«xxi ғасырдағЫ Ғылым және білім»
О.Т.АЙДАРОВ., Е.Ж. АРЫСТАН
жүктеу/скачать 4.46 Mb. Pdf көрінісі
|
|
О.Т.АЙДАРОВ., Е.Ж. АРЫСТАН (ҚЫЗЫЛОРДА Қ, ҚАЗАҚСТАН) ОРТА АЗИЯДАҒЫ НЕГІЗГІ ІРІ СУ КӨЗДЕРІ: АМУДАРИЯ МЕН СЫРДАРИЯ ӨЗЕНДЕРІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ Жер жүзінің табиғи су айналымы төртке бөлінеді. Мұхиттар үстіндегі су айналымы, құрылықтар үстіндегі су айналымы, мұхиттар мен құрылықтар аралық су айналымы және жер асты су айналымы болып бөлінеді. Ұзақ жылдар бойы жасалған тәжірибелерге қарағанда, жыл көлемінде табиғи су айналымында жүрген 520 мың текше шақырым шамасындағы судың 86,2 пайызы мұхиттардың бетінен буға айналса, 13,8 пайызы құрылықтағы ылғалдықтан буға айналып, оның 79,2 пайызы жауын-шашынмен қайтадан мұхиттарға түссе, 20,8 пайызы құрылықтарға түсіп, бар болғаны 7-ақ пайызы өзендердің еншісіне тиеді екен [1, 10-б]. Дүние жүзіндегі барлық судың көлемі 1,386 миллион текше шақырымға тең. Оның ішінде, жер астында бір шақырымға дейінгі тереңдікте 4,0 миллион текше шақырым су болса, атмосферада жердің әр шаршы шақырымында 20 мың тоннадай келетін бу түрінде су бар. Адам өміріне ауадай қажетті тұщы судың көлемі құрылықтар мен өлкелерде бірдей орналаспаған. ТМД көлемінде бір жылда өзендер мен ағатын судың барлық көлемі шамамен 4740 текше шақырым болса, оның 84 пайызы немесе 3030 текше шақырымы тікелей Солтүстік мұзды мұхитқа, 950 текше 271 шақырымы Тынық мұхитқа құйса, Волга, Орал, Терек, Нұра, Амудария, Сырдария, Днестр, Днепр, Дон, Кубань сияқты ірі оңтүстік өзендерінің еншілеріне бар болғаны 750 текше шақырым ғана су тиеді екен. Құбылмалы ауа райының әсерінен айналымда жүрген табиғ су көздерімен, өзенмен ағып келетін судың көлемі жылдар мен маусым мерзімдерінде өзгеріп тұрады. Кейбір жылдары, әсіресе, егістік суды мол қажет ететін маусымда барлық табиғи су көздері сарқылып, су қорлары таусылып, суармалы егіншілік пен табиғатты қуратып, бір өлкенің халқын орасан зор экономикалық дағдарысқа ұшыратса, осыған керісінше екінші бір өлкеде елді мекенді, қаланы, суармалы егіншілікті тасқын су қарап қылып, елді орасан зор орны толмас шығынға, үлкен күйзеліске душар ететіндігін табиаттың заңдылығы деп ұққан жөн. Бұл аймақта халықтар б.з.д. І-мыңжылдықта, қазіргі құрғап қалған Қарадария, Іңкәрдария, Жаңадария бойын, Қуаңдария мен Ескідариялықты жерлерде мекен еткен [2, 15-б]. От пен судың апатынан зәбір көрген халық «От пен су тілсіз жау» дегенімен, отсыз тіршілік, сусыз өмір болмайды. Басқасын айтпағанда, адам тек тамақтанудың өзіне жылына 60 тонна суды пайдаланады. Адам салмағының 65 пайызы су десек, сол денедегі судың 15-20 пайызынан айрылса, адамның тіршілігі тоқтайды екен. Өндіріс пен ауыл шаруашылығының өнімін өндіруге де мол су қажет, атап айтқанда, бір тонна күрішті өндіруге 12000 – 14000 текше метр, бір тонна бидайға 3000 – 3500 текше метр су, сондай – ақ, бір тонна темірді қорытуға 250 – 300 текше метр, бір тонна қағазды шығаруға 550 – 730 текше метр су қажет. Орта Азиядағы негізгі ірі су көздері Амудария мен Сырдария өзендерінің орташа жылдық су жиынтығы 116 текше шақырым, оның ішінде Амудария – 79,4 текше шақырым, ал Сырдария – 36,6 текше шақырым. Амудария өзенінің жылдық су жиынтығы 109 текше шақырымнан 58,6 текше шақырымға дейін азайса, Сырдария өзенінің жылдық су жиынтығы 54 текше шақырымнан 23,6 текше шақырымға дейін азайып тұрады. Амудария өзенінің 79,4 текше шақырым жылдық су жиынтығының 1,654 текше шақырымы Қырғызстан жерінен, 58,732 текше шақырымы Тәжікстан жерінен, 1,405 текше шақырымы Түркіменстан жерінен, 6,791 текше шақырымы Өзбекстан жерінен, 10,814 текше шақырымы Ауғанстан мен Иран жерінен түседі. Сырдария өзенінің 36,625 текше шақырым жылдық су жиынтығының 2,516 текше шақырымы Қазақстан жерінен, 27,542 текше шақырымы Қырғызстан жерінен, 1,005 текше шақырымы Тәжікстан жерінен, 5,562 текше шақырымы Өзбекстан жерінен түседі [3, 244-б]. Енді Орталық Азиядағы ірі су көздері – Амудария мен Сырдария өзендерінің бойындағы тағдырлас туысқан Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Өзбекстан бес республика жерлерінің бассейіндік аудандар мен суармалы аймаққа бөлінуіне тоқталып көрелік. Арал өңірінің бассейндік су шаруашылығы аудандарға бөлінуі: |