары көшпелі қазақтарды басып алған жерлерінен айнытпай қуып жіберді, онда мал бағуға, шөп шабуға, өзен суларын пайдалануға, балық аулауға тыйым салды. Қазақтар мен Жайық казактары арасында жер-жерге қатысты жиі сот даулары, қақтығыстар туындады. Дәл осындай сурет Юсупов және Безбородко учаскелерінде байқалды. Қаһарлы қарлы қыстың бірінде, яғни 1819 жылы қазақтар Каспий теңізіне қоныс аударған кезде жағалаудың барлық ойпаң жерлерін су басып, мұз басқан. Көктайғақ малдың қырылуына себеп болды. Жағалаудағы қамыс басқан қорғандарда ғана жайылып жүрді, бірақ қазақтарды ол жерге жібермеді. Қазақтар орыс помещиктері мен қазақ дворяндарына құлдыққа түсуге мәжбүр болды. Кезіп жүру құқығы үшін жер иелері қазақтардан ақша, мал немесе жұмыс күшімен алым алды. Оларды қамыс шабуға, мұз шабуға мәжбүрлеген. Сәл қарсылық білдіруге тырысқанда қазақтар қыстауларынан қуылды. Сонау 1818 жылы үкімет қазақтардың Жайықтан ары қарай еркін жүруін тоқтатуды бұйырды. Олар вагондары мен малдарымен сапты бұзып өтпек болғанда, оларды Орал казак әскерлері ұстайды. Әсіресе 1834 жылдың қысы қазақтар үшін ауыр болды. Наурыздағы қатты аяз бен қарлы бораннан кейін қорқыныштан бірнеше ондаған мың бас мал қырылды. Бұл апат Юсупов княздарының қираған қазақтардан қыстау үшін 5 мың сом жинауына кедергі бола алмады. Юсупов пен Безбородко учаскелерінің басшылары қазақтардан көші-қонды білгені үшін вагонға 1 рубль, түйе, жылқы немесе сиырға 20 тиын, қошқарына 5 тиын төлейтін. Каспий жағасындағы қыраттарды кезген қазақтар қамыс шабумен қатар, шөпті егістікке шығарып, тасуды талап етті. Қанша қиын болса да, олар бұған көнуге мәжбүр болды - қақаған аязда қыстауды қалдыру қазақ үшін малдан толық айырылумен бірдей болды. жүктеу/скачать 32.9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|