Зоология” пәні бойынша ОЌу-єдістемелік бағдарлама (sillabus) Алматы 2005
жүктеу/скачать 322.5 Kb.
|
18. Кµгілдір ќ±стар отряды. Б±л отрядќа кейбір анатомиялыќ белгілері бір-біріне (тањдайыныњ, мойыныныњ жєне т.б. ќ±рылыстарына) ±ќсас ќ±стардыњ 200-дей т‰рі жатады. Кµпшілігі тропикалыќ аймаќтарда таралѓан. Бірнеше отряд тармаќтарына бµлінеді: а) кµгілдір ќ±стар; є) зымырандар; б) боздаќтар жєне т.б. Кµгілдір ќ±стардан кµбірек тараѓан т‰рлері – кєдімгі кµкќарѓа, кµгілдір зымыран, алтын т‰сті боздаќ т.б. 19. Бєбісектектестер отряды. Сыртќы т‰рі мен дене т±рќы басќа ќ±стар тобынан ерекше шаѓын т‰рлер жатады. Екі отряд тармаѓы бар: а) бєбісектер; є) м‰йізт±мсыќты ќ±стар. Бєбісектер далалы жерлерде таралѓан денесі шаѓын ќ±стар. Ќауырсындары тењбіл ш±бар. Клоака мањындаѓы безінен жаѓымсыз иіс шыѓарады. Кењ тараѓан т‰рі – кєдімгі бєбісек. Басында ќауарсынды айдары болады. М‰йізт±мсыќты ќ±стардыњ денесі ірі Азия мен Африканыњ тропикалыќ ормандарында кездеседі. Жемістермен ќоректеніп, ±ясын аѓаштардыњ ќуыстарына салады.
Наѓыз тоќылдаќтардыњ екі саусаѓы алѓа, екі саусаѓы артќа ќарай орналасќан. Олардыњ кењ тараѓан т‰рлері – ќара, ‰лкен жєне кіші ш±бар тоќылдаќтар, ‰шсаусаќты жєне жасыл тоќылдаќтар. Тоќылдаќтар орманды зиянды жєндіктерден ќорѓайды. Оњт‰стік Африкада жер тоќылдаѓы таулардыњ жартасты µњірлерінде таралѓан. 21. Торѓайтектестер отряды. Дене т±рќы жєне сыртќы т‰рі єрт‰рлі 5 мыњнан астам ќ±стардыњ т‰рлері жатады. Ењ кіші т‰рі – королек (5-6 г.), ењ ірі т‰рі – ќарѓа (1,5 кг-дай). Кµпшілік т‰рлері б±таларда, орманды жерлерде таралѓан. Балапандары шираќ, кей т‰рлері ќызылшаќа балапан шыѓарады. Олар бірнеше отряд тармаѓына бµлінеді: а) баќыратындар; є) жалѓан єнші торѓайлар; б) єнші торѓайлар жєне т.б. Кењінен тараѓан т±ќымдастары – ќараторѓайлар, ќарлыѓаштар, наурызќ±стар, бозторѓайлар, ж±маќ ќ±стар, ќарѓалар, сайрауыќтар, таѓанаќтар, кµкшымшыќтар, сандуѓаштар, ќ±наќтар, кµктекелер жєне т.б. 21-таќырып. Ќ±стардыњ шыѓу тегі мен эволюциясы. Ќ±стардыњ шыѓу тегі. Ќ±стардыњ денесін жауып т±рѓан ќауырсындары жылу реттеруде негізгі рµл атќарып, олардыњ жылыќанды болуына єсерін тигізген. Ќазіргі гоацин ќ±сыныњ балапандары ќанаттарындаѓы саусаќтарыныњ тырнаќтары арќылы аѓаш басында µрмелей алатын ќабілеті бар. ¤ткен ѓасырда Германиядаѓы юра дєуіріндегі тау жыныстарыныњ арасынан ертедегі ќ±стардыњ тасќа т‰скен тањбасы табылып, олар археоптерикс (ежелгіќ±с) деп аталды. Оныњ кµп белгілері (денесін жауып т±рѓан ќауырсыны, алдыњѓы аяќтарыныњ ќанатќа айналуы, ќанжар пішінді жауырыны б±ѓана с‰йектерініњ ќосылып кетуі, жамбас с‰йектерініњ ќ±рылысы, артќы аяќтарындаѓы жіліншік с‰йегініњ болуы жєне т.б.) ќ±старѓа ±ќсас. Ал, кейбір белгілері (м‰йізді т±мсыѓыныњ жєне тістерініњ болуы, омыртќа жотасыныњ ќ±йрыќ бµлімініњ айќын байќалуы, тµсс‰йектіњ ±зынша єрі ќырсыз болуы, ќ±рсаќ ќабырѓаларыныњ ќалдыѓы жєне т.б.) олардыњ жорѓалаушылармен ±ќсастыѓын кµрсетеді. ХХ ѓасырдыњ соњында мезозой заманыныњ тау жыныстарынан µте ќарапайым ќ±стардыњ ќањќа ќалдыќтары Аргентина, АЌШ, Испания, Монѓолияда табылды. Олар протоавис деп аталады. Мезозой заманында тіршілік еткен ќ±стардыњ ерекше топтары – ихтиорнистер мен гесперорнистер деп аталады. Олар суда тіршілік еткен. Тµсс‰йегінде ќыры жоќ. Біраќ олардыњ жаќ с‰йектерінде тістері болѓан. Ќорыта айтќанда, ќ±стардыњ арѓы тегі мезозой заманыныњ алѓашќы дєуірінде тіршілік еткен жорѓалаушылардыњ бір тармаѓы болѓан. Олар алѓаш ќ±рлыќта артќы аяќтарымен ж‰гіріп ж‰ріп тіршілік еткен. Кейіннен олардыњ алдыњѓы аяќтары ќанатќа айналѓан. Олар аѓаш басында µрмелеп, ќалыќтап ±шуѓа бейімделген.
Ќ±стар тіршілігі ‰шін жарыќтыњ мањызы зор. Сондыќтан да ќ±стардыњ кµпшілік т‰рлері к‰ндіз белсенді тіршілік етуге бейімделген. К‰нніњ ±заќтыѓы, температураныњ жоѓары болуы ќ±стардыњ тіршілігінде негізгі фактор болып саналады. Ќ±стардыњ экологиялыќ топтары: а) орман ќ±стары – аѓаш басында тіршілік етуге бейімделген. Оларѓа ќ±стардыњ кµптеген т‰рлері жатады (кµкектер, тоќылдаќтар, торѓайтектестер, кептерлер, тотыќ±стар, колибрилер, шырынсорѓыштар, ќ±рлар, с±њќарлар, жапалаќтар) т.б. є) Батпаќты-шалѓынды жердіњ ќ±стары. Олардыњ аяќтары, т±мсыќтары ±зын єрі жіњішке болып келеді. Саусаќтарында терілі ж‰зу жарѓаќтары болмайды. Б±л топќа – тырналар, ќ±тандар, дегелектер, балшыќшылар, ќызѓыштар жєне т.б. ќ±стар жатады. б) Ашыќ алањќай жердіњ ќ±стары. Олар ќ±рлыќтыњ ашыќ алањќай µњірлерінде таралѓан. Аяќтары мыќты, жаќсы ж‰гіреді. Оларѓа – т‰йеќ±стар, дуадаќтар, б±лдырыќтар, бозторѓайлар т.б. жатады. в) Суда ж‰зетін ќ±стар. Саусаќтарыныњ арасында терілі ж‰зу жарѓаѓы болады. Ќауырсындары тыѓыз, ќ±ймышаќ безі жаќсы дамыѓан, мамыќты ќауырсыны мол болады. Оларѓа – пингвиндер, шаѓалалар, т‰тіктанаулылар, ќарќылдаќтар, бірќазандар, ќаздар, ‰йректер, аќќулар, с±ќсырлар жєне т.б. жатады. Ќ±стардыњ кµбеюі. Ќ±стардыњ кµбеюінде µздеріне тєн мінез-ќ±лыќтар ќалыптасќан. Ж±п ќ±ру, ±я салу, ж±мыртќалау, ж±мыртќасын басып шыѓару, балапандарына ќмќорлыќ жасау жєне т.б. Ќ±стардыњ балапан шыѓару ерекшеліктеріне сєйкес шираќ жєне ќызылшаќа балапан шыѓаратын ќ±стар деп екі топќа бµледі. Шираќ балапан шыѓаратын ќ±старѓа – т‰йеќ±стар, тауыќтектестер, дуадаќтар, ќазтектестер, сутартарлар т.б. жатады. Ќызылшаќа балапан шыѓаратын ќ±стар – торѓайлар, тоќылдаќтар, ±зынќанаттылар, кептерлер, колибрилер, кµкќарѓалар, бірќазандар, зымырандар т.б. Ќ±стар тіршілігі ‰шін температуралыќ жаѓдайлар да ерекше рµл атќарады. Осыѓан байланысты отырыќшы, кµшпелі жєне жыл ќ±стары деп жеке топтарѓа бµледі. Ќ±стардыњ миграциясы – ќ±стар тіршілігіндегі мыњдаѓан жылдарда ќалыптасќан ерекше ќ±былыс. Ќ±стардыњ табиѓаттаѓы ќоректік тізбекте жєне адам µмірінде мањызы µте зор. Олар ауыл шаруашылыѓына, орман шаруашылыѓына µте кµп пайда келтіреді. ‡й ќ±стары негізінен таѓам ретінде µсіріледі. Олардыњ арѓы тегі жабайы ќ±стар. Ќ±стар арнайы ќорыќтарда, ќорыќшаларда, тєлімбаќтарда, зообаќтарда ќатањ ќорѓалады. Ќазаќстанныњ Ќызыл кітабына (1996) ќ±стардыњ 56 т‰рі тіркелген. Олар арнайы ќорыќтарда (Ќорѓалжан, Алакµл, Марќакµл т.б.) ќорѓалады. Ќ±стардыњ эстетикалыќ рµлі де зор. Ќ±стардыњ кєсіптік мєні де ерекше. Ќазаќ халќыныњ ежелден келе жатќан µнері – саятшылыќ (ќ±сбегілік).
С‰тќоректілер - жануарлар д‰ниесініњ ењ жоѓары дењгейде дамыѓан тобы. Олар ќаѓанаќтылардыњ жылыќандылар тобына жатады. С‰тќоректілердіњ µздеріне тєн негізгі белгілері: 1. терісі т‰кпен ќапталѓан. Терініњ ќосалќы бµлімдеріне - м‰йіз, тырнаќ, т±яќтар, т‰ктер жатады. Терісінде с‰т, тер, май жєне иіс шыѓаратын бездері болады;
Ќазіргі кезде с‰тќоректілердіњ 4500-нан астам т‰рі белгілі. Олар 2 класс тармаѓына бµлінеді: 1. Алѓашќы ањдар. Оѓан бір ѓана - біртесіктілер отряды жатады. 2. Наѓыз ањдар класс тармаѓы екі инфракласќа бµлінеді: а) тµменгі сатыдаѓы ањдар.Оѓан бір ѓана - ќалталылар отряды жатады; є) жоѓары сатыдаѓы ањдар инфракласына 18 отряд топтастырылѓан. Алѓашќы ањдар класс тармаѓы. Б±ѓан ќ±рылысы ќарапайым с‰тќоректілер жатады. Олар етредегі ањтектес жорѓалаушыларѓа туыстыќ жаѓынан жаќын топ болып саналады. Олардыњ етті еріндері болмайды. Ересектерінде тістері жойылѓан, оныњ орнына м‰йізді таќташалар пайда болѓан. Терісі т‰кпен ќапталѓанына ќарамастан дене температурасы т±раќсыз (+22 + 37ºС арасында ауытќып т±рады), яѓни ќоршаѓан ортаныњ температурасына тєуелді. Алѓашќы ањдар ж±мыртќа салып кµбейетіндіктен оларды ж±мыртќа салушы с‰тќоректілер деп те атайды. ¦рыќтанѓан ж±мыртќа клеткасыныњ дамуыныњ кµп уаќыты аналыќ организмніњ ж±мыртќа жолында µтеді. ‡йрект±мсыќтар ж±мыртќасын басады, ал ехидналар ж±мыртќасын арнайы тері ќалтасына салып ж‰реді. Алѓашќы ањдардыњ бір ѓана отряды (біртесіктілер) бар. Олар Австралияда, Тасмания мен Жања Гвинея аралдарында ѓана таралѓан. Олар 2 т±ќымдасќа бµлінеді: а) ‰йрект±мсыќтар; є) ехидналар. ‡йрект±мсыќтардыњ бір т‰рі саќталѓан. Ол жартылай суда тіршілік етуге бейімделген. Т±мсыѓы жалпаќ м‰йізді таќташамен ќапталѓан. Ол 2-3 ж±мыртќа салады. Ж±мыртќасыныњ дамуыныњ кµп уаќыты (15 к‰ндей) аналыќ организмде µтеді. Ехидналардыњ 2 туысы (ехидналар жєне проехидналар) бар. Олар ќ±рлыќта ін ќазып тіршілік етуге бейімделген. Аяќтарында µткір тырнаќтары болады. Денесі ќатты µткір ине тєрізді ±зын 6-8 см-дей т‰ктермен ќапталѓан. Проехиднаныњ т±мсыѓы ±зынша, тµмен ќарай иілген м‰йізді таќташадан т±рады. Біртесіктілердіњ саны аз, ертеректе ±лпаны ‰шін кµптеп ауланѓан. Ќазір оларды аулауѓа тиым салынѓан жєне ќатањ ќорѓауѓа алынѓан. 25-таќырып. Тµменгі жєне жоѓары сатыдаѓы ањдарѓа жалпы сипаттама. Наѓыз ањдар класс тармаѓына жататын с‰тќоректілер ±рпаѓын тірі туады. Олардыњ с‰т бездері т‰тік тєрізді емес, кµпшілігінде етті еріндері бар. Оларда клоака болмайды, сондыќтан олардыњ аналь, зєр, жыныс тесіктері сыртќа жеке ашылады. Тµменгі сатыдаѓы ањдардыњ ќалталылар деген бір ѓана отряды бар. Оѓан 250-дей с‰тќоректілердіњ т‰рі жатады. Олардыњ сыртќы т‰рі, дене мµлшері т‰рліше (4 см-ден 160 см-ге дейін) болады. Ќалталылардыњ аналыќ организмде дамуы ќысќа уаќыт (12-30 тєулік ішінде) аралыѓында ж‰реді. ¦рпаќтары жетілмей туады, ±рыќ жолдасы нашар дамыѓан. Мысалы, алып кенгурудыњ ±рпаѓыныњ дене мµлшері 3 см-ден аспайды. Кµпшілігініњ ќ±рсаѓында терілі ќалтасы болѓандыќтан оларды ќалталылар деп атаѓан. Аналыќтарыныњ жыныс жолдары ж±п, тµменгі жаќ с‰йегі иілген, тістері толыќ т‰сіп ауыспайды. Олардыњ т‰рлері Оњт‰стік Америка мен Австралияда таралѓан. Солт‰стік Америкада – солт‰стік кєдімгі опоссум деген т‰рі кездеседі. Ќалталылардыњ ќазіргі кезде таралѓан негізгі т±ќымдастары: опосумдар, ценолестидалар, жыртќыш ќалталылар, ќалталы ќ±мырсќажегіштер, ќалталы кµртышќандар, ќалталы аюлар, вомбаттар, кенгурулар. Кенгурулардыњ 50-дей т‰рі бар. Жоѓары сатыдаѓы немесе ±рыќжолдасты ањдар. Ќазіргі ањдардыњ кµпшілік т‰рі осы инфракласќа жатады. Б±ларѓа тєн негізгі белгілер: алдыњѓы мидыњ ќыртысы жаќсы дамыѓан,тістері жеке топтарѓа жіктелген, єрі тістері - с‰т жєне т±раќты тістер деп бµлінген. Эмбриональдыќ дамуы ±рыќжолдасыныњ т‰зілуімен тыѓыз байланысты, ќалта с‰йектері болмайды. Жоѓары сатыдаѓы ањдар инфракласыныњ негізгі отрядтары: 1-отряд. Толыќ емес тістілер. Б±л отряды т‰рініњ саны аз, тек Оњт‰стік Америкада кењінен таралѓан. Олардыњ тістері толыќ жеке топтарѓа жіктелмеген. ‡лкен ми сыњарлары нашар дамыѓан, иірімдері болмайды. Ќазіргі кезде б±лардыњ 3 т±ќымдасыныњ т‰рлері кездеседі: а) жалќауањдар; є) ќ±мырсќажегіштер; б) сауытты ањдар. Олардыњ т‰рлері Орталыќ жєне Оњт‰стік Америкада ѓана таралѓан. 2-отряд. Кесірттер. Б±л отрядќа Оњт‰стік Азияда жєне Африканыњ тропикалыќ аймаќтарында таралѓан ањдар жатады. Олардыњ денесі жапсарласа орналасќан м‰йізді ќабыршаќтармен ќапталѓан. Жаќ с‰йектерінде тістері болмайды. Олар термиттер мен ќ±мырсќалармен ќоректенеді. Ќарынындаѓы ±саќ тастар ќорегін майдалап ±саќтайды. 3-отряд. Жєндікќоректілер. Б±л отрядќа ертеден келе жатќан ќарапайым ±рыќжолдасты ањдар жатады. Ми сыњарларыныњ кµлемі аз, тістері нашар жіктелген. Алѓа созылыњќы єрі ќозѓалмалы т±мсыѓы болады. Кµпшілік т‰рлерінде иіс шыѓаратын бездер бар. Олар Жер шарында кењінен таралѓан жєне єрт‰рлі орта жаѓдайларында (ќ±рлыќта, жерастында, суда, аѓаш басында) тіршілік етуге бейімделген. Негізгі т±ќымдастары – кµртышќандар ж±партышќандар, кірпілер жєне жертесерлер т.б. Б±лардан басќа Африкада секіргіштер, алтын т‰сті кµртышќандар, Куба, Гаити, Мадагаскар аралдарында тенректер кездеседі. 4-отряд. Ќолќанаттылар (жарќанаттар). Б±л отрядќа ±шуѓа бейімделген с‰тќоректілер жатады. Оларда ќанаттыњ ќызметін алдыњѓы аяќтарыныњ арасында, денесініњ екі б‰йірінде, артќы аяќтарында, ќ±йрыѓында болатын терілі жарѓаќтар атќарады. Ультра дыбыс толќындарын µздерінен шыѓарѓан жањѓырыќтары арќылы µте дєл ажырата алады. Олардыњ 1000-ѓа жуыќ т‰рі Жер шарында (Арктика мен Антарктикадан басќа ќ±рлыќтарда) кењінен таралѓан. 2 отряд тармаѓына бµлінеді: а) ќанаттылар; є) жарќанаттар. 5-отряд. Ж‰нќанаттылар. Олардыњ т‰рлері ‡нді-Ќытай т‰бегінде жєне Малай аралдарында таралѓан. Аяќтарын, мойнын жєне ќ±йрыќѓын т±тасымен байланыстыратын ќалыњ терілі жарѓаѓы ж‰нмен ќапталѓан. Т‰нде белсенді тіршілік етеді, µсімдіктермен ќоректенеді. Аѓаштан-аѓашќа ќалыќтап ±шаќ алады (60-100метрге дейін). Екі т‰рі бар. Кењ тараѓан т‰рі –кагуан (Малай ж‰нќанаты). 6-отряд. Приматтар (маймылдар). Туыстыќ жаѓынан жєндікќоректілерге ±ќсас. Олардыњ 200-дей т‰рі Азияныњ, Африканыњ, Американыњ тропикалыќ ормандарында кездеседі. 2 отряд тармаѓына бµлінеді: а) жартылай маймылдар; є) жоѓары сатыдаѓы маймылдар. а) Жартылай маймылдар (тµменгі сатыдаѓы) отряд тармаѓына Азияныњ оњт‰стік-шыѓысында, Индонезия, Мадагаскар аралдарында, Африканыњ тропикалыќ ормандарында таралѓан. 53 т‰рлі тупайлар, лемурлар, долгопяттар жатады. є) Жоѓары сатыдаѓы маймылдардыњ 140-тан астам т‰рі белгілі. Кµпшілігініњ ќ±йрыѓы болмайды. Басбармаќтары басќа саусаќтарына ќарама-ќарсы орналасќан. Барлыќ саусаќтарында жалпаќ тырнаќтары болады. ‡лкен ми сыњарларыныњ кµлемі ‰лкен єрі оныњ сыртында кµптеген иірімдері, сайшалары бар. Кењ таралѓан т±ќымдастары – кењтанаулылар, тартанаулылар, адамтектес маймылдар, жабысќаќќ±йрыќтылар, ойынпаз маймылдар т.б. Адамтектес маймылдарѓа – гиббондар, орангутандар, гориллалар, шимпанзелер жатады. Адамдар т±ќымдасы да жоѓары сатыдаѓы маймылдар отряд тармаѓына жатады. 26-таќырып. Наѓыз ањдардыњ жеке отрядтарына жалпы сипаттама. 7-отряд. Ќоянтектестер. Олар ±зын аяќтары, т‰тік пішінді ќ±лаќ ќалќандары, ќысќа ќ±йрыѓы арќылы ерекшеленеді. Олардыњ сойдаќ тістері болмайды. К‰рек тістері мен азу тістерініњ арасында едеуір кењ тіссіз кењістігі (диастемасы) болады. ‡стіњгі жаќ с‰йегінде екі ж±п к‰рек тісі бар. Ќоянтектестер Жер шарында кењінен таралѓан. Олардыњ 60-ѓа жуыќ т‰рі белгілі. Олар 2 т±ќымдасќа жіктелген: а) ќояндар; є) шыќылдаќтар. Ќояндардыњ артќы аяќтары алдыњѓы аяќтарынан едеуір ±зын, ќ±йрыѓы ќысќа, ќ±лаќ ќалќандары ‰лкен. Кењ тараѓан т‰рлері – аќќоян, ор ќоян, ќ±м ќояны (толай), жабайы ќоян (кролик) т.б. Шыќылдаќтар т±ќымдасына ќ±лаќ ќалќандары да, аяќтары да ќысќа кµбіне Азияныњ таулы µњірлерінде таралѓан ањдар жатады. Кењ тараѓан т‰рлері – даур шыќылдаѓы, солт‰стік шыќылдаѓы т.б. 8-отряд. Кемірушілер. Б±ѓан Жер шарында кењінен таралѓан єрі т‰р ќ±рамы мол (1600-дей т‰рі бар) с‰тќоректілер жатады. Олардыњ дене т±рќы шаѓын, ±саќ болып келеді. Сойдаќ тістері болмайды, к‰рек тістері ‰стіњгі жєне астыњѓы жаќ с‰йектерінде бір ж±птан орналасќан, єрі к‰рек тістері µте жаќсы дамыѓан. Ішектері ±зын, соќыр ішегі жаќсы дамыѓан. Кей т‰рлері ауыл шаруашылыѓына зиян келтірсе, кей т‰рлері ќауіпті аурулар (оба т.б.) таратады. Кµптеген т‰рлерініњ кєсіптік мєні зор. Олар єрт‰рлі орта жаѓдайларында (ќ±рлыќта, жерастында, жартылай суда, аѓаш басында) тіршілік етуге бейімделген. Кемірушілердіњ 35-тей т±ќымдасы бар. Кењ тараѓан т±ќымдастары – тиындар, суырлар, ±шарлар, ќараќастар, ќ±ндыздар, ќосаяќтар, жайралар, су шошќалары (капибара), соќырлар, тышќандар, аламандар т.б. 9-отряд. Жырќыштар. Б±ѓан кµбіне етпен ќоректенетін дене мµлшері єрт‰рлі (‰лкен, орташа, шаѓын) к‰рек тістері нашар дамыѓан, сойдаќ жыртќыш тістері µте жаќсы дамыѓан ањдар жатады. Дене салмаѓы да єрт‰рлі кењ тараѓан т±ќымдастары ќасќырлар, аюлар, жанаттар, сусарлар, мысыќтар жатады. Ќасќырлар т±ќымдасына – ќасќыр, т‰лкі, шибµрі, ќарсаќ, аќ т‰лкі, койот т.б. жатады. Аюлар т±ќымдасына – аќ аю, ќоњыр аю, гималай аюы, ќара аю (барибал), ‰лкен панда т.б. жатады. Жанаттар т±ќымдасына – су шашќыш жанат, кіші панда жатады. Сусарлар т±ќымдасына – б±лѓын, сусар, норка, аќќіс, борсыќ, аќќалаќ, к‰зендер, кємшат т.б. жатады. Мысыќтар т±ќымдасына – арыстан, жолбарыс, ілбіс, ягуар, леопард, ќабылан, сілеусін, мєлін, сабаншы т.б. жатады. Ќорќау ќасќырлар т±ќымдасына – ш±бар ќорќау ќасќыр т.б. жатады. 27- таќырып. С‰тќоректілердіњ жеке отрядтарына сипаттама. 10-отряд. Ескекаяќтылар. Олар суда тіршілік етуге бейімделген аяќтары ќысќа єрі ескекке айналѓан. Ќ±рлыќќа тек кµбею, к‰шіктеу, т‰леу кезінде ѓана шыѓады. Балыќтармен, шаяндармен, ±лулармен ќоректенеді. Олардыњ 3 т±ќымдасы бар: а) ќ±лаќты т‰лендер; є) морждар; б) наѓыз т‰лендер. Ќ±лаќты т‰лендерге сивучтар, тењіз мысыќтары жатады. Морждар т±ќымдасыныњ бір ѓана т‰рі (морж) бар. Наѓыз т‰лендерге – саќиналы нерпа, гренландия т‰лені, тењіз ќояны, тењбіл нерпа, байкал жєне каспий итбалыќтары т.б. жатады. 11-отряд. Киттектестер. Б±л отрядќа барлыќ тіршілік єрекеттері тікелей сумен байланысты тењіз с‰тќоректілері жатады. Алдыњѓы аяќтары ќатты ескекке айналѓан, ал артќы аяќтары жойылѓан. Тері асты май ќабаты µте ќалыњ (50 см-дей). Денесінде т‰ктері болмайды. Тер жєне май бездері жойылѓан. Миы, сезім м‰шелері µте жаќсы дамыѓан. Киттектестердіњ ќазір 80-дей т‰рі бар. Олар екі отряд тармаѓына жіктелген: а) тіссіз (м±ртты) киттер; є) тісті киттер. М±ртты киттер µте ірі жануарлар, планктондармен ќоректенеді. Аузында с‰згіш м‰йізді м±ртшалары болады. Тістері жойылѓан. Кењ таралѓан т‰рі – гренландия киті, кµк кит, финвал, горбач жатады, бєрініњ де саны аз, ќорѓауѓа алынѓан.Тісті киттердіњ тістері біркелкі жеке топтарѓа жіктелген. Басында сыртќы танау тесігі біреу. Кењ тараѓан т±ќымдастары - µзен дельфиндері, кашалоттар, дельфиндер. 12-отряд. Сирендер – суда тіршілік етеді. Дене т±рќы ірі тењіз жаѓалауында таралѓан. Мойны айќын байќалады. Ќарны бірнеше бµлімнен т±рады. Туыстыќ жаѓынан т±яќты с‰тќоректілерге ±ќсас. Топтанып тіршілік етеді. Оларѓа ламантиндер, дюгондар жатады. Стеллер сиыры деген т‰рі ХVІІІ ѓасырдыњ соњында жойылѓан. 13-отряд. Т‰тіктістілер – оѓан африка т‰тіктісі деген бір ѓана т‰р жатады. Т±мсыѓы алѓа созылыњќы. Термиттермен, ќ±мырсќалармен ќоректенеді. Тістерінде кіреукесі болмайды єрі ±саќ. 14-отряд. Дамандар – сыртќы т‰рі суырларѓа ±ќсас. ¤сімдікќоректі. Аравия т‰бегініњ, Африканыњ таулы жазыќ, орманды алќаптарында таралѓан 11 т‰рі белгілі. 15-отряд. Т±мсыќтылар. ¦зын т±мсыќтары ‰стіњгі ерінмен т±тасып кеткен. Т±мсыѓыныњ т‰бінде тірек ќызметін атќаратын шеміршегі болады. Т±мсыѓы тері мен б±лшыќеттен т±ратын т‰зіліс. Терісі ќалыњ, т‰ктері µте сирек. ‡стіњгі жаќ с‰йегіндегі к‰рек тістері алѓа ќарай созылыњќы сойдаќ тістері болмайды. Оѓан пілдер жатады. Пілдер 10-16 жылда жыныстыќ жетіледі. Африка пілі ‰нді пілінен ірі. Б±л отрядќа тарихи дєуірде жойылып кеткен мамонт (зіл) та жатады. 28-таќырып. С‰тќоректілердіњ жеке отрядтарына сипаттама. 16-отряд. Таќт±яќтылар. Б±л отрядќа жататын жануарлардыњ аяќтарыныњ 3-саусаќтары жаќсы дамыѓан. Басќа саусаќтары ќалдыќ т‰рінде немесе жойылѓан. Б±ѓана с‰йегі болмайды. Ќазір б±л отрядтыњ 3 т±ќымдасыныњ µкілдері кењінен таралѓан. Тапирлер т±ќымдасыныњ 5 т‰рі бар. Олардыњ т±мсыќтары мен ‰стіњгі еріндері т±тасып алѓа ќарай созылѓан. Олар Оњт‰стік Америка мен Оњт‰стік-шыѓыс Азияда таралѓан. М‰йізт±мсыќтар т±ќымдасы. Терісінде т‰ктері болмайды. Мањдай жєне м±рын с‰йектерінде терініњ эпидермисінен пайда болѓан бір не екі м‰йізді µскіні болады. Т‰рлері – ‰нді жєне аќ м‰йізт±мсыќтар. Жылќылар т±ќымдасыныњ ‰шінші саусаѓы ѓана жаќсы дамыѓан. Ќазіргі кезде таралѓан т‰рлері керќ±лан (Прежевальский жылќысы) жєне ќ±лан, зебр, есек. Тарихи дєуірлерде тарпан деген жабайы жылќы т‰рі далалы аймаќтарда таралан. Ол ‰й жылќысыныњ арѓы тегі деп саналады. 17-отряд. Кµнтабандылар. Б±л отрядќа т‰йелер жєне Оњт‰стік Америкада таралѓан ламалар жатады. Аяќтарыныњ ќ±рылысы ж±пт±яќтыларѓа ±ќсас. Айыр µркешті т‰йе (бактериан), сыњар µркешті т‰йе (дромедар), Оњт‰стік Американыњ таулы алќаптарында викунья, гуанако деген 2 т‰рі бар. Оњт‰стік Америкада лама жєне альпака деген ќолт±ќымдары ќолѓа ‰йретілген. 18-отряд. Ж±пт±яќтылар. Б±л отрядтыњ кµпшілік т‰рі ќ±рлыќта тіршілік етуге бейімделген, єрі µсімдікќоректі, жаќсы ж‰гіреді. Аяќтары жаќсы жетілген, ‰шінші жєне тµртінші саусаќтары біркелкі жаќсы жетілген. Екінші жєне бесінші саусаќтары кіші. 2 отряд тармаѓына бµлінген: а) К‰йіс ќайтармайтындар. Б±л отряд тармаѓыныњ т‰р ќ±рамы кµп емес (10-ѓа жуыќ т‰р). Олар ‰ш т±ќымдасќа бµлінеді: 1. шошќалар; 2. бегемоттар; 3. пекарьлар. Б±лардыњ бєрі де тµртсаусаќты. Азу тістері жаќсы дамыѓан, сойдаќ тістері ірі єрі µмір бойы µсе береді. Олар µсімдіктермен де, жануарлармен де ќоректенеді. Европа мен Азияда кењ тараѓан т‰рі – жабайы шошќа (ќабан). Ол ‰й шошќаларыныњ арѓы тегі жєне Африкада таралѓан. Бегемот - денесі ірі жартылай суда тіршілік етеді. Терісінде бездер µте кµп, ќ±рѓап кетуден саќтайды. ¤зен мен кµлдерде таралып, су µсімдіктерімен ќоректенеді, ќ±рлыќќа сирек шыѓады. Ол Орталыќ жєне Шыѓыс Африкада таралѓан. Пекарьлар – шошќаларѓа ±ќсас. Олар Оњт‰стік жєне Орталыќ Америкада кездеседі. є) К‰йіс ќайтаратындар. Б±л отряд тармаѓына 180-дей т‰рлі ж±паяќты с‰тќоректілер жатады. Сойдаќ тістері нашар дамыѓан, кей т‰рлерінде жойылѓан. Ќарындары к‰рделі ќ±рылысты, кµп т‰рлерінде м‰йізі болады. Аяќтары жаќсы жетілген. Олардыњ негізгі т±ќымдастары: 1) Б±ѓылар. Олардыњ бірнеше тармаќты м‰йіздері терініњ кутис ќабытынан пайда болады жєне жыл сайын т‰сіп ауысып отырады. Кµпшілік т‰рінде м‰йіз аталыќтарында ѓана болады. Олар д‰ниеж‰зінде кењінен таралѓан. Кењ тараѓан т‰рлері – солт‰стік б±ѓысы, кєдімгі б±ѓы (марал), тењбіл б±ѓы, б±лан, елік. Бєрініњ де кєсіптік мєні бар. 2) Жирафтар (керіктер) т±ќымдасы. Олар тек Африкада ѓана таралѓан. Алдыњѓы аяќтары артќы аяќтарынан едеуір ±зын. Кењ тараѓан т‰рлері – жираф, окапи. Олар µсімдіктермен ќоректенеді. 3) Ќ±дырлар т±ќымдасыныњ бір ѓана т‰рі – ќ±дыр. Ол оњт‰стік жєне шыѓыс Сібірдіњ, Ќиыр Шыѓыстыњ, Орталыќ Азияныњ, Алтайдыњ таулы алќаптарын мекендейді. М‰йіздері болмайды, аталыќтарыныњ жоѓарѓы жаќ с‰йегіндегі сойдаќ тістері µте жаќсы дамыѓан. Ж±пар бездерінен хош иісті заттар алынады. 4) Ќуыс м‰йізділер т±ќымдасы. Олардыњ мањдай с‰йегінен пайда болѓан м‰йізі болады. М‰йіздері эпидермистен пайда болѓан. Жоѓарѓы жаќ с‰йегінде сойдаќ тістері болмайды. М‰йіздері тек аталыќтарында болады. Олар Австралия мен Оњт‰стік Америкадан басќа ќ±рлыќтарда кењінен таралѓан. Кењ тараѓан т‰рлері - киіктер (аќбµкен, ќараќ±йрыќ), серна, таутеке, арќар, жабайы µгіздер (буйволдар, гаур, бизон, зубр). Ірі ќараныњ тегі – тур. жүктеу/скачать 322.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|