Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4-Tema.K.A.Timiryazov.A.Engelgard siyaqli rus alimlari tárepinen agroximiya teoriyaliq tiykarlardiń rawajlaniwi.
| Kók tógin – sideratlar Ósimliklerdiń kók massasıń topıraqqa aralastırıp suriw. Bunda topıraq organik zatlarǵa hám azotqa bayıydı. Sideratlarǵa tiykarınan sobıqlılar (lyupin, seradella, donnik, guzlik vika, guzlik gorox, astragal, china, espartset) hám ayırım jaǵdaylarda sobıqsız eginler gorchitsa, grechixa paydalanıladı.
Áhmiyeti topıraqtı organik zatlarǵa bayıtıp, qásiyetlerin jaqsılaydı hám awıl xojalıq eginlerdiń zuráátin arttıradı. 1ga da 35-45 tonna kók massa hám onda 150-200 kg azot boladı. 1 tonna kók egin quramındaǵı azottıń muǵdarı boyınsha 1 tonna dariske teń. Quramında: N 0,45-0,77 % P2O5 0,05-0,1% K2O 0,17-0,19% CaO 0,47-0,97% Sideratlar surilgennen keyin kók massa mineralizatsiyalanıp ondaǵı azottan ósimlikler paydalanadı. Kók tógin azotınıń paydalanıw koeffitsienti daristiń azotınan 2 ese joqarı. Sobıqlı ósimlikler kushli tamır sistemasına iye, tómengi qatlamlardaǵı qıyın eriytuǵın birikpelerdegi azıq zatların joqarı shıǵaradı. Sonlıqtan topıraq qatlamı shirigende, ósimliklerge, sińetuǵın azotqa, fosforǵa, kaliyge bul eginlerden keyin bayıraq boladı. Topıraqtaǵı mikrobiologiyalık protsessler kusheyedi, onıń suw sıyımlılıǵı, sińiriwshenlik qásiyetleri, buferliligi jaqsılanıp, strukturalılıǵı joqarılaydı. Nátiyjede awıl xojalıq eginleriniń zurááti artadı. Sorawlar 1. Organikalıq jergilikli tóginlerdiń turleri qanday? 2. Eń tiykarǵı organik tógin qaysi? 3. Dárisler shiriw dárejesine qaray neshege bólinedi? 4. Kók tógin – sideratlarǵa neler kiredi? 4-Tema.K.A.Timiryazov.A.Engelgard siyaqli rus alimlari tárepinen agroximiya teoriyaliq tiykarlardiń rawajlaniwi. Agroximiya pániniń rawajlanıwında ullı rus ilimpazı M.V.Lomonosovtıń (1711-1765) xızmeti ullı, sebebi ol Rossiyada birinshi-ilimiy tekseriw laborotoriyasın shólkemlestirdi. Onda ximiya, fizika, geologiya hám mineralogiyaǵa tiyisli hár qıylı tájiriybe analizler isledi. Sonday - aq M.V.Lomonosov ósimliklerdiń hawadan azıqlanıwında dáliylledi. Bunnan keyin İ.İ.Komov (1750-1792) ósimliktiń azıqlanıwı tarawında ham de topıraqtan mexanikalıq, ximiyalıq analizler boyınsha xám komposlardı tayarlaw boyınsha xár kıylı tájiriybelerdi ámelge asırdı. Tóginlerdi, ásirese, organik tóginlerdi qollanıw hám saqlaw boyınsha A.T.Bolotov (1738-1833) bir qansha jumıslar isledi. Rus ilimpazı Engelgardt (1832-1893) jerge xak (izvest), fosforitlerdi, kaliydi tóginlerdi hám kók tóginlerdi qollanıw tarawında kóp jumıslar isledi. D.İ.Mendeleev (1834-1907) bolsa, tógin islew texnologiyası xám topıraqtıń ximiyalıq qurılısın uyreniw boyınsha kóp jumıslar isledi xám Peterburg, Moskva, Smolensk, Simbirsk guberniyalarında turli tóginler menen tájiriybe jumısların alıp bardı. Ullı rus ilimpazı K.A.Timiryazev (1843-1920) tiykarınan fotosintez hám ósimliktiń azıklanıwı tuwrısında ulken ilimiy isler alıp bardı. Ol Rossiyada birinshi márte vegetatsiyalıq uy qurdı, onda ilim uyrendi. Diyxanshılıqtaǵı biologiyalıq azotqa organikalıq tóginlerdi qollanıwǵa, mikroelementlerge kóp kewil bóldi. Ósimliktiń aziqlıq zatlardı alıwı hám ózlestiriwi haqqında kóp jumıslar islenedi. Orta Aziyada agroximiyadan ilimiy tájiriybeler jurgiziw tiykarınan XX ásirde baslandı. Birinshi tajiriybeler belgili ilimpazlar R.R.Shreder, M.M.Bushuev, İ.K.Negodnev tárepinen orınlanǵan. Bul tajiriybede mineral tóginler menen bir qatar organik tóginlerdiń ǵawashaǵa ham topıraqqa tásirsheńligi izertlengen. Usı dawirde Yangiyul tájiriybe stantsiyasında ilimpazlardan N.İ.Kurbatovtıń, D.A.Sabinin, E.A.Jarikov, B.P.Machigin, V.N.Mandrigin, İ.T.Chernovlar agroximiyanıń rawajlanıwına óz uleslerin qostı. Tóginler boyınsha ilimiy tekseriw institutı (N.İ.U.) ham burın soyuzlıq paxtashılıq ilimiy tekseriu institutı (Soyuz NİXİ) 1929-jıldan 1936-jılga shekem paxta egiletuǵın zonalarda eki mıńnan kóbirek tájiriybe ótkerdi. Bunda ulıwma máselelerdi sheshiwden basqa, tóginlerdiń tásiri har kıylı fonlarda uyrenildi. 1936-jılǵa shekem tóginlerdiń paxta zuráátine tásirin jokarılatıw maselesi kórildi. Bul maksette jurgizilgen izertlewlerge ilimpazlardan B.P.Machigin, N.M.Mannanov, P.V.Protasov, D.M.Sekrina, N.Balyabo, N.P.Malinkinler basshılıq etti. 1950-jıllarda tóginlerdiń jıllıq normasın kollanıw muddetleri hám usılları izertlendi. 1960-jıllarda azotlı tóginlerdiń tiykarǵı bólimin egisten burın qollanıw boyınsha bir kansha tájiriybeler islendi. Bulardan basqada O.K.Kedrov-Zixmin, P.G.Naydin, D.A.Sobinin, F.V.Tuchin, V.M.Klichkovskiy, Ya.V.Peyve, K.S.Abdonin, Pankov, Ermatov, Protasov, Kim, Piraxunov joldaslardın roli ullı. Topıraqtaǵı azıqlıq zatlardıń kemeyiwi hám kóbeyiwi arasındaǵı ayırmashılıq azıqlıq zatlardıń balansın quraydı. Topıraqtan alıp ketiletuǵın azıqlıq zatlar – topıraqtan tiykargı zuráát hám qosımsha ónim menen alıp ketilgen azıqlıq zatlardıń muǵdarı menen anıqlanadı. Azıqlıq zatlardıń topıraqqa qaytarılıwı tógin, tuxım, atmosferanıń molekulyar azotınıń fiksatsiyası hám basqada jol menen keltirilgen azıqlıq zatlardıń mugdarı menen anıqlanadı. Awıl xojalıǵı eginleriniń azıqlıq elementlerine hár qıylı talapshanlıǵı, zuráát penen hár qıylı muǵdarda alıp ketiliwi menen ayırıladı. Mıs: Biydaydan 30 ts/ga zuráát alıw ushın 110kg N, 40kg P2O6, 270kg K2O alıp ketiledi. Ósimliktiń zurááti, onıń ósip rawajlanıwı tiykarınan 4 faktorǵa baylanıslı-jaqtılıq, ıssılıq, ıǵallıq, azıqlıq zatlar. Qániygelerdiń esabı boyınsha 50% zuráát tóginge baylanıslı alınadı, al qalgan 50% basqa ilajlarǵa baylanıslı (agrotexnika, sort, melioratsiya x.t.b.) alınadı. Ósimlik tek topıraq eritpesindegi iondı jutıp qoymastan, kolloidlarǵa jutılǵan ionlardı da aladı. Ósimliktiń tamır sisteması, onıń qurılıs hám topıraqta jaylasıw xarakteri ósimlik turlerine qaray hár qıylı. Ósimlik tamırı arqalı suyıqlıq bólip shıǵarıp (ishinde kómir kislota, organikalıq kislota hám aminokislotalar bar) topıraqtıń qattı fazasına tásir etedi hám kerekli azıq zatlardı ózlestiriletuǵın formasına aylandıradı. Ósimlikler bir waqıttıń ishinde hám kation hám aniondı jutadı. Biraq ayırım ionlar topıraq eritpesinde bar muǵdarına qaraǵanda basqasha jutıladı. Ayırım ionlar tamır arqalı kóp jutıladı, basqaları az jutıladı. Sonday-aq jutılıw tezlikleri de hár qıylı boladı. Ósimlikte organikalıq zatlardıń sintezi, taza organ hám kletkalardı duziw ushın hár qıylı azıq elementler hár turli paydalanıladı. Usınıń menen tamırǵa ayırım elementlerdiń tusiwi hám ósimliktiń tańlap jutıwı belgilenedi. Ósimlikke kóbinshe organikalıq zatlardıń sintezinde hám taza organ, tkan hám kletka payda etiwde qatnasatuǵın azıq elementler ótedi. Sonıń ushında mineral tóginlerdi qollanǵanda sol duzlardıń fiziologiyalıq reaktsiyaları esapka alınıwı kerek. Sol waqıtta ósimlik jaksı ósip rawajlanadı. Ósimlik hár kıylı ósiw dáwirinde sırtqı ortalıqqa, sonıń ishinde azıqlanıwǵa hár qıylı talapshan keledi. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|