…Жер қатты, күні суық көмілмейді

Тірідей қалып жатыр кемпір-шалдар.

Кейбіреу есеңгіреп жарылып жүр

деп, көздің жасын көл етеді. Тіпті аурудан зәресі ұшқаны сондай:

Тамтығымыз ел болып,

Қосылар ма екен санатқа?! 41, Б.310-378–

деп зарланады.

Жыршылар мұнда елдің мұңын айтқанда ұлғайту формасын пайдаланған. Мұндай ұлғайту тәсілін пайдалану арқылы шығарманың көркемдік және идеялық мазмұнын ашып қана қоймай, халық басына түскен нәубетті әсірелей түскен. Белгілі бір тарихи оқиғаға байланысты туған екі түрлі шығарма болса да, үндестік байқалады.

Жыр қаһармандары қарапайым болғандықтан олардың әйелдері де елден асқан сұлу немесе пері қызы да емес. Сонымен қатар бұл батырларда орасан динамикалық қимылдар жоқ. Өйткені, олардың жаулары да алып күштің адамы емес, қатардағы адамдардан  алшақ кетпейді. Яғни, тарихи жырлардың бас кейіпкерлері “типтік” образдағы сипатқа енбеген. Демежан Қобыланды сияқты қырық мың қызылбаспен жалғыз айқасқа келмейді. Қобыланды:

    … Жалғыз өзі батырдың,

    Жойып кетіп барады.

    Қойға тиген қасқырдай

    Сойып кетіп барады.

Үш мың атты бір сайға,

Төрт мың атты бір сайға

Аламын деп қайтарда

Қойып кетіп барады.

Ал, Демежан бір Мәтеннің алдына барғанда:

    Боларын бір сұмдықтың біліп алды,

    Қасына он бес жігіт ертіп алды.

Демек, Демежан алдына келген қырық мың жасақты жайпап салатын Қобыланды емес, ол кәдімгі қарапайым жанша күдіктенеді, қорқады. Дұшпанына жалғыз бармайды, тіпті барған күнде де:

    Келген соң Мәтен амбы ашуланды,

    Сары таяқ жерде жатқан қолына алды.

Мәтен Демежанды шоқпармен немесе айбалтамен емес, кәдімгі сары таяқпен ұрып абақтыға жабады. Зуха да бар ауылы болып Ма дарын бастап келген 150 әскерге соққы бере алмайды. Ауылдағы “алпыс адамның” бәрі қарулы шеріктердің қолынан қаза табады. Ал, Жақыпберді болса,

    Қауіпсіз еш нәрседен отырғанда,

    Ат қойды қырық шерік андағайлап.

    Амал не, көпке қылар қайрат қайсы

    Арқанмен түсе-түсе алды байлап -

 дейді. “Үркін-қорқында” сәл өзгешелеу келеді. Алдыңғы жырларда батырлар еш қауіпсіз жатқан жерде қолға түсірсе, соңғы жырда артымызда жау бар деп сезіктенген ел әркез дайын тұрады. Елісхан Фулужияңның алдауына түсіп қалғанында да оны босатып алатын ел-жұрты бар. Дұшпанын жеңеді. Әрине, мұнда тек Елісханның күші емес, ел бірлігінің жемісі. Демек, тарихи жырлардың қаһармандары дұшпанына жалғыз қарсы келе алмайды. Қырық мың әскерді былай қойғанда, қырық әскерге де төтеп бере алмайды. 

Сонымен, көріп отырғанымыздай, тұтастанудың барлық сатыларынан батырлық эпостар толық өткен, ал, тарихи жырлар әлі де болса өте қоймаған деген қорытындыға келуге болады. Себебі, батырлар жырында “батырлар қандай кездейсоқтық болса да жеңімпаз ретінде көрінеді” 42, Б.125-165.

Қорыта келгенде, біз бірінші, тарихи жырлар мен батырлық жырларды салыстыра отырып, сюжеттік, композициялық айырмашылықтарын анықтадық. Батырлық жырлардың кейбірі (“Қырымның қырық батыры” т.б.) тұтастанудың барлық сатысынан өткен, тарихи жырлармен салыстырғанда оқиғасы мен құрылысы ертегіге жақын. Тарихи жырлардың жанрлық ерекшеліктеріне, кейіпкерлеріне қысқаша сипаттама беріліп, тұтастанудың сатыларынан  әлі толық өте қоймауының себептері ашылды. Этнографиялық құндылықтардың тарихи жырларда да көп көрініс беретіні  байқалады. Ұлттық наным-сенімдер мен дүниетанымы, әдет-ғұрпы мен тұрмыс-тіршілігі өмірлік шындық  деңгейінде көрініс тапқан. Жыр оқиғасы тарихи шындықпен орайлас бейнеленген. Жырлардағы көркемдік бейнелеу құралдарында дәстүр сабақтастығы байқалады, ақын-жыршылар ертеден келе жатқан эпикалық жырлардың бейнелеу құралдарын пайдаланған. Батырлық жырларда қолданылатын  ұлғайтулар біз сөз еткен жырларда кездеспейді десе де болады, дегенмен аз ұшырасады. Өйткені мұнда кейіпкерлер қиял-ғажайып түрде дүниеге келмеген қарапайым адамдар болып табылады. Бұл жырларда қиялдың орнын тарихи шындық басқанын әрі қаһармандар да, оның жаулары да алып күш иесі емес. Кейіпкерлердің қарапайым қатардағы адамдардан алшақ кетпейтінін, көркемдеуіш құралдардың ішінде ұлғайту-әсірелеудің мөлшері аз болатынын аңғардық.

Қорытындыда  жұмыста жасалған түйіндер нақтыланып, негізгі нәтижелер көрсетілді.

Шет елдегі қазақтардың халық әдебиетін зерттеу, ғылыми айналымға енгізу бүгінгі күн ғылымының басты талаптарының бірі екендігі баса айтылды. Соның ішінде Қытайдағы қазақ фольклорының жиналу, жариялану қарқыны жоғары болғанымен, зерттелу деңгейінің теориялық жағынан әлі де төмен екендігі нақтылай қарастырылды. Сондай-ақ,  Қытайдағы қазақтар арасында кейіннен туған тарихи жырлардың тарихи мәні мен маңызы тарихи деректермен салыстырыла зерттелді. 

Зерттеу нысанындағы жырлардың поэтикалық құрылымы, тұтастану мәселелері, бейнелеу құралдарының ерекшеліктері анықталды.

Қытайдағы қазақтардың арасында кейіннен туған жырлардың қазақ фольклорынан алар орны зор.

Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы:Білім, 1995. – 288 б.

Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2000. – 312б.

Мұқаметқанұлы Н. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ-қытай байланыстары. Алматы: Санат, 1996. - 281б.

Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы, 19   . – 12т. –

Әуезов М. Уақыт және әдебиет.- Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1962. – 427б

Қалиасқарұлы Қ. Монғолия қазақтарының ауыз әдебиеті. канд.дисс.89б.

Садырбаев С. Фольклор және эстетика.- Алматы: Жазушы, - 1976. - 152б

Уахатов Б. Арқалық батыр.// Қазақ тарихи жырларының мәселелері.-  Алматы: Ғылым, 1979. – 312б

Ғұмарова М. Бұрын зерттелмеген жырлар // Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы, 1960. 1-т. – 1-кіт. – 740б

Сыдықов Т.Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым // Қазақ фольклорының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1993. -  328б

Сейтжанов З. Тарихи эпос. -  Алматы: Ғылым, 1994. - 112б

Абылқасымов Б. Қаракерей Қабанбай батыр.// Қазақ тарихи жырларының мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1979. – 312б

Ғабдуллина А. Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар.канд.дисс.

Жамбозұлы К. Алтай аясы. 1995.№4саны. 57б

Мыңжани Н. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Үрімжі. 1980.6-7б

Мыңжани Н. Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында. 158б

Татанайұлы А. Тарихи дерек-келелі кеңес.Үрімжі:Халық баспасы. 1987. – 204б

Егеубаев О. Қазақ халқы және оның салт-санасы. Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы.1994ж

Кірішбаев А. Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер. Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы. 1986.46

Қалиұлы Ә. Қазақ ауыз әдебиеті.монография. Үрімжі:Шыңжаң халық баспасы.1985ж

Сәнік З. Бас сардар. Жәнібек батыр туралы аңыздар.// Абылай хан. кіт. Алматы: Жазушы. 1993.- 412б

Мырзақан Ж. Қабанбай туралы. // Шалғын, 1981. - №2. – 128б

Ахметжанұлы Т. Ұлттық әдебиет-көркемөнер мұраларын жинау, зерттеу және кәдеге жарату жайлы.// Шалғын. 1980. №2. 99б

Асылұлы О. Бақтиярдың қырық бұтағын бұтарлағанда.// Мұра.1993. №1.160б

Маман Ж. Әкбар-Сейіт. Үрімжі: Шыңжаң жастар баспасы. - 1986. - 349б

Сәнік З. Тұғырыл хан. А., Қазақпарат – 2005ж

Баймоллаұлы М. Тарбағатай арпалыстары.(тарихи деректеме). - Үрімжі: Шыңжаң жастар-өрендер баспасы.2000.-438бет

Қоңқаұлы Ә.Қазақ қиссалары. Үрімжі: Ұлттар баспасы. – 1999. - 8-к

Ж. Диқанбайұлы. Елге хат. // Мұра.1991. - №4, 120б

Бердібаев Р. Байқалдан Балқанға дейін. Алматы: Қазақстан, 1996. - 256б

Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырланың типологиясы. - Алматы. Ғылым,1983.- 160б

Жирмунский В. Народный героический эпос. М. – Л., 1962. ст.37-43

Қасқабасов С. Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы.// Қазақ фольклорының поэтикасы. Алматы: Ғылым. 2001, 8-63б

Сейтжанов З. Қаһарманды суреттеу прициптері.// Қазақ фольклорының поэтикасы. Алматы. Ғылым. 2001ж, 125-165б

Ә.Әмірұлының нұсқасы 213-243б

Қ.Орынбасарұлының нұсқасы.100-111б

Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, - 1973.-212б

Ә.Қоңқаұлы. Демежан батыр. // Мұра. 1987

Т.Құсайынұлының нұсқасы. 397-417б

Исаұлы Ш. Үркін-қорқын. // Қазақ қиссалары. - Үрімжі: Ұлттар баспасы.-1991. 10-378б
Диссертация тақырыбы бойынша жарық көрген мақалалар тізімі:
1 “Демежан батыр” жырының туып, таралуы //  Ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Талдықорған, 2001. – Б. 71-73

2 “Үркін-қорқын” жырының тарихи мәні мен маңызы //  Мыңжылдықтар тоғысындағы Қазақстан білімі мен ғылымы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Талдықорған, 2002. – Б.38-43

3 “Демежан батыр” тарихи жыры туралы // Ахмет Яссауи университетінің хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Түркістан, №3. 2003. – Б.70-74

4 “Демежан батыр” жыры және оның нұсқалары туралы// Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, №6. 2003. – Б.127-128

5 Зуха батыр жайындағы жыр // Қазақстанның қазіргі таңдағы білім беру жүйесі мен ғылымы және оны реформалау жолдары. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материялдары. – Талдықорған, 3-4 қазан, 2003. – Б.170-174

6 Сегіз жылдық сергелдең немесе “Үркін-қорқын” жыры жөнінде // Қазақ елі, 28 желтоқсан, 2005. 4-б.

7 Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі // V Әуезов оқулары. Жас ғалымдардың V халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материялдары. – Алматы: М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, 2007. – Б.185-192

8 Б.Кәсейұлы – Шыңжаңдағы қазақтардың халық әдебиетін зерттеуші // Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың теориялық және методологиялық мәселелері. Екінші Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материялдары. – Алматы, 2007. – Б.318-324

          Объектом исследования являются исторические песни "Демежан батыр", "Зуха батыр", "Жакипберды батыр" и "Уркин-коркын", которые были опубликованы на страницах журналов "Шалгын", "Мура" и  пятнадцатитомном сборнике "Казах киссалары" (причем, у песни "Демежан батыр" сохранилось несколько вариантов) в Китая.

          Цель исследования. Основная цель работы – исследовать  исторические песни в связи с реальными событиями, имевшими место в конце ХIХ и начале ХХ в.в.; осветить и обобщить исследовательскую работу по данной тематике фольклористов Казахстана и Китая.

          Методы исследования. В диссертации использованы сравнительно-исторический, системно-комплексный, историко-литературный методы и метод объективного анализа.

          Научная новизна исследования заключается в следующем:

          - впервые с учетом новых исторических реалий специальному научному изучению подвергнуто устное народное творчество, в том числе исторические песни  казахов Китая, создание которых, как было установлено, относится ко второй половине ХIХ и первой половине ХХ веков;

          - с новых научных позиций проанализировано развитие и научное исследование казахского фольклора в Китае.

          Структура работы. Диссертация состоит из введения, трех основных

 разделов, заключения и библиографии.

          Во введении обосновываются актуальность и научная новизна работы; определяются ее основные цели и приоритетные задачи, объект и предмет исследования; раскрывается теоретическая и практическая значимость; характеризуются положения, выносимые на защиту.

          В первом разделе "Собирание и исследование казахских исторических песен в Китае" основное внимание, помимо обобщения установленных фактов, уделяется анализу песен "Кабанбай батыр" и "Аркалык батыр". Сравнивается их трактовка казахскими и китайскими фольклористами, выявляются методы их исследования, общее и особенное.

          Второй раздел «Соотношнние исторической песни и действительности» диссертации посвящен сопоставлению текстов исторических песен, с историческими событиями, которым они посвящены. В результате проведенного исследования установлено, что в текстах исторических песен "Демежан батыр", "Зуха батыр", "Жакипберды батыр" и "Уркин-коркын" сохраняется связь с действительно имевшими место событиями в истории. Особую научную ценность представляет один из параграфов второго раздела диссертации, в котором автор диссертации сравнивает несколько вариантов песни "Демежан батыр".

          Третий раздел «Поэтика исторических песен» диссертации посвящен анализу поэтики и стиля исторических песен, ставших объектом данного научного исследования.

          В заключение работы сформулированы выводы и результаты, полученные в процессе проведенного исследования.

          Степень внедрения. Основные выводы и содержание диссертационной работы отражены в четырех публикациях,  докладывались на пяти международных и республиканских научно-теоретических и научно-практических конференциях.

          Теоретическая и практическая значимость работы определяется тем, что результаты исследования и рассматриваемые в нем факты могут быть использованы при подготовке и чтении лекций по специальному курсу "Казахский фольклор зарубежом" и "Исторические песни" студентам и магистрантам филологических факультетов ведущих вузов Казахстана.

           Object of research are the historical songs "Demejan batur", "Zuha batur", "Jakipberdy batur" and "Urkyn-korkun" which were published on pages of magazines "Шалгын", "Мура" and пятнадцатитомном the collection " the Kazakh киссалары " (and, at songs "Demejan batur" some variants) in China were kept.

           Purpose of research. The basic purpose of work - to investigate historical songs in communication(connection) by real events having a place in the end ХІХ and a beginning ХХ of centuries; to illuminate and to generalize research work on the given subjects казахких фольклористов of Kazakhstan and China.

           Methods of research. In the dissertation are used rather - historical, системно-complex, историко- literary methods and method of the objective analysis.

           The scientific novelty of research consists in the following:

           - for the first time in view of new historical realities the oral national creativity is subjected to special scientific study, including historical songs of the Kazakhs of China, which creation, as was established, concerns to second half Х! Х and first half ХХ of centuries;

           - from new scientific positions the development and scientific research of the Kazakh folklore in China is analysed.

           Structure of work. The dissertation consists of introduction three basic sections, conclusion and bibliography.

           In introduction are proved a urgency and scientific novelty of work; its(her) basic purposes and приориретные of a task, object and subject of research are defined(determined); is opened теоритическая and practical importance; the rules(situations) which are born(taken out) on protection are characterized.

           In the first section " Assemblies and researches of the Kazakh historical songs in China " the basic attention, besides generalization of the established facts, is given to the analysis of songs are considered(examined) research фольклористов of historical songs, "Kabanbay batur" and "Arkalyk batur". Their treatment is compared Kazakhstan and Chinese фольклористами, the methods of their research, general(common) and especial come to light.

           The second section " a Parity(ratio) historical songs and validity " the dissertations is devoted to comparison of the texts of historical songs, with historical events, which they are devoted. As a result of the carried out(spent) research is established, that in the texts of historical songs "Demejan batur",

"Zuha batur", "Jakipberdy batur" and "Urkyn-korkun" the communication(connection) with events, really having a place, in a history is kept. The special scientific value is represented by(with) one of the paragraphs of the second unit of the dissertation, in which we compared some variants songs ""Demejan batur".

           The third section "Поэтика of historical songs" the dissertations is devoted to the analysis поэтики and style of historical songs becoming object of the given scientific research.

           In conclusion of work the conclusions and results received during carried out(spent) research are formulated.

           Degree of introduction. The basic conclusions and contents диссертационной of work are reflected in four publications, and were reported at five international and republican scientific - theoretical and scientific - practical conferences.