-таќырып. С‰тќоректілердіњ шыѓу тегі жєне экологиясы. С‰тќоректілердіњ шыѓу тегі мен эволюциясы

Ењ алѓашќы с‰тќоректілердіњ арѓы тегі ањтектес жорѓалаушылардан бастама алѓан. Палеозой заманыныњ пермь дєуірінде ањтісті жануарлар – териодонттар тіршілік еткен. Олардыњ кµп белгілері (тістерініњ жаќ с‰йектеріндегі ±яшыќтарда орналасуы, екінші реттік с‰йекті тањдайдыњ пайда болуы, астыњѓы жаќ с‰йегіндегі тісті с‰йектіњ ‰лкен болуы жєне т.б.) с‰тќоректілерге ±ќсас. С‰тќоректілерге туыстыќ жаќын жануарлар – цинодонттар. Мезозой замандаѓы табиѓи жаѓдайлардыњ µзгеруінен б±л жануарлар бірте-бірте жойылып кеткен. С‰тќоректілердіњ эволюциясында дене температурасыныњ жоѓары болуы, жылудыњ реттелуі, зат алмасудыњ ќарќынды ж‰руі басты рµл атќарды. Бірте-бірте миыныњ кµлемініњ артуы, тірі туу ќасиеттері ќалыптасты. Мезозойдыњ соњында ертедегі с‰тќоректі ањдар екі тармаќќа бµлінді. Оныњ бір тармаѓынан тµменгі сатыдаѓы жєне ќалталы с‰тќоректілерпайда болды. Ал, екінші тармаѓынан жоѓары сатыдаѓы (±рыќжолдастылар) бµлінді. Ќалталылар ертеде Солт‰стік жєне Оњт‰стік Америкада таралып, кейіннен (кайназойдыњ бас кезењінде) Европаѓа, Азияѓа, Америкаѓа кењінен тарала бастады. Олардыњ ќањќа ќалдыќтары сол аймаќтардан табылды. ‡штік дєуірде ќалталылар Оњт‰стік Америкада кењінен таралды, µйткені сол кезењде жыртќыш жєне т±яќты с‰тќоректілер Оњт‰стік Америкада тіршілік етпеген. Кейіннен ќалталыларды басќа с‰тќоректілер басќа ќ±рлыќтардан ыѓыстырып жіберді. Ќазіргі кезде ќалталылар тек Оњт‰стік Америка мен Австралияда ѓана саќталып ќалды.

¦рыќжолдасты с‰тќоректілер мезозойдыњ бор дєуірінде пайда болып, кейіннен кењ тарала бастады. ¦рыќжолдасты с‰тќоректілер бірнеше баѓыт бойынша дамиды. ¦рыќжолдасты с‰тќоректілердіњ ертедегі ќарапайым тобына жєндікќоректілер жатады. Оныњ ќањќа ќалдыќтары бор дєуірінен жыныстарынан Монголия жерінен табылѓан. Олардан бірте-бірте с‰тќоректілердіњ басќа топтары таралды. Аѓаш басында тіршілік еткен жєндікќоректілердіњ ќолќанаттылар (жарќанаттар), ал ќ±рлыќта тіршілік еткен тобынан кемірушілер пайда болѓан. Жєндікќоректілердіњ бір тармаѓы жыртќыштарѓа бастама болды. Кейіннен жыртќыштардыњ бір тармаѓынан екінші рет суда тіршілік етуге бейімделген – ескекаяќты с‰тќоректілер пайда болѓан. Ертегі жыртќыштардыњ бір тармаѓы т±яќты с‰тќоректілердіњ пайда болуына себепші болѓан. Кейін т±яќты с‰тќоректілердіњ µзі таќт±яќтылар жєне ж±пт±яќтылар деп екі тармаќќа бµлінген. Т±яќты с‰тќоректілерден эволюция барысында дамандар, т‰тіктістілер, т±мсыќтылар, сирендер, киттектестер пайда болѓан. Ертедегі жєндікќоректі с‰тќоректілерден приматтар (маймылдар) пайда болѓан деген пікірлер бар. Приматтардыњ эволюциясында ерекше кезењ адамтектес маймылдардан адамныњ пайда болуы болып саналады. Адамныњ пайда болуында биологиялыќ факторлармен бірге єлеуметтік факторлардыњ да рµлі зор болды


30-таќырып. С‰тќоректілердіњ экологиясы жєне практикалыќ мањызы.
С‰тќоректілердіњ биологиялыќ прогреске жетуінде олардыњ єрт‰рлі экологиялыќ орта жаѓдайларында тіршілік етуі мен Жер шарында кењінен таралуы басты рµл атќарды. Ќазіргі кезде с‰тќоректілер Антарктидадан басќа барлыќ ќ±рлыќта кењінен таралѓан.

С‰тќоректілердіњ негізгі экологиялыќ топтары:

1. Ќ±рлыќта тіршілік ететін с‰тќоректілер. Б±л топќа с‰тќоректілердіњ басым т‰рлері жатады. Оларды тіршілік ететін орта жаѓдайларына байланысты негізгі екі топќа бµледі:

а) орманда тіршілік ететін с‰тќоректілер. Б±л топќа б±ѓылар, аюлар, кейбір жыртќыштар (сілеусін, б±лѓын т.б.), тиіндер, жалќау ањдар, маймылдар т.б. жатады.

є) ашыќ алањќай жерлерді мекендейтін с‰тќоректілер. Б±л топќа т±яќты с‰тќоректілердіњ басым т‰рлері, кемірушілер (ќосаяќтар, суырлар, сарш±наќтар, ќалталылар, жыртќыштар) т.б. жатады.

2. Жерастында тіршілік ететін с‰тќоректілер. Олар Жер астында ін ќазын тіршілік етеді. Б±л топќа кµртышќандар, соќыртышќандар, жертесерлер т.б. Олардыњ алдыњѓы аяќтары, к‰рек тістері жаќсы дамыѓан жєне ін ќазуѓа бейімделген.

3. Суда тіршілік ететін с‰тќоректілер. Б±л топќа жататындардыњ бір тобы жартылай суда тіршілік етсе, екінші тобыныњ тіршілігі тікелей сумен байланысты. Олардыњ бєрі де екінші рет суда тіршілік етуге бейімделген. Жартылай суда тіршілік ететіндерге – ќ±ндыз, ондатра, нутрия, ж±партышќан т.б. жатады.

Тікелей суда тіршілік ететін с‰тќоректілерге ескекаяќтылар (т‰лендер, тењіз мысыќтары), киттектестер, сирендер, дамандар т.б. жатады.

С‰тќоректілердіњ т‰рлі экологиялыќ орта жаѓдайларында тіршілік ететіндері єрт‰рлі ќорекпен ќоректенеді. Кей т‰рлері тек µсімдіктекті, кей т‰рлері тек жануартекті ќоректермен ќоректенсе, енді бір тобы µсімдіктермен де, жануарламен де ќоректене береді.

С‰тќоректілердіњ кµбеюінде де µздеріне тєн ќасиеттер ќалыптасќан: а) іштей ±рыќтану; є) тірі туу; б) ±рпаѓына ќамќорлыќ; в) ±рпаѓын с‰тімен асырау т.б.

С‰тќоректердіњ тіршілік єрекеттері жыл маусымдарына сєйкес рет-ретімен ауысып отыратын бірнеше кезењнен т±рады: а) кµбеюге дайындалуы; є) ±рпаќ беруі; б) ±рпаѓын емізу кезењі; в) топ ќ±рып тіршілік етуі; г) жыныстыќ жетілуі т.б.

С‰тќоректілердіњ кейбір т‰рлері ќыстап шыѓуѓа ерекше дайындалады, кей т‰рлер ќысќа ±йќыѓа кетеді. С‰тќоректілердіњ табиѓатта жєне адам µмірінде мањызы µте зор. Олар ќоректік тізбекті реттеуге ќатысады. С‰тќоректі жануарлардыњ кейбір т‰рлерін адам ерте кездерден ќолѓа ‰йреткен. ‡й жануарларыныњ (с‰тќоректілер) µнімдері таѓам, киім, дєрі-дєрмек, тыњайтќыш т.б. ретінде пайдаланылады. Кµптеген с‰тќоректілердіњ кєсіптік мєні зор. Олардыњ терісін, ±лпанын, етін жєне т.б. µнімдерін адам к‰нделікті µмірде пайдаланады.

С‰тќоректілердіњ кейбір сирек кездесетін т‰рлері ќатањ ќорѓалады. Арнайы ќорыќтарда, ќорыќшаларда, ±лттыќ саябаќтарда, зоологиялыќ баќтарда, арнайы тєлімбаќтарда ќорѓалады. Кєсіптік мєні бар т‰рлер жерсіндірілген. Мысалы, ондатра, жанат, ќ±ндыз, зубр т.б. Ќазаќстанныњ Ќызыл кітабына (1996) с‰тќоректілердіњ 40 т‰рі тіркелген. Елімізде сирек кездесетін с‰тќоректілердіњ т‰рлері 9 мемлекеттік ќорыќтарда (Аќсу-Жабаѓылы, Алматы, Наурызым, Ќорѓалжын, Барсакелмес, Марќакµл, ‡стірт, Батыс Алтай, Алакµл) ќатањ ќорѓалады.

2. Карташев Н.Н. и др. Практикум по зоологии позвоночных. Изд. 2-е. М., 1981

3. Константинов В.М., Шаталова С.П. Зоология позвоночных. Изд. 2-е. М., 2004

4. Константинов В.М. и др. Практикум по зоологии позвоночных. Изд. 2-е. М., 2004

5. Мазунин Н.А. Курс лекции по зоологии позвоночных. А-Ата, 1975

6. Наумов С.П. Зоология позвоночных. Изд. 4-е. М., 1982

7. Наумов С.П. Омыртќалылар зоологиясы. А., 1970
ІІ. Ќосымша єдебиеттер:
1. Дольник В.Р., Козлов М.А. Зоология. Хордовые. Спб., 1997

2. Живые сокровища Казасхтана (сб.). ААта, 1979

3. Жизнь животных. М., Изд.2-е. Т.4-1983; Т.5-1985; т.6-1986; Т.7-1989

4. Ќазаќстанныњ Ќызыл кітабы 3-басылым. Т.1 Жануарлар. 1-бµлім. Омыртќалылар. А., 1996

5. Сєтімбеков Р., Сєлімова З. Хордалылар (желілілер) зоологиясы. А., 1999

6. Теремов А., Рохлов В. Занимательная зоология. М., 1999

7. Яхонтов А.А. Зоология для учителей. Кн. 2-я. Изд. 2-е. М., 1985

6. Баѓалау аќпараты жєне критериясы
Ќорытынды баѓалау:
а) аѓымдыќ баѓалау – 60%

б) емтихан – 40%

Р1 – бірінші аралыќ баќылау баѓасыныњ сандыќ эквиваленті;

Р2- екінші аралыќ баќылау баѓасыныњ эквиваленті;

Е- емтихан баѓасыныњ сандыќ эквиваленті.

Ќорытынды баѓа осы курс бойынша Сіздер алѓан баллдарыњызѓа сєйкес тµмендегі кµрсеткіштер бойынша баѓаланады:

 ‰й тапсырмасы (максимум балл –10)

 аѓымдыќ баќылау (максимум балл – 20)

 аралыќ баќылау (максимум балл – 30)

 ќорытынды емтихан (максимум балл – 40)

 Сабаќты жібермеу;

 сабаќќа кешікпей келу;

 сабаќ ‰стінде єњгімелеспеу;

 сабаќ ‰стінде саѓыз шайнамау;

 сабаќ ‰стінде басќа шаруалармен айналыспау;

 ‰й тапсырмаларын уаќытында орындап келу;

 оќу ‰рдісіне белсенді ќатысу жєне т.б.

1. Пєн туралы мєліметтер……………………………………4

2. Пєнніњ ќысќаша сипаттамасы. Пєнніњ маќсаты мен

міндеттері,жоспары ………………………………………. 5

3. Пєнніњ мазм±ны. Курстыњ к‰нтізбелік-таќырыптыќ жоспары……………. 6

4.Лекциялыќ сабаќтардыњ негізгі мазм±ны. 1- модуль. Хордалылар типіне жалпы сипаттама……………………………………………………. 8

5. 2-модуль. Балыќтарѓа жалпы сипаттама. Шеміршекті балыќтар класы….. 12

6. 3-модуль. Ќ±рлыќта тіршілік ететін омыртќалы жануарларѓа жалпы сипат-тама……………………………………………………….. 19

6. Зертханалыќ сабаќтардыњ таќырыптары……………………………………. 44

7. С¤ЖЖ таќырыптары…………………………………………………………. 46

8. С¤ЖЖ – на берілген тапсырмаларды орындау жєне тапсыру кестесі…… 47

9. Єдебиеттер …………………………………………………. 48