Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
-Tema. Topiraq qasiyetleriniń ósimlik aziqlaniwi hám tógin qollaw
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Topiraqtiń mexanikaliq qurami.
- Topıraqtıń sindiriw sıyımlılıǵı.
- Topıraqlardıń sińiriwshenlik uqıbı
- Biologiyalıq sińdiriwshenlik
- Mexanikalıq sińdiriwshenlik
| 14-Tema. Topiraq qasiyetleriniń ósimlik aziqlaniwi hám tógin qollaw
menen baylanisliliǵi Reje 1.Tiykarǵi topiraq tiplerin agroximiyaliq sipatlamasi. 2.Topiraq qurami hám oni mineral bólimi. 3.Topiraqdaǵi organik zatlar. 4.Topiraqdaǵi aziq elementlerdi muǵdari hám olardi ósimlik ushin ózlestire altuǵin bólimi. Topıraq óli tábiyattı tiri tábiyat penen baylanıstırıwshı aralıq zveno esaplanadı. Topıraq dep ádette ónimdarlıqqa iye bolǵan jerdiń ustingi qabatına aytiladı. Ónimdarlıq dep topıraqtıń ósimliklerdi suw hám azıq zatlar menen támiyin etiw dárejesine aytamız. Topıraq haqqındaǵı empirik maglıwmatlar eń áyemgi grek filosofları menen Tefrastın shıǵarmalarında ushırasadı. XIX-asirdiń basında Batıs Evropada payda bolǵan agregeologlar (Fallu, Giktgofen) topıraqtı taw jınıslarınıń unırawı nátiyjesi dep qarasa, agrokultur-ximikler (A.Teer., Yu.Libix) tek ósimlikler ushın azıq zatı ǵana dep tusinedi. Topıraq haqqındaǵı birinshi ilimiy pikirler Rossiyada payda boldı. Lomonosov birinshi bolıp topıraq taw jınıslarına ósimliklerdiń tásirinde payda boladı degen pikirdi ayttı. XIX ásirdin II-yarımına kelip Rossiyanıń Evropa bóliminiń birinshi topıraq kartaları payda boladı. Topıraq haqqındaǵı ilimniń haqıyqıy tiykarın salıwshı rus ilimpazı V.V.Dokuchaev (1846-1903) boldı. Ol topıraqtı óz aldına tábiyiy dene dep esapladı hám onıń payda bolıwına qatnasatuǵın 5 tábiyiy faktordıń bar ekenin anıqladı. Solay etip V.V.Dokuchaev topıraq hám olardıń turlerinin payda bolıwına tábiyiy zonalardıń nızamlıqların ashtı. Dokuchaevtıń «Russkiy chernozem» (1883), «Nashi stepi prejdei teper» (1899) degen kitapları topıraq haqqındaǵı ilimniń klassik shıǵarmaları esaplanadı. Ekinshi rus ilimpazı P.A.Kostıchev (1845-1895) topıraqtıń diyxanshılıq penen baylanısınıń (topıraqtıń agroximiyalıq qásiyetlerin) negizlerin saldı. Dokuchaev hám Kostıchevtıń topıraq haqqındaǵı ideyaların olardıń shákirtleri N.M.Sibirtsev, N.D.Glinka, S.Kossovich, K.K.Gedroits, S.S.Nestruev, L.İ.Prosolov, V.R.Vilyams, B.B.Polınov, İ.V.Tyurin ham D.N.Pryanishnikovlar dawam etti. Topıraqtıń qattı bólegi mineral hám organik zatlardan turadı. Mineral zatlar taw jınıslarınıń unırawınan payda bolsa, organik zatlar ósimlik hám haywanlardıń ózgergen qaldıqları esaplanadı. Topıraqtı quraǵan qattı zatlardıń basım kópshiligin (90% ten 99% ke deyin) mineral zatlar quraydı. Olar magmatik, metamorfik hám shógindi taw jınıslarınıń payda bolǵanına qaramastan quramı boyınsha ózin payda etken ana jınıstan ádewir-aq parıq qıladı. Gumustıń payda bolıwı. Ósimliklerden qalǵan organik qaldıqlar jerge túskenen keyin suw (gidroliz), hawa (okisleniw) hám mikroorganizimler tásirinde (mikrop sintez) ózgeriske ushıray baslaydı. Uglevodlar gidrolizlenip monosaxaridlerge, zamarıqlar tásirinde ashıp spirtlerge, C2Н12O6=2CН2OН+2CO2 Spirtler bolsa, okislenip, kislotalarǵa aylanadı. C2Н5OН+O2=CН5COН+Н2O Beloklar gidrolizlenip dáslep peptidlerge, keyin aminokislotalarǵa deyin tarqaladı. Bul protsesslerdiń derlik barlıǵı mikroorganizimlerlerdiń qatnasıwında ketedi. Ósimliklerden qalǵan organik zatlar tarqalıw protsessinde topıraqtıń mineral bólegi menen birigip, taza zatlardı payda etedi. Nátiyjede qaytadan sintezleniw protsessi (gumifikatsiya) jurip taza tábiy zat gumis payda boladı. Gumustiń qurami. Gumustıń joqarı molekulyarlı tsiklon duziliske iye azotlı, kislotalıq xarakterdegi organominerallıq zat esaplanadı. Onıń quramında erkin gumin (qara reńli), fulvo (sarı reńli) kislotalar, olardıń ápiwayı (gumat hám fulvat) hám quramılı (almin-temir kompleksli) duzları boladı. Gumin kislotaları qara, al fulvokislotaları kul ren hám qızıl topıraqlarda kóbirek toplanadı. Biraq fulvokislotalar suwda jaqsı erigenlikten topıraqta uzaq saqlanıp tura almaydı. Topiraqtiń mexanikaliq qurami.Unıraw qatlamınıń ustingi bólegi topıraq payda etiwshi yamasa jınıs bolıp esaplanadı. Usı jınıstan payda bolgan topıraq taslardan baslap kolloidlar dep atalatuǵın ne mayda bólekshelerdi óz ishine alıwshı turli-turli ulken-kishi bólekshelerden ibarat. Taw jınısları hám minerallardıń usınday ayırım bóleksheleri mexanikalıq elementler dep ataladı. Unıraw qabıǵı hám de topıraq quramındaǵı turli ulken-kishi bólekshelerdiń protsent esabındaǵı bir-birine qatnası olardıń mexanikalıq quramı dep ataladı. Topiraqtiń strukturasi.Topıraqtıń mexanikalıq quramındaǵı mayda mineral bóleksheler turli faktorlar tásirinde, ásirese shirindi zatlar hám kaltsiy karbonatlı birikpesi tásirinde bir-birine jabısıp, dánesheli halına ótiwi nátiyjesinde struktura elementi yamasa agregatı dep atalatuǵın dánesheler payda boladı. Forması hám ulkenligi tulishe bolǵan bul dáneshelerdiń toplanıwınan topıraq strukturası payda boladı. Usınday dánesheli topıraqqa strukturalı topıraq, al kerisinshe dáneshesizlerine strukturasız topıraq delinedi. Strukturalı topıraqtı mádeniy topıraq dep ataydı. Agregatlarıdıń úlkenligine qaray strukturalı topıraqlar makrostrukturaları hám mikrostrukturalı boladı. Makrostrukturalı topıraqtagı agregatlardıń úlkenligi 0,25 mm.den 10mm.ge shekem, mikrostrukturalı topıraqlarda 0,25mm.den kishi boladı. Topıraqtıń sindiriw sıyımlılıǵı. Topıraqtıń ózine hár qıylı zatlardı sińiriwi mexanikalıq (suspenziyalardan), biologiyalıq (mikrob sintezi), fizikalıq (adsorbtsiya) ximiyalıq, (shókpe) hám fizika-ximiyalıq bolıp 5ke bólinedi. Bulardıń ishinen fizika-ximiyalıq (awmasıw) sińdiriw tikkeley topıraq kolloidlarına baylanıslı. Bunı ádette reaktsiyasına negizinen kationlar kirisip olardıń 100g. Topıraqtaǵı m-ekvivalent penen berilgen muǵdarına topıraqtıń sińdiriw kompleksi (PPK) depte ataydı. Almasıw reaktsiyasına negizinen kationlar kirisip, olardıń 100g. Topıraqtaǵı m-ekvivalent penen berilgen muǵdarına topıraqtıń sindiriw sıymlılıgı deydi. Topıraqtıń sindiriw sıyımlılıǵı topıraqtıń tiplerine hám gorizontına qarata ózgerip otıradı. Topıraqqa kislotalıq hám tiykarlıq xarakterdegi zatlardı salǵanımız benen, onıń reaktsiyası birden ózgermeydi. Sebebi almasıw reaktsiyası nátiyjesinde salǵan zatlarımız topıraqqa sińip ketedi. Buǵan topıraqtıń buferligi delinedi. Mıs. qıshqıl reaktsiyası kul ren topıraqlarga siltilik xarakterdegi haq salganımızda, topıraqtın qıshqıllıǵı birden ózgermeydi: Topıraqlardıń sińiriwshenlik uqıbı Topıraqtıń eritpeden turli zatlardıń ionların hám molekulaların ózine sińirip uslap qalıwshılıq uqıbı, ol 5 turli: 1. Biologiyalıq 2. Mexanikalıq 3. Fizikalıq 4. Ximiyalıq 5. Fiziko-ximiyalıq, (almasıw) 1. Biologiyalıq sińdiriwshenlik - ósimlikler menen mikroorganizmlerdiń topıraq eritpesinen kerekli mineral azıq elementlerin saylap sińirip olardı óz denesinde turlishe organik birikpelerge aylandırıw uqıbına baylanıslı. Nátiyjede topıraqta organik zat toplanadı. 2. Mexanikalıq sińdiriwshenlik – topıraqtaǵı kishkene boslıqlarǵa hám kapillyar jollarǵa baylanıslı. Topıraqtan ılay suw sırqılǵanda il bóleksheleri uslanıp qaladı. Topıraqta eń bahalı kolloid fraktsiyalarınıń saqlanıwı mexanikalıq sińiriwshenlikke baylanıslı. Erimeytuǵın tóginlerdi (fosforit unı, hák) topıraqqa bergende olardıń topıraqta uslanıp qalıwıda usı sińiriwshenlikke baylanıslı. 3. Fizikalıq sińdiriw (molekulyar adsorbtsiya) – topıraq bóleksheleriniń erigen zatlar molekulaların adsorbtsiyalawı. Fizikalıq sińdiriw topıraq bóleksheleriniń ulıwma maydanına baylanıslı. Bólekshe maydanlasa razmeri kishireygen sayın onıń ulıwma maydanı sonshelli kóbeye baradı. 4. Ximiyalıq sińdiriw – eriytuǵın duzlar arasındaǵı ximiyalıq reaktsiya nátiyjesinde suwda erimeytuǵın yamasa qıyın eriytuǵın birikpeler payda bolıwına baylanıslı. Mısal, eriwsheń ammoniy fosfatı menen kaltsiy bikarbonatı baylanısqanda qıyın eriytuǵın kaltsiy difosfatı payda bolıp fosfor kislotasınıń anionı eritpeden topıraqtıń qattı fazasına ótedi. (NH4)2HPO4+Ca(HCO3)2=CaHPO4+2NH4HCO3 5. Fiziko-ximiyalıq, yamasa almasıwshı sińiriwshenlik – topıraqtıń mayda dispersli kolloid hám il bóleksheleriniń eritpeden turli kationlardı sińiriwi. Kationlardıń almasıp sińiwinde qatnasatuǵın topıraqtagı mayda dispersli organik hám mineral kolloid bóleksheleriniń jıynaǵı P.P.K. (topıraqtıń sińiriwshi kompleksli) esaplanadı. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|