ҚАРЛУҚ-ХОРАЗМ АДАБИЙ ТИЛИ ВА УНИНГ МАНБАЛАРИ ҲАҚИДА

Қорахонийлар давлати ҳукмронлиги тугагандан кейин Хоразмда қарлуқ-хоразм адабий тили вужудга келди. Бу тил мўғуллар истилосидан сўнг икки бир-бирига яқин бўлган адабий тилларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Улардан бири Олтин Ўрда ёки Хоразм адабий тили ва иккинчиси Чиғатой улусининг тили. Карлуқ-хоразм адабий тилининг ёдгорлиги сифатида Рабғўзийнинг «Қиссасул-анбиё», Алининг «Қиссаи Юсуф», Аҳмад Яссавийнинг «Девони ҳикмат» каби асарларни кўрсатиш мумкин. Шундан «Қиссасул анбиё» асарининг тил хусусиятлари билан танишамиз.

Мўғуллар истилоси маълум даражада диний реакциянинг кучайишига олиб кедди. Бу ҳолат бадиий адабиётга ҳам таъсир қилди. Аксарият адиблар диний қонунларни халқšа тушунарли тилда ёритишга харакат қилдилар. Бунда улар šисса жанридан фойдаландилар. Қиссаларда эса сўзлашув тилига кўплаб мурожаат қила бошладилар. Натижада халқ тилига хос элементлар айрим диний афсонавий сюжет асосида ёзилган асарлар услубига кириб кедди. Шу жиҳатдан Рабғузийнинг «Қиссасул 20 анбиё» асари характерлидир. Рабђузий XII асрнинг охири ва XIV асрнинг бошларида яшаган. Унинг «Киссасул-анбиё» асари шу давр тилини ўрганишда муҳим манбадир. Бу асар 72 қиссани ўз ичига олиб, унда «Қуръон» ва бошқа диний китобларлади сюжет сақлангандир.

Рабғузий ислом динини тарғиб қилиш мақсадида халққа тушунарли бўлсин учун халқ сўзлашув тилига мурожаат қилади. Асарда халқ оғзаки ижодида мавжуд бўлган қисса ва латифалар стили устун даражада ўз ифодасини топган. Бу эса китобий тил билан халқ тилини бир-бирига яқинлаштириш имконини туғдирар эди.

Рабђузий баён этиш услубини жуда соддалаштирган ва асарида халқ эртаклари услубини танлаб, «Қиссадан хисса» чиқариб боради. Халқ маšолларидан ҳам усталик билан фойдаланган.

«Қиссаи анбиё» асари фонетик жиҳатидан д-лашишнинг камайиб, й-лашиш ҳодисасидан кенгрок қўлланган даврига тўғри келади. Баъзи ўринларда ҳар иккаласи параллел қўлланган: иди-изи (жаноб-худо), қайгу, қайгулуқ ва ҳ.о.

Морфологик хусусиятларига назар ташлаганда қуйидагилар қўринади:

қаратқич келишиги -ның//-ң//-нуң//-ы-и/-/ин аффикс вариантларига эга: Арабнуң адабы бар. Ул элиң әвләри.

жўналиш келишиги -ђару//-ғәрү аффикс вариантига эга; ташқару, қайғару, унгару (олдинга)

Асарда кишилик олмошларига келишик қўшимчалари икки марта қўшилиши мумкин: Бизиндин қачтын. Сизиндин кедим.

Жамлик сон -әгу аффикси билан ҳосил қилинган: икәгү, үчәгү.

Равишдошнинг -мадин (матин) аффикси билан ҳосил қилинган варианти: Атам сөзин тутмадин.

Шарт феълииинг I шахс кўплигида -уз (вуз). Шахс сон қўшимчаси қўлланган: Бу уч нәсинә аңа аргуман аппарсауз гәрек ерди ва ҳ.о.

ЧИҒАТОЙ УЛУСИНИНГ АДАБИЙ ТИЛИ

XIII асрда муђуллар истилосидан сўнг Мовароуннаҳрда Чиғатой давлати тузилди. Бу давлат идора ишларини юритишда қорахонийлар давридаги адабий тилга ва Хоразмдаги адабий тилга мурожаат қилади. Лекин кўпроқ корахонийлар давридаги тилга аҳамият берилди. Бу ҳолат маълум даражада қарлуқ-уйғур тили хусусиятларининг бу тидда сингаб қолишига сабаб бўлган, чунки уйғурлар маданий жиҳатдан юқори турувчи қабила бўлгани учун мўғуллар ҳукмронлиги даврида давлатнинг маданий ҳаётида ва ёзув билан боғлиқ бўлган деярли барча ишларда муҳим ўрин тутган. Сарой доирасидаги мансабдор кишиларнинг болалари уйғурлар қўлида ўқиганлар.

Чиғатой улусининг адабий тили ёдгорликларида қадимий китобий д-ўрнида з,й ундошларининг келганлигини кўрамиз. Шунингдек, айримларида туркман, баъзиларида уйғур тили хусусиятларини учратамиз. Чиғатой улуси адабий тилининг ёдгорликлари сифатида «Мукаддимат-ул адаб», «Юсуф ва Зулайҳо», «Равнақ-ул Ислом», «Ўғузнома» каби асарларни кўрсатиш мумкин.

«ЎҒУЗНОМА» АСАРИНИНГ ТИЛ ХУСУСИЯТЛАРИ

Ўрта Осиё туркий халқлари - ўғуз ва қарлуқ-уйғур диалектининг қадимги ёдгорлиги ҳисобланган «Ўғузнома»нинг қачон ва қаерда кўчирилганлиги хақида ҳозиргача аниқ маълумот йўқ. Н.М.Маллаев бу асарни ХШ- XIV асрларда, А.М.Шербак XV асрда китобат қилган деб маълумот берадилар.

Немис олими В.Банг «Ўғузнома»нинг тил хусусиятларини тахлил қилиш асосида афсонанинг тилини шартли равишда янги шарқий туркий тил деб атайди ва П.Пеллионинг фикрига анча яқин мулоҳазани илгари суради. А.М.Шчербак «Ўғузнома»нинг турли қўлёзмаларини ўрганиш, унинг тилини боқша асарлар билан қиёслаш асосида шундай хулосага келади: асл нусха кўлёзманинг тили «й»ловчи шевада ёзилган, сўз негизининг фонетик шаклланишида лаблашмаган товушлар кўпроқ иштирок этади. Асар XIII аср охири XIV аср бошларида Турфон (Қашқар)да ёзилган.

Қабила иттифоқларининг бирлашиши тамойилининг кучайиши, бунинг натижасида анча қатъийлашган қарлуқ, уйғур, ўғуз тили хусусиятларидан ташšари, кейинроқ кириб қолган šипчоқ унсурлари ҳам асар тилида акс этган. Бу диалектларнинг ќаммаси эса биргаликда эски ўзбек тилининг негизини ташкил қилади.

Асарда қадим замонларда яратилган мифологик афсоналар билан бирга даҳшатли истило ва урушлар тасвири берилган. Бу, эҳтимол, Чингиз истилосининг инъикоси бўлиши мумкин. Асар тилидаги мўғул элементлари ҳам шундан далолат беради.

Асар тилида қарлуқ-уйғур, ўғуз қабила иттифоқи хусусиятларини учратамиз. Афсона тилида юқори-тор унлилардан сўнги тил орқа унлиларнинг қўлланишини кўрамиз: адуг, тириг, тағ ва х.о. Дарҳақиқат, «Ўғузнома» тилида нисбатан янги фонетик, лексик ва фамматик хусусиятлар анчагина учрайди. Масалан, сўзда д, дз га нисбатан й товушининг устунлиги ҳодисасини кўриш мумкин: адғыр, қон ўрнида айғыр, қой ишлатилади. Аммо бу ҳолат ҳали қатъий бўлмай, уларнинг мувозий қўлланиши ҳам учрайди: айғыр, адуг (айиқ) каби. Унлилар уйғунлиги тўла сақланган: урунгудун сон қалмқлари (эшик) тзмурдун эрдилар. Ундошларда жарангсизланиш ҳодисаси кучли: атни кэлдурди. Тан эртэ боддукта. Сўз охирида тор ва кенг унлилардан кейин тилррқа ғ, г товушлари сақланади: тириг, олуг, тағ, адуғ. Кишилик олмошларининг I шахсида б ундоши м шаклида келади: балуқни (шаҳар) бэнга сақлаб кэлгил. Мэнгэ атам бу балуқнь! Бэруб турур. Қаратқич келишигининг -ньң, -нуң турлари кўпроқ учрайди: бәшин өгулм, оғуз қағанның аты, ануң башы, қаганнуң чәриги каби.

Асарда тушум келишигининг šадимги -ығ,—иг аффиксли шакли, -ы/-н,-/-и/-н аффикси орқали ясалган шакли қўлланмайди. Асарда -дук, -дүк, -ғу, -гү аффиксли сифатдошлар учраб туради: йыбаргуда эрди. Урушғудун сон. Оғуз көрдүктә өзи кәтти каби.

Тартиб сонларнинг иккинчи (икинчи ўрнида), үчүнчү, үчүнчи (үчүнч ўрнида» шакллари қўлланган. Шарт феъли асосан -са (-сар ўрнида) аффикси билан келади:

биринчисига Кун ат қойдьшар, иккинчисигэ Ай ат қайдьшар..., кулсм, йшласа каби.

Бу ёдгорликда лексик жиҳатдан тапуқ (хизмат), тәлим (кўп), туғ (байроқ), балуқ (шаҳар), бәргу, қапуғ, уқғулуғ, чәриг, муран (дарё), ачқич (калит), тоқуш, коруклуг каби эски туркий, мўғулча сўзлар учрайди. Бу фактлар асарда қарлуқ-уйғур тили хусусиятларининг устун эканлигини кўрсатади. Асар тилида учрайдиган бир қатор мўгулча сўзлар эса ўша даврларда туркий тилларга кириб ўзлашиб қолган янги лексик қатламни ташкил қилади. «Ўғузнома» асарининг тили фақат баъзи бир хусусиятлари билангина эски ўзбек адабий тилидан фарқ қилади, у кўпроқ қарлуқ-уйђур тили анъаналарига яšин туради. Демак, «Ўғузнома» асарининг тил материаллари орқали эски ўзбек адабий тилининг қарлуқ-чигил-уйғур тил бирлиги билан яқин муносабатда, узвий алоқадор эканлиги аниқланади.

Сўз ўртасида д-й товушлари алмашади; адуг-айуғ

Жамлик сон: - эгу, уч эгу, ик эгу, беш эгу.

Ҳаракат номи: -иш//-ыш/-/ш аффикслари ва ҳ.о.

Афсона тилида Х- XII аср ёдгорлигида учровчи тушум келишигининг -ығ//иг I қурол восита келишигининг -ин/-/н аффикслари билан ҳ.к. формалари учрайди.

Юқоридаги фактлар «Ўғузнома» асарининг XIII- XIV аср ёдгорлиги шу давр адабий тилининг намунаси деб карашга тўла имконият беради.
«ТАФСИР» АСАРИНИНГ ТИЛИ ВА УСЛУБИ

Эски ўзбек адабий тилининг муҳим ёдгорликларидан бири Қарши шаҳрида топилган «Тафсир» асари ҳисобланади. Бу асар «Ўрта Осиё Тафсири» деб ҳам юритилади.

«Тафсир» - «Қуръон»нинг сўзма-сўз таржимаси, изоҳлар, шархлар ва тушунтиришлардан иборатдир. «Тафсир»да 18-сурадан бошлаб «Қуръон» таржимаси ва шархлар ва изоҳлар берилади. Асарнинг биринчи қисмида ҳар бир сурадан кейин унинг мазмуни билан боғлиқ хикоялар берилган. Иккинчи қисмида эса суралардан изоҳлар ва шеьрий парчалар берилган. Китобда «Тафсир»ни тартиб берган ва кўчирган кишиларнинг номи кўрсатилмаган. Асарнинг ёзилган ваšтини белгилаш жуда қийин, унинг матнида бу ҳақда ҳеч қандай маълумот йўқ. Шунингдек, асарнинг биринчи асл нусха қўлёзмаси ҳам аниқланган эмас. «Тафсир»нинг тил хусусиятларига асосланиб, В.В.Бартольд унинг XI асрда яратилган «Қутадғу билиг» достонидан ҳам илгарироқ ёзилган бўлиши керак, деган фикрни илгари суради.

Турк олими А.Эрдоган «Тафсир»нинг луғат таркиби жиҳатидан «Девону луғотит турк» лексикасига яқин эканлигига, унда диний тушунчаларни ифодаловчи сўз ва ибораларнинг туркий тилга таржима қилиб берилганлигига асосланиб, унинг асл нусхаси Х-Х1 асрларда ёзилган деган фикрни баён қилади. «Тафсир» тилига хос бир қатор лексик ва морфологик хусусиятларнинг «Ҳибатул ҳақойиқ» асарнинг тилига анча яқинлигини ҳисобга олиб, С.Е.Малов бу асарни XII аср ёдгорлиги деб ҳисоблайди. Бу асарнинг тили тўђрисида катта иш олиб борган А.К.Боровков «Тафсир»нинг дастлабки даври X аср охири бўлиб, асарда мўђуллар ва кейинроқ Темурийлар даврига хос сўз ва атамаларнинг қўлланиши ҳамда унинг фонетикаси ва морфологиясида учрайдиган янгиликлар мазкур Қарши кўлёзмаси XV асрда қайта кўчирилган бўлиши мумкин, деб изоҳлайди. Шунга кўра у «Тафсир»ни ХП-ХШ асрларнинг ёдгорлиги деб қарайди.

Шуни қайд этиш керакки, тил хусусиятлари жиҳатидан «Тафсир, асосан, адабий д/дз/ тилига хос бўлган Х1-ХШ аср ёдгорликларига яқин туради. Шу билан бирга бу асарда жуда кўп холларда д/дз/нинг й га ўтиши ҳодисаси ҳам учрайди: адшр - айшр, аднр - айнр каби. Бундан ташқари, асарнинг бир қатор лексик ва морфологик хусусиятлари ҳам унинг тили шу даврларда яратилган «Девону луғотит турк», «Ҳибатул ҳақойиқ», «Қутадғу билиг» каби ёдгорликларнинг тилга яқин эканлигидан гувоҳлик беради. Масалан, «Тафсир»да табару (томон), бодун (халқ), арығ, асығ (фойда), тумлуғ (совуқ) сингари кўплаб ўша давр ёдгорликлари тили учун хос бўлган сўз ва иборалар қўлланган. Тушум келишигининг -ығ, -иг аффиксли шакллари учрамайди. Кишилик олмошининг жўналиш келишигида анар (айди, анар) шакли учрайди. Аниқ ўтган замон феълининг биринчи шахс кўплиги бардымыз, кәлдимиз (қамуғ бәрдимиз аңар ҳикмат билиг) шаклида ҳам келган.

Асар тилида ҳам шарқий туркий (қарлуқ-уйғур), ҳам ғарбий туркий (ўғуз-туркман) фонетик, морфологик ва лексик унсурларнинг мувозий ҳолда қўлланиши кўп учрайди: инкор билдирувчи эрмәс, ва эрмаз, тагул ва дагул, илгәрү ва иләрү, ант ва Анд, тарығ ва дарығ тагра ва дагара (теварак) кабилар.

Шарқий туркий ва ғарбий туркий тил унсурларининг бундай аралаш ҳолда ишлатилиши фақат «Тафсир» тили учунгина характери эмас. Шу даврларда майдонга келган Алининг «Қиссаи Юсуф», Хоразмийнинг «Муҳаббатнома», Қутбнинг «Хисрав ва Ширин» каби қатор адабий ёдгорликларида шундай ҳодисани - шарқий ва ғарбий «туркий унсурларнинг аралаш ҳолда кулланганлигини кўриш мумкин. Бу ҳол ХШ-ХУ асрларда шарқий қарлуқ-чигил-уйғур тили ва ғарбий ўғуз-қипчоқ тилларининг қўшилиб кетиши асосида эски ўзбек адабий тили ташкил топганлигини тасдиклайди.

ОЛТИН ЎРДА АДАБИЙ ТИЛИ

Олтин Ўрда адабий тили қарлуқ-хоразм адабий тили таъсирида ривожланди. Шунинг учун Олтин Ўрда циклига кирувчи ёдгорликларни кўпчилик адабиётларда Хоразм ёдномалари деб ҳам юритилади. Хоразм ёдгорликларида қорахонийлар даври адабий тили, ўғуз, қипчоқ элементлари аралашган, бу билан эса умумхалқ тили график курилиши ва лексикасини бойитган.

Хоразм ёдгорликлари умумий бир адабий нормага эга эмас. Асарнинг ёзилган ўрнига қараб, фонетик грамматик ва лексикаси ўзига хос хусусиятларга эга бўлган. Масалан; «Муҳаббатнома» ва «Наҳжул Фародис» каби асарларда ўғуз ва қипчоқ элементлари аралаш ҳолда қўлланса, «Хисрав ва Ширин», «Меърожнома» (Муҳаммад пайғамбарнинг Маккадан Қуддусга бориши ва Қуддусдан кўкка чиқиши ҳақидаги нома) каби асарларда ўғуз, қипчоқ ҳамда корахонийлар даври тилининг аралаш қўлланилганини кўрамиз.

Олтин Ўрда адабий тилининг энг характерли ёдгорликларидан бири Šутбнинг «Хисрав ва Ширин» достонидир.

А.М.Шчербак асар тили Олтин Ўрда туркумига кирадиган «Муҳаббатнома» ва «Ташшуšнома» асарлари тилидан луғавий, фонетик ва морфологик жиҳатдан фарšланиши, айни замонда šорахонийлар даври ёдгорликлари бўлган Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» ва Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул ҳақойиқ» асарлари билан бир қаторда туришини айтади, лекин қайд этилган асарлар тили билан қиёсланган фактларни келтирмайди, балки «Хусрав ва Ширин» достони тилига хос бўлган айрим фонетик ва морфологик хусусиятларини санаб ўтади, холос.

«Хусрав ва Ширин» достони ва умуман, XIV аср ёдгорликлари устида махсус тадқиқот иши олиб борган Э.И.Фозилов ҳам асар тилининг «Девону луғотит турк», «Қутадғу билиг», «Ҳибатул ҳақойиқ»асарлари тилининг хусусиятлари билан айрим умумий томонларга эга эканлигани кўрсатади ҳамда ўша хусусиятларни санаб ўтади. Шу билан бирга, Э.И.Фозилов Хоразм ёдгорликларининг диалектал асослари тўғрисида
фикр билдириб, унда ўғуз, қипчоқ, булғор, уйғур унсурларининг синонимик
қўлланишини таъкидлайди ҳамда П.М.Мелиоранскийнинг «диалектал ранг-баранглик» ҳақидаги фикрига тўла қўшилади.

Шу муносабат билан айрим мулоҳазаларни билдириш ўринли бўлади. «Ҳусрав ва Ширин» асари маълум адабий тил анъанаси юзага-келган даврда яратилган. Бу даврда адабий тилда эндигина меъёрлар тизими пайдо бўла бошлаган эди, айни замонда, қорахонийлар даврида яратилган адабий тил анъанасининг таъсири кучли эди, чунки ўша даврда ўзини олим ва фозил санаган ҳар бир киши бутун шарққа машхур бўлган «Қутадғу билиг», «Ҳибатул ҳақойиқ» асарларини ўрганмасдан, ундан баҳра олмасдан қолмас эди. Маълумки, санаб ўтилган асарлар тилида ҳам қарлуқ ҳам чигил диалектларининг хусусиятлари акс этган, Шу жихдтдан ҳам «Хусрав ва Ширин» достони тилида уйғур тили унсурлари бўлган. Аслида уйур тили унсурлари тўгридан-тўғри уйғур тили ёки унинг диалекти таъсирнда эмас, балки мавжуд адабий тил анъанаси туфайли юзага келган. Англашиладики,асар тили шеваси хусусида гап борар экан, «диалектлар ранг-баранглиги» ҳақида эмас, балки ўғуз-қипчоқ шевасининг қисман таъсири ҳақида сўз юритиш мумкин бўлади.

Шу муносабат билан яна бир фиктга ойдинлик киритишни мақсадга мувофиқ, деб биламиз. Ўзбек адабий тили тарихига назар ташласак, ХШ-Х1У асарларда эндигина эски туркий адабий тилдан ажралиб чиқа бошлаган эски ўзбек адабий тилининг «қарлуқ-хоразм адабий тили «Чиғатой улуси адабий тили», «Олтин Ўрда адабий тили» деган ёрлиқлар билан юритилганини кўрамиз. Сиртдан қараганда, ўзбек адабий тили хусусида деярли гап бормаётгандек туюлади. Нима учун бир адабий тилни турлича номлаш зарур бўлади? Аслида бунга ҳожат йўқ, чунки ХШ- XIV асрларда гарчи маълум даражада диалектал фарқлар мавжуд бўлса-да, уларни турли-туман адабий тил манбаи сифатида караш мумкин эмас.Бу кисқа даврдаги адабий тилнинг турлича номланишида, айниқса, «Чиғатой», «Олтин Ўрда« номлари билан юритилишида илмий-лисоний асос йўқ бўлиб, у кўпроқ босқинчилик сиёсати билан боғланган эди. Шу туфайли ХШ- XIV асрларда яратилган ва юқоридагидек турлича номланиб келинган асарлар тилини адабий тил нуқтаи назаридан умулаштириб ўрганиш керак, лекин ўзига хос томонлари бўрттириб кўрсатилиши лозим, деб ҳисоблаймиз.

Н.М. Маллаев «Хусрав ва Ширин» достони XIV аср ўзбек адабий тили ва Хоразм диалектининг муҳим ёдгорлиги эканлигини таъкидлайди. Бу фикр ҳам изоҳ талаб қилади. Умуман олганда, ҳар бир бадиий асарни маълум диалект билан боғлаб қўйиш мумкин эмас, чунки аввал таъкидлаганимиздек, бадиий асар тил анъанаси асосида юзага келади, яъни маълум диалектнинг бадиий асари ҳақида сўз юритиб бўлмайди. Шу маънода «Хусрав ва Ширин» достонининг тили Хоразм диалекти асосида яратилган деб айтиш қийин. Иккинчи томондан, ҳар бир асар муаллифи муайян диалектнинг вакили бўлганлиги учун ҳам асарида ўз диалекти унсурларидан фойдаланиши аниқ. Бу эса бадиий асарни маълум диалект билангина боғлаб қўйиш учун асос бўла олмайди. Н.М. Маллаевнинг юқоридаги фикри адабиётчиларга хос муболаға билан айтилганини таъкидлаш ўринли бўлади.

Асар тилининг фонетик жиҳатдан кайси диалектга алоқадорлиги масаласи ҳам эътиборни тортади. Бу масалада ҳам ихтилофли фикрлар мавжуд. А.М.Шчербак асар тилида қоришиқ ундошининг кенг қўлланишини таъкидлайди, лекин У. Турсунов ва Б.Ўринбоевлар Олтин ўрда адабий тилининг диалектал ўзига хослигини кўрсатишда ундошининг «й» ундошига мос келиши билан изоҳлайдилар. Уларнинг бу фикри бевосита «Хусрав ва Ширин» достонига ҳам тегишлидир. Бизнингча, бу масалага Э.Нажиб тўла аниқлик киритган эди. Э.Нажиб ажойиб фактни келтиради. Унинг кўрсаташича, асарда 67 та сўзда ундоши қайд қилинган. Шундан 29 таси такрорланмайдиган сўзлар (ўзаклар) бўлиб, 11 тасида «й» муқобиллари, 2 тасида эса «з» муқобиллари мавжуд. Демак, 16 тасида «й» ундошига ўтмаган, яъни муқобил бўлмаган ундошли сўз қайд қилинган.

Қ.Маҳмудов ХП1- XIV асрлар ёдгорликлари фонетикасини ўрганар экан, «Хусрав ва Ширин» достонида /дз/ ундоши билан ёнма-ён қўлланганини айтади, лекин «й» ундоши билан ёнма-ён қўлланганини айтади, лекин «й» ундоши билан алмашган ўринларга мисол келтирмайди, аксинча «д» ундошли сўзларга — адақ, —қадғу мисолларини келтириш билан чегараланади. Бундан шундай хулоса чиқадики, асарда ҳамон дз — лашиш сақланади. Мисолларга мурожат қиламиз: адз—исм, эгарламоқ, әдзгарламак— эгарламоқ, әдзгулик —яхшилик, удзымақ -ухламоқ умидз—умид, шадзлыš— шодлик, қудзы - қуйи, күдзәкү —куёв, почча ва бошқалар. Матндан мисоллар келтирамиз.

Адақы йер йүзини барча кезмиш,

Феяек аның ишин ройьшча түзмиш. (138)

Оғул әдгү йаман че қылса андын,

Көрү өз оғлы йандурғай жазасын. (141)

Пәриләр бирлә йетти ерсә ул ҳур,

Қодыб суратны теркин кетти Шавур. (151)

Э.Нажиб достон тилида 2500 туркий сўзлар қўлланганлигини қўрсатади. Бу рақам ичига сўзларнинг вариантда ёзилишини ҳам киритган. Масалан: актачы, табиб), (ев) ва бошқалар.

Достон лексикасида умумтуркий сўзлар 39 % ни ташкил этади, қолган сўзлар эса ўғуз (12), қипчоқ (8), жануби-шарқий диалектга оид (21), ўғуз (3), шаркий клпчоқ (14) унсурларидан иборат. Туркий сўзлар достон тилида тахминан 65 % ташкил қилади. Шу билан биргаликда достон лексикасида қуйидаги қатламлар кўзга ташланади:

1. Турк-мўғул тиллари даврига оид сўзлар. Маълумки, туркий тиллар мўђул тиллари билан биргаликда олтой тиллари оиласини ташкил этади. Шунинг учун ҳам асар тилида (умуман, ҳар бир туркий тилда) туркий ва мўғул тиллари учун умумий лексик қатлам мавжуд. Буни қуйидаги сўзлар мисолида кўрсатиш мумкин: Адақ, иди (ҳоким), ерэн (кишилар), арпа, арт, эртэ (эрта) арсяан, армтмак (тозаламоқ), асан (эсон), ал (қизил), алтун, алдағ (алдоқчи), алмс, алма, эмпәк, умынж (умид), анбар (сарой), ав (ов), узук (ғам), орк (асос), уруғ (оила), улус, елчи, бағ (боғич), бал (асал), билик, табақ (овқат), табғ (хизмат), сормақ (сўрмоқ), сунмэк (таклиф қилмоқ), қатн (қаттиқ), қан, қарақ (кўз қорачиғи), қаршм (сарой), қарғу (кўр), қамуғ (барча), қонрағу (қўнғироқ), қир (чўл), керәк, көкс (кўкрак), кичи (кичик), мал (бойлик), йүрүк, йүз, йыл, йимиш (мева) ва бошқалар.

2. Арабча-фосча сўзлар. Достон тилида арабча-форсча сўзларнинг бўлиши икки муносабат билан изоҳланади, яъни асар бевосита форс-тожик тилидан таржима қилинганлиги туфайли ҳам форс-тожикча сўзлардан фойдаланиш зарурияти бўлган; иккинчидан, муаллиф яшаган воҳада туркий тил форс-тожик тилини аллақачон сиқиб чиқарган бўлса-да, бу тил унсурлари ҳали истеъмолда бўлган. Араб тили унсурлари эса бевосита ислом дини таъсирида ҳамда форс-тожик тили орқали ўзлашиб қолган. Асар тилида қуйидаги арабча/сўзлар қўлланади: ажал, āхыр,āадам, асбāб, атрāф, имин (тинчлик), ҳукм, хазина/азаз, адл, фәләк, қувват, қайсар, васийат, йас (мотам).

Қуйидаги каби форсча сўзлар қўлланган: āрāм, āзāд, тāж, тахт, хаста, хумāр (маслик), душвāр, рустā (қишлоқ), магар ва бошқалар

Асарда синонимларни қўллашга ҳам эътибор берилган. Қуйида синонимлар қаторидан баъзиларини келтирамиз: адың-өңин (бошқа), өкүш-ингән-тәлим (кўп), йығлы-сөгәл (касаллик), узақ-алыс-йырак (узоқ), ел-улус (эл), йазмақ-йаньшмақ (янглишмок).

Жуфт сўзлар ҳам қўлланган: арты-арқасы, аш-су алтун-күмүш, айақ-чанақ (идиш), ичи-ташы, еркәк-тиши (эр-хотин), барым-йоқым (мол-дунё), биру бар (худо), көз-қулақ, малу тавар (бойлик), артуқ-өксүк (ортиқ-кам).

Достон тилида асосан 9та унли, араб-форс сўзларидаги ā билан биргаликда 10 та унли қўлланган : а,ā, ә, о, ө, у, ү, и, ы, е (э). Бунда алиф а, ā, и, ы, у, ү, о, ө унлиларини ёй и, ы, е (э), ā, унлиларини Вов эса у, ү, о, ө унлиларини, ҳойи ҳавваз э, а унлиларини ифода қилишда қатнашган. Бу транскрипция беягиларининг изоҳи ўзбек тилининг тарихий граммматикасига оид асарларда берилганлиги туфайли уларга махсус тўхталмасдан достондан қуйидаги мисолларни келтириш билан чегараланамиз:

Атага ким бу йанлығ қилса хизмат

Оз огльшьш аньштек тапға иззат (141)

Адл белгуси билгурди озиндә,

Жаҳан тутмақ нишанм ҳам йузиндә. (141)

27 Бу кичик матнда юқоридаги барча унлилар акс этган.

Адабиётларда (дз) -д ундошининг туркий тилларда қўлланиши

Энди бу ундош кейинги ҳодисами? деган ҳақли савол туғилади. Шуни айтиш керакки, тилда тошуш таркиби аслида мураккаблик томонига эмас, балки соддалик сари таракқий этади.агар бу фикрдан келиб чиқадиган бўлсак, ундоши д ундошининг тараққиётидан ҳосил бўлган деб ҳисоблаш мумкин эмас.

«Хусрав ва Ширин» достони тилида сингармонизм қонунияти тўла амал қилган. Маълумки, сингармонизмнинг икки тури мавжуд. Туркий сўзларда танглай уйђунлиги тўла сақланади:

Кел, емди сен бу өпкәләрни қойғыл,

Бир анча ҳам нифāқ, билә узр қыл. (273)

Бу байтда емди, опкэлэрни, койғьш, анча, билэ сўзларида танглай уйғунлиги сақланган лекин араб, форс тилларида ўзлашган сўзларда (ўзак ва қўшимчаларда) бу қонуниятнинг амал қилиши катъий эмас. Арабча ва форсча сўзларда танглай уйђунлигига риоя қилиниши бундан чекинишни ва бундан чекинишни қуйидаги мисолларда кўрсатишга ҳаракат қиламиз:

1. Ўзак (арабча, форсча) ва қўшимча (туркий)ларда танглай уйђунлиги сақланади:

Не сөзким айдын ул йерлик йериндә,

Хатāсы йоқ бу сөзләрниң бириндә. (225)

2.Туркий ўшимча арабча, форсча сўзнинг охирги бўғинига уйғунлашади:

Йелиб йелтек равāн ул тағқа йетти,

Белин бағлады истидадын етти. 235)

Вәфāлығ қулни бир йолы унутма,

Сут орнықа йана ағу татутма. (238)

Лаб уйғунлигига ҳам амал қилинган. Барча бўғинларда лаб уйғунлиги сақланади:

Қамуғ түрлүк көркүң бир иллāким дариғ ул,

Табар текмә кишиләр табғыңа йол. (256)

Чықыб сиз таш ешикдә оллуруңуз,

Йавуқ йетсә, бақыб йахшы көрүңүз, (263)

2. Қўшимча сўзнинг охирги лабланган бўғини уйунлашади:

Ва лекин мен туруб чыққмьшда кедин,

Тонуб кедуруб қаравашлардан бирин. 256)

Йазуклуқ қуллар истиғфарм ҳаққы,

Ҳажыллық йышыси зāры ҳаққы (261)

3. Лаб уйғунлиги бузилади:

Ҳануз шукриңни айту билмәгәймән,

Тумандын бирин айту билмәгәймән. 261)

Лаб уйғунлигидан чекиниш ҳолатлари қонуний эмас, балки унинг қонуниятларини ўрганиш тил билимимизнинг навбатдаги вазифаларидан биридир.

Морфологик хусусиятлар

Достон морфологиясида, бир томондан, эски туркий тил анъаналари сақланди, иккинчи томондан, кейинчалик у эски ўзбек адабий тилида меьёрга айланган морфологик шакллар билан бойиди.

Достон тилида ҳам «Девону луғатит турк», «Қутадгу билиг», «Ҳибатул хақойиқ»тилига хос бўлган қуйидаги тил хусусиятларини кўрамиз: Қаратқич келишиги -им қўшимчаси билан ҳам ҳосил қилинган:

Қулын ғура меним йеткәнгә берди,

Шәкәр шура меним текәнгә берди. (140)

Тушум келишигининг баъзан -г /—иг қўшимчаси билан ҳосил қилинган шакли учрайди:

Жаҳāн тапты ерсә жāнны ушбу йерик (г), 29

Недин бизләргә көринүр тушдә айтек. (310)

Бу мисолда йерик сўзидаги -иг қўшимчаси кейинги сатрдаги айтек сўзига šофия šилиниши муносабати билан жарангсиз ундош билан берилган, лекин ёзувда ҳар иккала сўз коф (ﮐ) билан ёзилган. Демак, муаллиф ёзувдаги кофияни сақлаш учун кофни ишлатишга мажбур бўлган. Шунингдек, бу қўшимча достон тили учун типик эмас. Маълум бўладики, бу ўринда муаллиф қофия талаби билан архаик тушум келишиги қўшимчасидан фойдаланишга мажбур бўлган.

Восита келишигидан унумли фойдаланилган:

Низамий назмы йанлмғ туз созунни, Аньш билгут ханина бу озунни. (135)

Аның сўзи бу ерда у билан, ўша билан деган маънони билдирган.

Ажун хушлуклармндын конлм кечти,

Өз елигин башына тупрақ сачты. (206)

Асар тилида чиқиш келишиги -дин -дын -тин -тын қўшимчалари билан ҳосил қилинганлиги нормага мувофиқ келади. Шу билан бир қаторда достон тилида қадимги туркий тилда бу қўшимчалар билан ёндош қўлланган –дан/ -дән қўшимчаси учрайди. Бу қўшимча варианти қўлланишининг икки сабаби ҳақида фикр юритиш мумкин:

1. Бевосита қадимги туркий тил унсурларининг сақланиб қолиши деб ќам тушуниш мумкин.

2. Лозим бўлган ўринларда тўла кофия ва вазнни сақлаш учун ҳам бу вариантда фойдаланилган бўлиши мумкин.

Йана шаҳзāданың хизматчы оғлан,

Күчәмләб ғура алмыш тейү бағдан. (139)

Бунда оғлан ва бағдан сўзларининг тўла қофиясига эришиш ниятида шоир -дан қўшимчасидан фойдаланган. Буни қуйидаги байтларда ҳам кўриш мумкин:

Сабақ алмыш ҳавāда қушлар андан,

Сувда иврәкчә қорқмаз болса тофан. (145)

Чечәкни тāза еркән термәдим мен,

Йел елтти нāгаҳāн кезләнди көздән. (146)

Демак, асар тилида –дән вариантининг қўлланишини юқоридаги иккинчи сабаб билан боғланиш мутлаšо тўғри бўлади.

Жўналиш келишигани шакллантирувчи кўрсаткич сифатида –кә -қа қўшимчаларининг қўлланиши асар тилининг меъёрини акс эттиради, яъни тил олди унлили асосга –кә, тил орқа унлили асосга -қа варианти қўшилган.

Укуш сөз барча ҳāлда йахшы болмаз,

Тейу сабр ишкә бағлаб қылдьлар рāз. (181)

Мунуңтек айты ул сөз айғчы пир, Нетэкким чықты саҳрāқа жаҳāнгир. (180)

Демак, кадимги туркий тилга хос бу ходиса «Хусрав ва Ширин» асарида ҳам давом этган.

Бунда икки хил фикр юртиш лозим булади:

1. Бу сўзлардаги н ундошини оралик (интеркаляр) товуш деб тушуниш мумкин, чунки бу товуш ҳозирги ўзбек тилида ҳам қўлланиб келмокда.

2. Эски ўзбек ёзувида ҳам ҳозирги ўзбек ёзувида ҳам шундай нокулайликлар мавжудки, жонли тилига хос бўлган барча имкониятларни бериш қийин. (Бундай қийичилик дунёдаги деярли барча ёзувларда мавжуд.) Буни маълум даражада транскрипцион белгилар билангина амалга ошириш мумкин. Шу муносабат билан қадимги туркий тилда ҳам бўлган, мазкур достон тилида ҳам давом этган жўналиш келишигининг –нә-на вариантларини араб ёзувида ҳам, хозирги ўзбек ёзувида ҳам ўқувчига етказиш қийин, яъни –ңә -нға ( ) шаклида ёзувида намоён бўлиши кутилган натижани бермайди. Афсуски, котибларнинг —нә -на қўшимчасини нуну кофу алиф ҳамда ғайну ҳойи ҳавваз билан беришдан бошқа иложи ҳам йўқ эди.

Тартиб соннинг šадимги туркий тил хос бўлган -нч қўшимчаси билан ҳосил қилинган варианти šайд қилинади:

Икинч элгә алыб ул тешәсини,

Йана башлар узақы пешәсини. (239)

Ортирма даражаси сифати кәд, йавлақ, асру, асры (жуда) равишлари билан ҳам ҳосил қилинган:

Фәләк астында кездим мунча афак, Ажайыб көрдүм ичрә йавлақ. (143)

Бу ўринда йавлақ сўзи ажайиб сифатига алоқадор.

Қамуғ барча шаҳдын алур мāлу хыражын,

Агар бермәсә тушрур башда тажью.

Йана уш бизгә давлат йары келди,

Не ким сақынды ўз башьāа келди. (213)

Феълнинг амалий шаклларида ҳозирги даврда мавжуд бўлган қўшимчалар билан бирга қадимги туркий тилга хос бўлган қўшимчалар ҳам қўлланган:

-ығлы /—игли сифатдош қўшимчаси:

Қайу мажлысдаким сөзләсә ул ай,

Оқығлылар қылур эрди тәлым вай. (227)

-у —у, -йу -йу равишдош қўшимчаси:

Бу йаңлығ сөзләр айту, йығлағу зāр,

Йузин сурат оңында йергә суртар.(239)

-мадин равишдош қўшимчаси:

Ахыр уш иккимиздин өзгэ ким бар,

Сақьнмадин сақынмақ недин, ей йāр. (195)

Шарт майлнинг 11 шахс бирлигида -наң –нәң қўшимчасининг қўлланиши ҳам достон тилининг ўзига хослигидир:

Агар керт-у мусулмāн ерсәнәэн бир,

Недин қылмазсен ул āвāзы тәкбир. (260)

Уш андын айды: «Ей фарзāна Фарҳāд,

Керәкким қылсаңан емди мени шāд». (288)

Буйруқ-истак майли фегьлининг 111 шахсида -су -сү қўшимчаси катнашган.

Буйурды келсү теб барбатчыны шāҳ,

Ачық болсун теди келгинчә даргāҳ. (215)

Киши кирмәс бағчылар бағына,

Тавар сүмәэсүнләр ҳам терланларына. (138)

Лекин -сун -сүн қўшимчаси ҳам қўлланганлиги юқородаги мисоллардан кўриниб турибди.

Сўз шаклларида ўғуз гуруҳи тилларининг фонетик хусусиятлари сақланади:

а) бўлишсизлик шаклидан сўнг келаси замон сифатдоши -з қўшимчаси билан ҳосил қилуради:

Қамуғдын озруб ул хидмат жаҳāнның, Кечүрмәз ерди хидматсыз замāның. (138)

б) ҳозирги-келаси замон феъли бўлишсизи -ман -мэн қўшимчаси билан қўлланган:

Меликмән йазуқны билмән теди ҳеч,

Айыттлар кечә ким қалды ул кеч. (139)

Форсий мофологик унсурлардан ҳам, яъни «ёйе ишорат» шаклидан ҳам фойдаланилган:

Ханым бирлә мәликә атына бир

Китабе қыл ка қыл теди тадбир. (135)

Агар учтмāхда ҳуре ерсә машҳур

Ул ел учтмāх ерүр ул фитналар ҳур. (145)

1. XIV асрдаги тарихий жараён ва адабий тил анъанаси ҳақида гапириб беринг.

2. 
   Бу даврнинг таянч диалекти деганда нимани тушунасиз?