Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
-Tema. Agroximiyaniń teoriyaliq tiykarlariniń jaratiliwi
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
| 8-Tema. Agroximiyaniń teoriyaliq tiykarlariniń jaratiliwi
Reje 1.Agroximiya páninń teoriyasina tiykar salǵan ulli alimlar. 2.Akademik D.N.Pryanishnikov hám oniń shákirtleri tárepinen eginlerdiń, ósimlikler mineral aziqlaniwi fiziologik tiykarlardiń aytiliwi kózde tutulǵan. 3 D.İ.Mendeleev, K.İ. Gedroits hám basqada alimlardiń miynetleri Agroximiya iliminiń atası D.N.Pryanishnikov – agroximiyanıń wazıypası diyxanshılıkta zatlardıń aylanısın izertlep topıraktaǵı ximiyalıq protsesslerdi awıl xojalıǵı ósimlikleriniń zúráátliliginiń artıwına hám sapası jaqsılanatuǵın tamanǵa qaray burıw bolıp esaplanadı – degen edi. Bul aylanısta adamnıń qatnası – tógindi paydalanıw bolıp esaplanadı. D.N.Pryanishnikov agroximiyanıń tiykarǵı obektlerin (ósimlik, topıraq hám tógin) úsh muyeshlik turinde kórsetedi hám bul Pryanishnikov úsh múyeshligi dep ataladı. Ósimlikten qalǵan organikalıq qaldıqlar topıraqtıń barlıq kásiyetlerin ózgertedi (xim.quramı, fizikalıq qásiyetleri h.t.b.). Topıraqqa tógin bergende ondaǵı azıqlıq zatlardıń muǵdarı ózgeredi, topıraq eritpesiniń reaktsiyası (pH) ózgeredi, PPK ózgeredi hám topıraqtaǵı mikrobiologiyalıq protsessler kúsheyedi. A g r o x i m i ya n ı ń t i y k a r ı n a – ósimliktiń azıqlanıw teoriyası, topıraqqa tógin beriw sebepli, onıń qásiyetleriniń ózgeriwi, tóginlerdiń qásiyetlerin úyreniw kiredi. Agroximiya jasıl ósimlikler funktsiyasın, ósimlik organizmi ómiriniń nızamlıqların úyrenetugın ósimlikler fiziologiyası páni menen tıǵız baylanıslı. Bizdi qorshaǵan ortalıq agroximiya menen tıǵız baylanısta bolǵan topıraq tanıw, diyxanshılıq, melioratsiya, meteorologiya, agrofizika ilimi menen izertlenedi. Аgroximiya pániniń rawajlaniwina Rossiyaliq alimlar hám salmaqli ules qosqan M.V.Lomonosov óziniń 1741 jilda baspadan shiqqan «Topiraq qatlamalri haqqinda» miynetinde birinshi bolip Rossiya qara topiraqlariniń rawajlaniwi, topiraqlardiń ximiyaliq hám fizikaliq qasiyetleri ilmiy tiykarda dodalnǵan. Oniń tartibi menen aytqanda, qara topiraqlar uzaq waqit dawaminda ósimlik hám haywan qaldiqlariniń shiriwinen payda bolǵan ónim, payda bolatuǵin shirindi bolsa, ósimliklerdiń aziqlaniwinda áhemiyetli áhemiyetge iye. Rossiya ósimlikleriniń aziqlaniwi máselelerin islep shiǵiw hám tóginlerdi isletiw ХVIII аsirdiń aqiri ХIХ ásirdiń baslrina tuwra keledi. Sol dáwirdiń jetik agronomlari hám alimlari topiraq ónimdarliǵin tiklew ushin dáris,kompostlar, kul, hák hám basqa jergilikli táginlerdi isletiwge ulken itibar beredi.Misali А.Т. Bolotov “Jerdegi tóginler haqqinda” miynetinde (1770) “ósimlikler aziqliq sipatinda topiraqdan suwdi hám ayrim topiraq hám mineral bólekshelerdi aladi”dep jazǵan edi. 1770 jilda Моskva universitetiniń professori М.I. Аfonin birinshi agronomiya kursin quraldi. Keyinshelik I.M.Komov M.I.Afoninniń islerin izshil dawam ettiredi.Ol óziniń “Jer haqqinda” (1789) atli miynetinde diyqanshiliq máseleleriniń ilmiy tiykarlap berdi. Agroximiyaniń keyingi rawajlaniwinda tikkeley ulli ximik-alim D.I.Mendeleevdiń ati menen baylanisli.1867-1869 jillarda Rossiyaniń Moskva, Piterburg, Simbirsk guberniyalarda bir dasturge tiykarlangan geografik tarmaq dala tajriybelerin ótkeredi( bul tajriybelerde K.A.Temiryazov hám tikkeley qatnasqan) hám bunda tóginler menen bir qatarda topiraq hám ónimniń sapasi hám shuqur analiz qilinadi.Sonday-aq bul tajriybeni alinǵan natiyjeler bul dunyada birinshi márte matematik usillar menen analiz qilinip,haqiyqiy ilmiy maǵliwmatlar daǵazalandi. Agroximiya pániniń rawajlanıwında ullı rus ilimpazı M.V.Lomonosovtıń (1711-1765) xızmeti ullı, sebebi ol Rossiyada birinshi-ilimiy tekseriw laborotoriyasın shólkemlestirdi. Onda ximiya, fizika, geologiya hám mineralogiyaǵa tiyisli hár qıylı tájiriybe analizler isledi. Sonday - aq M.V.Lomonosov ósimliklerdiń hawadan azıqlanıwında dáliylledi. Bunnan keyin İ.İ.Komov (1750-1792) ósimliktiń azıqlanıwı tarawında ham de topıraqtan mexanikalıq, ximiyalıq analizler boyınsha xám komposlardı tayarlaw boyınsha xár kıylı tájiriybelerdi ámelge asırdı. Tóginlerdi, ásirese, organik tóginlerdi qollanıw hám saqlaw boyınsha A.T.Bolotov (1738-1833) bir qansha jumıslar isledi. Rus ilimpazı Engelgardt (1832-1893) jerge xak (izvest), fosforitlerdi, kaliydi tóginlerdi hám kók tóginlerdi qollanıw tarawında kóp jumıslar isledi. D.İ.Mendeleev (1834-1907) bolsa, tógin islew texnologiyası xám topıraqtıń ximiyalıq qurılısın uyreniw boyınsha kóp jumıslar isledi xám Peterburg, Moskva, Smolensk, Simbirsk guberniyalarında turli tóginler menen tájiriybe jumısların alıp bardı. Ullı rus ilimpazı K.A.Timiryazev (1843-1920) tiykarınan fotosintez hám ósimliktiń azıklanıwı tuwrısında ulken ilimiy isler alıp bardı. Ol Rossiyada birinshi márte vegetatsiyalıq uy qurdı, onda ilim uyrendi. Akademik K.İ. Gedroits (1872-1932) bolsa topıraqtıń ximiyalıq qurılısı, sindiriw uqıplılıǵı, ósimliklerdin azıqlanıwı hám tóginlerden paydalanıw boyınsha bir qansha jumıslardı isledi. 1884 - jıl agroximik P.A.Kostichevtiń «Ucheniya ob udobreniyax», - degen kitabı shıktı. Onda ol Libixtıń «Tolıq qaytarıw teoriyası»ın kritikaladı. Ol topıraqtıń ónimdarlıǵı tek qaytarılǵan azıq zatlarına baylanıslı emes, al onıń strukturasına xám basqada faktorlarǵa baylanıslı deydi. Topıraqtıń strukturasın shirindige baylanıslı deydi. Ullı agroximik D.N.Pryanishnikov agroximiyanıń rawajlanıwında belsendi qatnastı. Ol ósimliktiń fosfor menen azıqlanıwın izertleydi: ásirese fosfordı ósimliklerdiń fosforitlerden alıw hám fosforit unın qollanıw boyınsha Solikamsktegi kaliyli tóginlerdi óndiriste paydalanıw boyınsha kóp jumıslar isledi. Diyxanshılıqtaǵı biologiyalıq azotqa organikalıq tóginlerdi qollanıwǵa, mikroelementlerge kóp kewil bóldi. Ósimliktiń aziqlıq zatlardı alıwı hám ózlestiriwi haqqında kóp jumıslar islenedi. Orta Aziyada agroximiyadan ilimiy tájiriybeler jurgiziw tiykarınan XX ásirde baslandı. Birinshi tajiriybeler belgili ilimpazlar R.R.Shreder, M.M.Bushuev, İ.K.Negodnev tárepinen orınlanǵan. Bul tajiriybede mineral tóginler menen bir qatar organik tóginlerdiń ǵawashaǵa ham topıraqqa tásirsheńligi izertlengen. Usı dawirde Yangiyul tájiriybe stantsiyasında ilimpazlardan N.İ.Kurbatovtıń, D.A.Sabinin, E.A.Jarikov, B.P.Machigin, V.N.Mandrigin, İ.T.Chernovlar agroximiyanıń rawajlanıwına óz uleslerin qostı. Tóginler boyınsha ilimiy tekseriw institutı (N.İ.U.) ham burın soyuzlıq paxtashılıq ilimiy tekseriu institutı (Soyuz NİXİ) 1929-jıldan 1936-jılga shekem paxta egiletuǵın zonalarda eki mıńnan kóbirek tájiriybe ótkerdi. Bunda ulıwma máselelerdi sheshiwden basqa, tóginlerdiń tásiri har kıylı fonlarda uyrenildi. 1936-jılǵa shekem tóginlerdiń paxta zuráátine tásirin jokarılatıw maselesi kórildi. Bul maksette jurgizilgen izertlewlerge ilimpazlardan B.P.Machigin, N.M.Mannanov, P.V.Protasov, D.M.Sekrina, N.Balyabo, N.P.Malinkinler basshılıq etti. 1950-jıllarda tóginlerdiń jıllıq normasın kollanıw muddetleri hám usılları izertlendi. 1960-jıllarda azotlı tóginlerdiń tiykarǵı bólimin egisten burın qollanıw boyınsha bir kansha tájiriybeler islendi. Bulardan basqada O.K.Kedrov-Zixmin, P.G.Naydin, D.A.Sobinin, F.V.Tuchin, V.M.Klichkovskiy, Ya.V.Peyve, K.S.Abdonin, Pankov, Ermatov, Protasov, Kim, Piraxunov joldaslardın roli ullı. Topıraqtaǵı azıqlıq zatlardıń kemeyiwi hám kóbeyiwi arasındaǵı ayırmashılıq azıqlıq zatlardıń balansın quraydı. Topıraqtan alıp ketiletuǵın azıqlıq zatlar – topıraqtan tiykargı zuráát hám qosımsha ónim menen alıp ketilgen azıqlıq zatlardıń muǵdarı menen anıqlanadı. Azıqlıq zatlardıń topıraqqa qaytarılıwı tógin, tuxım, atmosferanıń molekulyar azotınıń fiksatsiyası hám basqada jol menen keltirilgen azıqlıq zatlardıń mugdarı menen anıqlanadı. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|