Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
-Tema.Agroximiyaniń rawajlaniwinda ósimliklerdiń aziqlaniwina tiyisli kóz qaraslardiń áhemiyeti
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
| 2-Tema.Agroximiyaniń rawajlaniwinda ósimliklerdiń aziqlaniwina tiyisli kóz qaraslardiń áhemiyeti
Agroximiya pániniń rawajlanıwında ullı rus ilimpazı M.V.Lomonosovtıń (1711-1765) xızmeti ullı, sebebi ol Rossiyada birinshi-ilimiy tekseriw laborotoriyasın shólkemlestirdi. Onda ximiya, fizika, geologiya hám mineralogiyaǵa tiyisli hár qıylı tájiriybe analizler isledi. Sonday - aq M.V.Lomonosov ósimliklerdiń hawadan azıqlanıwında dáliylledi. 1840 jıllarda nemets ilimpazı Yu.Libix oziniń «Ximiya v prilojeniy k zemledeliyu i fiziologii», degen kitabında gumus teoriyasın qattı kritikalaydı hám ósimlik shirindi menen emes, al mineral zatlardan azıqlanatugının aytadı. Libix topıraqtıń ónimdarlıǵınıń paseyip barıwın ayta kelip, topıraqtan alınǵan zatlardı topıraqqa qaytarıp beriw kerek degen pikirdi aytadı. K.A.Timiryazev Libixtiń bul jańalıǵın - ilimdegi ashılıwlardıń eń áxmiyetlileriniń biri deydi. Keyinshe Libix «Minimum nızamın» aytadı. Bul boyınsha zuráátlik qandayda minimal faktordan baslanadı deydi. Mısalı: ósimlikke azot jetpese, qanshama fosfor yamasa kaliy bergen menen azottıń ornın toltıra almaydı. Biraq Libixtiń qáteside boldı. Ol ósimlik azottı topıraqqa qaraǵanda atmosferadan jawın arqalı kóbirek aladı dedi. Mineral azıqlanıw boyınsha suw hám qumda kerekli duzlardı salıp ósiriw (vodnaya i peschanaya kultura) áhmiyetke iye. Bunnan keyin İ.İ.Komov (1750-1792) ósimliktiń azıqlanıwı tarawında ham de topıraqtan mexanikalıq, ximiyalıq analizler boyınsha xám komposlardı tayarlaw boyınsha xár kıylı tájiriybelerdi ámelge asırdı. Tóginlerdi, ásirese, organik tóginlerdi qollanıw hám saqlaw boyınsha A.T.Bolotov (1738-1833) bir qansha jumıslar isledi. Rus ilimpazı Engelgardt (1832-1893) jerge xak (izvest), fosforitlerdi, kaliydi tóginlerdi hám kók tóginlerdi qollanıw tarawında kóp jumıslar isledi. D.İ.Mendeleev (1834-1907) bolsa, tógin islew texnologiyası xám topıraqtıń ximiyalıq qurılısın uyreniw boyınsha kóp jumıslar isledi xám Peterburg, Moskva, Smolensk, Simbirsk guberniyalarında turli tóginler menen tájiriybe jumısların alıp bardı. Ullı rus ilimpazı K.A.Timiryazev (1843-1920) tiykarınan fotosintez hám ósimliktiń azıklanıwı tuwrısında ulken ilimiy isler alıp bardı. Ol Rossiyada birinshi márte vegetatsiyalıq uy qurdı, onda ilim uyrendi. Akademik K.İ. Gedroits (1872-1932) bolsa topıraqtıń ximiyalıq qurılısı, sindiriw uqıplılıǵı, ósimliklerdin azıqlanıwı hám tóginlerden paydalanıw boyınsha bir qansha jumıslardı isledi. 1884 - jıl agroximik P.A.Kostichevtiń «Ucheniya ob udobreniyax», - degen kitabı shıktı. Onda ol Libixtıń «Tolıq qaytarıw teoriyası»ın kritikaladı. Ol topıraqtıń ónimdarlıǵı tek qaytarılǵan azıq zatlarına baylanıslı emes, al onıń strukturasına xám basqada faktorlarǵa baylanıslı deydi. Topıraqtıń strukturasın shirindige baylanıslı deydi. Ullı agroximik D.N.Pryanishnikov agroximiyanıń rawajlanıwında belsendi qatnastı. Ol ósimliktiń fosfor menen azıqlanıwın izertleydi: ásirese fosfordı ósimliklerdiń fosforitlerden alıw hám fosforit unın qollanıw boyınsha Solikamsktegi kaliyli tóginlerdi óndiriste paydalanıw boyınsha kóp jumıslar isledi. Diyxanshılıqtaǵı biologiyalıq azotqa organikalıq tóginlerdi qollanıwǵa, mikroelementlerge kóp kewil bóldi. Ósimliktiń aziqlıq zatlardı alıwı hám ózlestiriwi haqqında kóp jumıslar islenedi. Orta Aziyada agroximiyadan ilimiy tájiriybeler jurgiziw tiykarınan XX ásirde baslandı. Birinshi tajiriybeler belgili ilimpazlar R.R.Shreder, M.M.Bushuev, İ.K.Negodnev tárepinen orınlanǵan. Bul tajiriybede mineral tóginler menen bir qatar organik tóginlerdiń ǵawashaǵa ham topıraqqa tásirsheńligi izertlengen. Usı dawirde Yangiyul tájiriybe stantsiyasında ilimpazlardan N.İ.Kurbatovtıń, D.A.Sabinin, E.A.Jarikov, B.P.Machigin, V.N.Mandrigin, İ.T.Chernovlar agroximiyanıń rawajlanıwına óz uleslerin qostı. Tóginler boyınsha ilimiy tekseriw institutı (N.İ.U.) ham burın soyuzlıq paxtashılıq ilimiy tekseriu institutı (Soyuz NİXİ) 1929-jıldan 1936-jılga shekem paxta egiletuǵın zonalarda eki mıńnan kóbirek tájiriybe ótkerdi. Bunda ulıwma máselelerdi sheshiwden basqa, tóginlerdiń tásiri har kıylı fonlarda uyrenildi. 1936-jılǵa shekem tóginlerdiń paxta zuráátine tásirin jokarılatıw maselesi kórildi. Bul maksette jurgizilgen izertlewlerge ilimpazlardan B.P.Machigin, N.M.Mannanov, P.V.Protasov, D.M.Sekrina, N.Balyabo, N.P.Malinkinler basshılıq etti. Jer juzindegi jasil ósimlikler natiyjesinde hár jili 120 mld t organik zat payda qiladi.Oniń bir bólimi teńiz hám okean ósimliklerine duris keledi. Bul protsses ósimlikler 200 mlrd t karbonat angidridin ózlestirib, hawaǵa 145 mlrd t erkin kislorod ajraladi. Tirishilik ushin kerekli eenergiyaniń kóp bólegi okean hám qurǵaqliq ósimliklerinde payda boliwi etibarǵa alinsha, fotosintez energetikasi hám mexanizmin uyreniw sonshelli ulken ahemiyetke iye ekenligi aniq boladi. Ósimlik tek topıraq eritpesindegi iondı jutıp qoymastan, kolloidlarǵa jutılǵan ionlardı da aladı. Ósimliktiń tamır sisteması, onıń qurılıs hám topıraqta jaylasıw xarakteri ósimlik turlerine qaray hár qıylı. Ósimlik tamırı arqalı suyıqlıq bólip shıǵarıp (ishinde kómir kislota, organikalıq kislota hám aminokislotalar bar) topıraqtıń qattı fazasına tásir etedi hám kerekli azıq zatlardı ózlestiriletuǵın formasına aylandıradı. Ósimlikler bir waqıttıń ishinde hám kation hám aniondı jutadı. Biraq ayırım ionlar topıraq eritpesinde bar muǵdarına qaraǵanda basqasha jutıladı. Ayırım ionlar tamır arqalı kóp jutıladı, basqaları az jutıladı. Sonday-aq jutılıw tezlikleri de hár qıylı boladı. Ósimlikte organikalıq zatlardıń sintezi, taza organ hám kletkalardı duziw ushın hár qıylı azıq elementler hár turli paydalanıladı. Usınıń menen tamırǵa ayırım elementlerdiń tusiwi hám ósimliktiń tańlap jutıwı belgilenedi. Ósimlikke kóbinshe organikalıq zatlardıń sintezinde hám taza organ, tkan hám kletka payda etiwde qatnasatuǵın azıq elementler ótedi. Sonıń ushında mineral tóginlerdi qollanǵanda sol duzlardıń fiziologiyalıq reaktsiyaları esapka alınıwı kerek. Sol waqıtta ósimlik jaksı ósip rawajlanadı. Ósimlik hár kıylı ósiw dáwirinde sırtqı ortalıqqa, sonıń ishinde azıqlanıwǵa hár qıylı talapshan keledi. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|