1 Қазақстан Республикасы тӛтенше жағдайлар жӛніндегі Агеттігі тж және АҚ Республикалық курстары «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы I кітап алматы 2004 ж

жүктеу/скачать 170.37 Kb. Дата 15.03.2022 өлшемі 170.37 Kb. #456306

1 Қазақстан Республикасы тӛтенше жағдайлар жӛніндегі Агеттігі ТЖ және АҚ Республикалық курстары «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы I КІТАП Алматы – 2004 ж. 2 ОҚУ ҚҤРАЛЫ ЖОО студенттеріне арналған "Тіршілік қауіпсіздігі" курсы бойынша оқу құралының МАЗМҦНЫ I тарау . "Тӛтенше жағдайда тіршілік қауіпсіздігінің қамтамасыз ету" I Бӛлім. Тӛтенше жағдайда тіршілік қауіпсіздігінің қамтамасыз ету. - Тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ҥйымдық шаралары..............................................................................................5 - АҚ-ның Тӛтенше жағдай кезінде халықтың тіршілігін қамтамасыз етудегі орны мен міндеттері..................................13 - Бейбіт және соғыс кезіңдегі тӛтенше жағдай..................18 - Табиғаттағы тосын жағдай................................................22 II Бӛлім.Тӛтенше жағдай аймақтары. - ТЖ аймағының зілзала, авария, апат жӛне қазіргі зақымдағыш қҥралдарын қолдану кездегі сипаттамасы.......35 - Радиация кӛздері, табиғи радиоактивтілік, жергілікті жердің радиоактивтік ластануы................................................46 - Қатты әсер ететін улы заттар мен улағыш заттар негізгі тҥрлерінің сипаттамасы.............................................................56 - Радиоактивті, улағыш, қатты әсер ететін заттармен және бактериалдық қҥралдармен зақымданған кездегі алғашқы медициналық кӛмек..................................................................63 III Бӛлім. Тӛтенше жағдайдағы ахуалды бағалау. - Радиациялық, химиялық барлау және дозиметрлік бақылау приборлары..................................................................78 - Зақымдау ошағыңцағы радиациялық ахуалды бағалау.....86 - Зақымдау ошағыңдағы химиялық ахуалды бағалау.......91 IV Бӛлім. Тӛтенше жағдайларда халықты, аумақ пен ҥйымдарды қорғау саласындағы АҚ шаралары. - Халықты қорғаудың негізі принциптері мен қорғау әдістері..............................................................................................95 - Халықты қоргаудың ҥжымдық қҥраддары...................104 - Қоныстандыру және кӛшіру...........................................120 -Жеке қорғаныс қҥраддары..............................................136 -Халықтықорғаужӛніңдегі АҚ инженерлік-техникалық шаралары..........................................................................................148 - Суды, азық-тҥлікті, жем мен су кӛздсрін ТЖ жағдайыңда қорғау және залалсыздандыру. Адамдарды санитарлық тазалау, малды ветеринарлық 3 сақтандыру, техника мен автокӛлікті арнайы тазалау......................................................157 - Зілзала және оның салдарымен кҥрес............................164 - Ӛндірістік авариялар, апаттар жӛне олардыц салдары........................................................................................179 -Халық, аумақтыжәне ҥйымдарды осы заманғы зақымдау қҥрадд арынан қорғау жӛніңдегі АҚ шарал ары...................191 V Бӛлім. ТЖ жағдайларына басшы қҥрамына,АҚ қҥрамаларын даярлау және халықты оқыту жҥйесі..............198 VI Бӛлім. ТЖ ҥйымдары жҥмысының тҥрақтылығы. - Ҥйымжҥмысытҥрақтынегіздері...................................202 - АҚ инженерлік-техникалық шараларын жобалау нормалары................................................................................204 - ТЖ-дағы ҥйымдардың іс-ӛрекетін зерттеу....................210 VII Бӛлім. ТЖ аумағында қҥтқару жӛне басқа да шҥғыл жҥмыстарды жҥргізу мен ҥйымдастыру. - Қҥтқару және басқа да шҥғыл жҥмыстарды жҥргізу мен ҥйымдастыру негіздері............................................................219 - Қҥтқару және ӛзгеде шҥғыл жҥмыстарды ӛткізу тәсіддері менәдістері................................................................................227 Қҥтқару және ӛзгеде шҥғыл жҥмыстарды жҥргізу және ҥйымдастыру бойынша АҚ қҥрама командирлерінің жҥмыс мазмҥны мен жалғасымдығы..................................................232 - Жарақат алгандар мен ауруларды тасымалдау.............236 4 I ТАРАУ. ТӚТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДА ТІРШІЛІК ҚАУШСІЗДІГШ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГШ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҤЙЫМДЫҚ ШАРАЛАРЫ " Тіршілік қауіпсіздігі" — адамның тӛтенше жағдай кезіндегі ӛмір сҥру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасының, шаруашылық объектілерінің тҥрақты жҥмыс істеу әдістерін, табиғи жӛне техногендік сипаттағы тӛтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою және осы заманғы зақымдау қҥралдарының қолданылуы мәселерін зерттейді. Пәнде мынадай мәсәлелердің жәй-кҥйі мен жағымсыз факторлары каралады: -тіршілік ортасының жәй-кҥйі мен жағымсыз факторлары; - адамның тіршілік ортасымен қарым-қатынасының қауіпсіздігін қамсыздандыру принциптері, физиология негіздері және оның қызметінің қолайлы жағдайлары; -жарақаттаушы, залалды және зақымдағыш факторлардың адамға әсерінің анатомиялық-физиологиялық факторлары, оларды біргейлестіру принциптері, техникалық қҥраддар мен техникалық процесстердің қауіпсіздігін арттыру; - шаруашылық объектілерінің тӛтенше жағдайдағы жҥмыс істеу тҥрақтылығын зерттеу әдістері; - ТЖ мен оның салдарын болжау; - Тӛтенше жағдайда халық пен шаруашылық объектілерінің ӛндірістік кызметкерлерін қорғау және ТЖ салдарын жою жӛніндегі шараларды ӛзірлеу; - тіршілік қауіпсіздігінің нормативтік-техникалық жӛне ҥйымдық негіздері. Курстың негізгі мақсаты-тӛмендегі мақсаттарды шешу ҥшін қажетті теориялық білімдер мен практикалық іс-әрекеттер кӛлемін студенттердің игеруіне жәрдемдесу: - еңбек қызметі мен адам демалысы аймағында қалыпты жағдай жасау; - адам мен оның ӛмір сҥру ортасын залалды әсерлерден қорғау жӛніндегі шараларды әзірлеу, оны іске асыру; -техниканы, технологиялық процестер мен шаруашылық объекгілерін қауіпсіздік және экологиялық тәртіптеріне сәйкес пайдалану: 5 5 - шаруашылық жҥргізуші және техникалық жҥйс объектілерінің дағдылы мен тӛтенше жағдайдагы жҥмыс істсу тҥрақтылығы; -тӛтенше жағдай салдарын болжау және багалау; -халықты, ӛндіріс қызметкерлерін, анария, апат, зілзала салдарынан, сондай-ақ осы заманғы зақымдау қҥралдарының қолданылуынан қорғау жӛніндегі іфшімдсрді жәнс оларды жою жӛніндегі шараларды қабылдау."' "Тіршілік қауіпсіздігі" курсының колемі гуманитарлық жоғары оқу орындары ҥшін кемінде 70 сағат, ал тсхникалық және ауылшаруашылық жоғары оқу орындары ҥшін кемінде 50 сағат болып белгіленген. ^ "Тіршілік қауіпсіздігі" курсы жрғары оқу орындарының жогары курстарында оқытылады. * Курсты игеру барысында шәкірт мынаны білуге тиіс: - ӛмір сҥру ортасындағы адам қауіпсіздігінің теориялық негіздерін; - тіршілік қауіпсіздігінің қҥқықтық жәнс нормативтік техникалық негіздерін; -жарақаттаушы, залалды және зақымдагыш факторлардың адамга анатомиялық-физиологиялық салдарын; - ТЖ-да шаруашылық объектілерінің тҥрақты жҥмыс істеуін арттыратын жолдар мен әдістерді; - тӛтенше жағдайды болжау және оның салдарын жою әдістерін. Шәкірт: - ӛндірістік қызметтің қауіпсіздігі мен экологиялығын арттыру жӛніндегі шараларды әзірлейді; - шаруашылық объектілерінің ӛндірістік қызмсттің тҥрақтылығын арттыру жӛніндегі шараларды жоспарлау мен іске асыруды; -тӛтенше жағдайларда халық пен ӛндірістік қызметксрлсрді қорғау жӛніндегі шараларды жоспарлай алуды біліу қажст; -ТЖ салдарын жою кезіндегі қҥтқару және басқа да шҥғыл жҥмыстарға қатысуға тиіс. Студенттердің "Тіршілік қауіпсіздігі" курсының Бағдарламасының білуінің тӛтенше жағдай мен Азаматтық қорғаныс (АҚ) саласында барлық нысандағы шаруашылық объектілері мен ҥйымдардың болашақ мамандарын даярлау ісінде ҥлкен маңызы бар. Тіршілік қауіпсіздігі - адамның ӛмір сҥру ортасымен қауіпсіз қарымқатынасы мен оны қорғауға, тотенше жағдайларда шаруашылық объектілерінің тҥрақты жумыс істеуіне, табиғи және техногендік сипатты тӛтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жоюға, сондай-ақ осы заманғы зақымдау қҥралдарының қолданылуына бағытталған шаралар кешені. і Азаиатық қорганыс - бҥл басқару органдарының меелекеттік жҥйесі және бейбіт соғыс уақытында халықты шаруашылық объектілерін жӛне ел аумағын осы заманғы зақымдау 4 қҥралдарының, табиғи және техногендік сипаттағы тӛтенше жағдай факторларының зақымдағыш (жойқьш) әсерінен қорғау мақсатында ӛткізілетін жалпы мемлекеттік шаралардьщ жиыны. 6 Шаруашылық объектілері - ӛнеркәсіптік, ауыл-шаруашылығы ӛндірісі мен қоғам қызметінің басқа салалары мҥдделеріне пайдаланылатын тәртіптер мен нормалар негізінде іс-әрекет ететін адамдар ҥжымы. Ҥйым - бағдарлама немесе мақсатты бірігіп жҥзеге асырушы жәнӛ белгіленген ережелер мен нормалар негізінде әрекет жасайтын адамдар тобы. ТЖ жӛніндегі ҚР Агенттігі, оньвд мақсаты, қҥрамы және қҥрылымдық аумақтық органдары Азаматтық қорғанысты ҥйымдастыру мен жҥргізу мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі, оның қорғаныс шараларының қҥрамдас бӛлігі. ТЖ-ны ҥйымдастыру мен жҥргізу тәртібі,"Азаматтық қорғаныс туралы" ҚР Заңыңда белгіленген. ҚР АҚ-ға жалпы басшылықты ҚР Премьер-Министрі — Азаматтық қорғаныстың бастығы жҥргізеді. ҚР Азаматтық қорғанысына тікелей басшылық ТЖ жӛніндегі ҚР Агенттігіне жҥктелген. ТЖ жӛніндегі ҚР Агенттігі ҚР Ҥкеметінің қҥрамына кірмейтін, сала аралық ҥйлестіруді, сондай-ақ табиғи және техногендік сипатты ТЖ-ны ескерту мен жою, ҚР Азаматтық қорғанысы, ӛрт қауіпсіздігі, ӛнеркӛсіп жҥмысының қауіпсіз жҥргізілуі және тау-кендік бақылау саласында арнайы атқарушы және рҥқсат ету міндеттерін жҥргізетін орталық атқарушы орган болып табылады. Агенттіктің орталық аппараты департаменттер мен қҥрылымдық бӛлімшелерден тҥрады. Департаменттер тізбесін ҚР Ҥкіметі бекітеді. Департаментті директор басқарады. Қазіргі уақытта Агенттік қҥрамына мына департамеіптер кіреді: - Тӛтенше жағдайларды ескерту департаменті; - Жедел іс-әрекет департаменті; - Мемлекеттік ӛрттен қорғау де^артаменті; -Азаматтық қорғаныс және ӛске^и бӛлімдер департаменті; - ТЖ техникалық және тау-кендік бақылау жоніндегі департамент. Ҥйымдастыру— бақылау және кадр жҧмысы департаменті Агенттіктің аумақтық органдарының басшыларын, олардын орынбасарларын (аумақ бойынша бас мемлекеттік инспекторлар) тиісті әкімшілі^-аумақтық бірліктердің әкімдерімен келісе отыра Агенттік тӛрагасы тагайындайды. Агенттік тӛраға, оның орынбасарлары, департамент директорлары, Агенттік пен оның ведомстволық баплныстағы кәсіпорындар мен ҥйымдардың басшылары қҥрамыпдаіъі алқа қҥрылады. Ғылыми техникалық кеңес қҥрылады. Агенттік қҥрамына орталық аппараттан басқа аумақтық органдар кіреді: -облыстық басқармалар (инспекцияларды қоса алғанда); - қалалық баскармалар (Астана, Алматы, Қарағанды қалалары); 7 -аудандық бӛлімшелер, сондай-ақ Агеіггтік ведометволық бағыныстағы ҥйымдар; - біліктілікті кӛтеретін Республикалық курстар; - Республиқалық дағдарыс орталығы; - Республикалық ақпараттық-техникалық орталық; - химиялық-радиациялық лабораториялар; - Республикалық жедел-қҥтқару отрядтары; .— облыстық жедел қҥтқару отрядтары; - аймақтық аэромобилді отрядтары; - АҚ әскери бӛлімдері; -мемлекеттік ӛрттен қорғау қызметтерінің болімшелері; -"Қазселден қорғау" Республикалық кәсіпорны. ТЖ жӛніндегі ҚР ортальщ атқарушы органнын ӛкілеттігі Тӛтенше жағдайлар жӛніндегі ҚР Агенттігінің: - Агенттік қҥзыретінің саласын реттейтін заңнаманың сақталуына бақылау жасауға; - Ҥкімет қҥрамына кірмейтін министрліктерге, орталық атқарушы органдарға, жергілікті атқарушы оргаңцарға табиғи және техногендік сипатты ТЖ саддарын ескерту мен жою жӛніңде нҥсқаулар беруге; - ӛз қҥзыретінің шегінде Азаматтық қорғанысты даярлау және жҥргізу мәселесі бойынша шешім қабылдауға; - ҚР Ҥкіметіне ТЖ аймағыңдағы авария, апат, зілзала, салдарын жою, қоғамдық тӛртіпті сақтау мен объектілерді қорғауды қамтамасыз ету ҥшін қҥқық қорғау органдарының, Қарулы Кҥштердің әскери бӛлімдері мен қҥрамаларын, басқа әскерлер мен қҥрамаддардың кҥштері мен қҥралдарын тарту туралы ҥсыныс енгізуге; - ӛз қҥзыретінің шегіңце аттестация жҥргізуге, лицензиялау мен сертификаттауды жургізуге, сондай-ақ тиісті жҥмыс тҥрлерін жҥргізу ҥшін рҥқсат беруге; - объектілердің жҥмысын доғаруға немесе тоқтатуға, адамдардың ӛміріне қауіп тӛнгенде немесе тӛтенше жағдай туыңдаған кезде кӛшіру шараларын жҥргізуге; -егер объектілік кәсіби авариялық-қҥтқару қызметтері мен қҥрамалардың даярлығы мен жәй-кҥйі белгіленген нормативтерге сай келмеген жағдайда ҥйымдардың қызметін толық немесе ішінара тоқтатуға; - бҥкіл республика аумағында бірыңғай радио жиіліктері белдеуін; -ТЖ-ны ескерту және жою жӛніндегі мӛселелері бойынша журналдар, режимдік аңықтамалықтар, бюллетендер мен ӛзге де басылымдар шьгғаруға қҥқығы бар. Тӛтенше жағдайлар жӛніндегі ведомствоаралық мемлекеттік комиссия Тӛтенше жағдайлар жӛніндегі ведомствоаралық мемлекеттік комиссия- тҥрақты жҥмыс істейтін орган. Комиссияның мақсаты: 8 -тӛтенше жағдайдағы ескерту және іс-ӛрекеттер жӛніндегі жҥйені қҥруды және дамытуды қамтамасыз ету; - орталық, жергілікті атқарушы органдарының және шаруашылық объектілерінің табиғи және техногендік сипаттағы тӛтенше жағдайдан сақтандыру, болдырмау, ауыртпалығын тӛмендету және жою жӛніндегі қызметін ҥйлестіру және бақьшау; 9 - тӛтенше жағдай кезінде қҥтқару-іздестіру және авариялық қҥтқару қызметтерін, қҥралдарын жӛне халықтың тіршілік жҥйесін қҥру. "Азаматтық қорғаныс туралы" Қазақстан Республикасының, Заңы Азаматтық қорғаныс туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1997 жылғы 7 мамырда қабыдданды. Заң Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғанысының негізгі міндеттерін, қҥрылу және жҥмыс істеу ггринципін, орталық, жергілікті ӛкілетті жене атқарушы органдардың, ҥйыМдардың ӛкілеттігін және Азаматтық қорғаныс (АҚ) саласында^ы азаматтардың қҥқықтары мен міндеттерін анықтады. Халықпен шаруаілылықобъектілеріп қоргауАҚ-ныңбірінші кезектегі міндеті және осы заманғы зақымдау қҥралдары қолданылган кезде жӛне табиғи және техногендік сипаттағы тотенше жағдай кезіңцегі залалды азайту мақсатында халықтың іс-әрекеттері мен шаруашылық объсктілерін жоне аумақты ӛз уакьітьшдадайьівдаудьщтиімді әдістерін іъілыми тҥрдс анықтау негізінде жҥргізіледі. АҚ-ньщ негізгі міндеттері: - басқару, хабарлау және байланыс жҥйесін ҥйымдастыру, дамыту жӛне тҥрақты әзірлікте ҥстау; - АҚ кҥштерін қҥру, оларды даярлау және ТЖ ксзіпдегі іс-әрекетке тҥрақты әзірлікте ҥстау; - орталық, жергілікті және атқарушы органдардың, ҥйымдардың қызметкерлерін даярлау және халықты ҥйрсту; - радиациялық, химиялық және бактериологиялық (биологиялық) ахуалды қадағалау мен лабораториялық бақылау; - АҚ әскери қҥрамаларыньщ жҥмылдырзтіхылық даярлығын қамтамасыз ету; - шаруашылық салалары мен объектілерінің тҥрақты жҥмысын арттыру жӛніндегі шаралар кешенін жҥргізу; -қорғаныс ғимараттарының қажетті қорын, жеке қорганыс қҥралдарын және АҚ-ның ӛзге бӛлігін жинау және әзірлікте ' ҥстау; -халықты, орталық, жергілікті және атқарушы оргаіщарды адамдардың денсаулығы мен ӛміріне тӛнген қауіп пен қадылтасқан жағдайдағы іс-әрекет тӛртібі туралы қҥлақтандыру; 10 9 - қҥтқару-іздестіру және ӛзге кезек кҥттірмейтін жҥмыстарды жҥргізу, зардап шеккен халықтың тіршілік қамын ҥйымдастыру және оларды қауіпті аймақтан алып кету; - азық-тҥлікті, су кӛздерін, тамақ шикі затын, жемді, хайуанаттар мен осімдіктерді радиоактивтік, химиялық жӛне бактериологиялық (биологиялық) зақымдаудан, эпизоотия мен эпифитотиядан қорғау. АҚ-ны ҧйымдастыру принциптері мен тәртіптері Азаматтық қорғаныс республиканың бҥкіл аумағында аумақтық- ендірістік принцип бойынша ҥйымдастырылады. АҚ шараларын орталық, жергілікті екілетті жӛне атқарушы органдары, ҚР жергілікті ӛзін-ӛзі басқару органдары, ҥйымдар АҚ басқару органдары мен кҥштері, ҚР азаматтары жҥргізеді. АҚ-ға даярлық пен ӛткізу жӛніңдегі шараларды жҥргізудің тәртібін, колемі мен мерзімін ҚР Ҥкіметі анықтайды. АҚ шараларын кешенді және саралай жҥргізу мақсатында маңыздылық деңгейін ескере отырып, ҚР Ҥкіметі анықтаған тәртіппен қалаларды топтарға, ал ҥйымдарды санаттарға жатқызу жҥргізіледі. АҚ шараларын ҥйымдастыру және жҥргізу жӛніндегі жауап кершілік орталық, жергілікті атқарушы органдар мен меншіктің барлық нысанындағы ҥйымдар басшыларына жҥктеледі. АҚ және ТЖ басқару органдары мен қызметтері АҚ шаралардың орындауды қамтамасыз ету ҥшін мына органдар қҥралады: - ТЖ жӛніндегі ҚР орталық атқарушы органы мен оның қҥрылымдық аумақтық органдары; - орталық жӛне жергілікті атқарушы органдардың АҚ белімдері (қызметкерлері); - ҥйымдарда АҚ штабтарды немесе АҚ бастығына тікелей бағынатын АҚ мен ТЖ жӛніндегі босалқы мамандар. ТЖ баоқармаларының (бӛлімдерінің) бастықтары лауазым бойынша АҚ тиісті орынбасарлары болып табылады. АҚ арнайы шараларын орындауды және осы мақсаттағы АҚ мен ТЖ қызметтері басшылықты ЖОО ректоры басшы қҧрам қатарынан тағайындаған бастықтар жҥргізеді. Олар ӛз міндеттерін негізгі міндеттерімен қоса атқарарды. Кошіру комиссиясының тӛрағасы болып проректорлардың бірі тағайындалады. 10 АҚ мен ТЖ міңдеттерш оқу орнының мҥддесіне орай шешу ҥшін нысандық АҚ қҥрамалары қҥрылады. ЖОО-да тҥрақты қҥрам мен студенттерден қҥтқару командасы (тобы), санитарлық жасақтар мен тіректер, радиациялық-химиялық бақылау нҥктелері, қоғамдық тӛртіп сақтау командасы, панаханалар мен жасырынатын орыңдарды кҥтіп-ҥстайтьш топ 11 қҥрылуы мҥмкін. ч Шаруашылық объектісі Азаматтық қорғанысының ҥйымдық қҥрылымы Азаматтық қорғанысты ҥйымдастырудағы жҥйеде негізі буын болып табылатын шаруашылық объектілері маңызды орын алады. Шаруашылық объектілерінде АҚ барлық шараларының негізі қаланады, мҥнда соғыс уақытында жҥмысшылар мен қызметшілерді қорғау, объектілер жҥмысының тҥрақтылығын қамсыздаңдыру, қҥтқару жӛне озгеде кешенді шаралар жҥргізіледі. Шаруашылық объектілерінде Азаматтық қорғанысты ҥйымдастырудың принципті схемасы 1- суретте кӛрсетілген. Негізгі қамтамасыз етуші қҥрамалар шаруашылық объектілеріңде Азаматтық қорғанысты ҥйымдастыру мен жәй кҥйі ҥшін Азаматтық қорғаныс туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жауап кершілікті оның бірінші бастығы кӛтередг, ол объект Азаматтық қорғанысының бастығы болып табылады. АҚ шараларын ӛткізу жӛніндегі оның бҥйрықтары мен ӛкімдері барлық лауазымды тҥлғалар ҥшін міңцетті. Объект Азаматтық қорғанысы бастығының жанынан АҚ мәселесі бойынша объектідегі бҥкіл практикалық қызметті ҥйымдастыратын АҚ- штабы -АҚ бастығының басқару органы қҥрылады. Ол объектінің колемі мен маңыздылығына байланысты АҚ штаттық қызметкерлерінен және негізі міндеттерінен босатылмаған лауазымды тҥлғалар есебінен жасақталады. Штаб ӛз жҥмысын объект АҚ бастығының шешімдері негізде ҥйымдастырып жҥргізеді. АҚ-штабының бастығы объект АҚ бастығының орынбасары болып табылады. Оған АҚ бастығының атынан объектідегі АҚ мәселесі бойынша бҥйрық пен ӛкім шығару қҥқығы беріледі. Шаруашылық объектілерінде АҚ мен ТЖ хабарлау және байланыс, авариялық-техникалық, инженерлік, медициналық, ӛрттен қорғау, қоғамдық тәртіп сақтау және басқа қызметтері қҥрылуы мҥмкін. Ауылшаруашылығы ӛндірісі объектілерінде бҥлардан басқа ауылшаруашылығы хайуанаттары мен ӛсімдіктерін қорғау қызметі қҥрылады. Қызметтердің мақсаты - қҥтқар^ және ӛзге де шҥғыл жҥмыстарды жҥргізу ҥшін қажетті кҥш пен қҥралдарды даярлау және осы кҥштердің аталған жҥмысты орындауына басшылық ету. АҚ кҥрамалары, оның мақсаты мен қҥрылу тәртібі АҚ қҥрамалары соғыс және бейбіт уақыттағы тӛтенше жағдай кезіндегі авариялық-қҥтқару жӛне озге де шҥғыл жҥмыстарды жҥргізу ҥшін қҥрылған. АҚ қҥрамалары ҥйымдарда, аудандарда, қалаларда, облыстарда аумақтық-ондірістік принцип бойынша қҥрылады және аумақтық жене объектілік болып бӛленеді. 12 Аумақтық қҥрамалар аудандарда, қалаларда, облыстарда қҥрылады және тиісті АҚ бастығына бағынады. Аумақтық қҥрамаларды қҥру базасы шаруашылық объектілері, ҥйымдар болып табылады. Объектілік қҥрамалар тҥрғылықты жері бойынша меншіктін нысанына қарамастан ҥйымдарда қҥрылады және әдеттегідей олардың мҥддесіне пайдаланылады. Жергілікті атқарушы органдарының шешімі бойынша объектілік қҥрамалар тиісті аумақтың мҥддесіне орай міндетті орындау ҥшін тартылуы мҥмкін. АҚ қҥрамаларын қҥру принципі, ҥйымдық-штаттық қҥрылымы, оларды жеке қҥраммен жасақтау және метсриалдық техникалық мҥлікпен жабдықтау (табелдеу) Азаматтық қорғаныс белімшелері туралы ережелерде мазмҥңдалган. АҚ қҥрамаларының қҥрамы мен саны соғыс және бейбіт уақытындағы тотенше жағдайда халықты, аумақ пен ҥйымды сенімді қорғауды қамтамасыз ететін жеткілікті қажеттілікті ескере отыра алдағы авариялық-қҥтқару жҥмыстарының •кӛлемі мен болжамдар негізінде аңықталады. Жер ^сілкінісіне ҥшыраған ҚР аймақтары ҥшін АҚ қҥрамалдары кемінде он адамға бір қҥтқарушыны, ал су 16 тасқынына, ортте және басқа алапатқа ҥшыраған онеркӛсіп аймағы ҥшін 15-20 адам ҥшін бір қҥтқарушыны есептей отырып даярланады. АҚ қҥрамалары қҥрылатын ҥйымдардың басшылары косіби даярлық, қазіргітехникамен, қондырғымен, жарақпен, озге материалдық қҥралдармен жабдықтау және оларды іс-орекетке даярлықта ҥстау ҥшін жеке жауап береді. АҚ қҥрамаларының негізі тҥрлері: - қүтқару қурамалары - барлау, іздестеру және зардап шеккеңцерді ҥйіңділерден шыгару алғашқы дӛрігерлік кӛмек корсету ҥшін қҥрылады және қҥрама қҥтқару отрядынан (командасынан), қҥтқару командасынан (тобынан) немесе адамдардыіздестерутобынан, барлау тобынан (звенодан) тҥрады; - инженерлік қурамалар — инженерлік барлауды жҥргізу, ҥйінділерде жол мен откел жасау, оның ішінде су кедергілері арқылы ӛтетін аспа жол жасау, ҥйінді астындағы гимараттарды ашу, бҥліншілік ауданында ӛзге инженерлік жҥмыстарды жҥргізу ҥшін қҥрылады және инженерлік, жол- копір командасынан, қопару жҥмыстары тобынан, инженерлік барлау тобынан тҥрады. Инженерлік қҥрамалар жҥмысты жеке орындауды қамтамасыз ететін техникамен жоне қондырғымен жабдықталады. - АҚ және ТЖ қызметтерінің қурамалары — халықтың тіршілігін қамсыздандыру, авариялық-қҥтқару және шҥғыл қалпына келтіру жҥмыстарын жҥргізу, қҥтқару қҥрамаларын кҥшейту мен олардың іс- әрекеттерін жан-жақты қамсыздандыру ҥшін қҥрылады және медициналық, байланыс, қогамдық тәртіп сақтау, орттен қорғау, авариялық-техникалық, материалдық қамсыздандыру, кӛлік, ӛсімдіктер мен хайуанаттарды қорғау болып болінеді. 13 Республикалық жедел-қҥтқару отряды баруы қиын аудандарда ӛте кҥрделі объектілерінде іздестіру-қҥтқару жҥмыстарын жҥргізу және зардап шеккендерге шҥғыл кӛмек корсету ҥшін қҥрылады. Отряд даярлығы жоғары қҥрама болып табылады және ҚР Ҥкіметінің шешімімен қҥрылады. Облыстық және қалалық жедел-қҥтқару отряды іздестеру-қҥтқару хсҥмыстарын жҥргізу және зардап шеккендерге алғашқы дәрігерлік кӛмек кӛрсету ҥшін қҥрылады. Олар даярлығы жоғары қҥрама жӛне жергілікті бюджет есебінен ҥсталады. АҚ қҥрамаларына 1, 2, 3 топтағы мҥгедектерден жҥкті әйелдерден, 8 жасқа дейінгі баласы бар әйелдерден, соғыс кезіндегі жҥмылдыруға белгіленгендерден ӛзге еңбекке жарамды ерлермен әйелдер алынады. Бейбіні уақыттағы ТЖ зардаптарын жою ҥшін АҚ-ның бар қҥрамалары мен штаттық мамандырылған қҥрамалар санынан тҥрақты әзірліктегі облыстық, қалалық және аудандық жедел іс-қимыл отрядтары қҥрылады. Олар аумақтық АҚ қҥрамаларының санатына жатады. Бейбіт және соғыс уақытындағы Тӛтенше жағдайлар ҚР-ның 1996 жылғы 5 шіддедегі "табиғи және техногендік сипаттағы тӛтенше жағдайлар туралы" Заңы Қазақстан республикасы аумағында табиғи және тсхногендік сипаттағы тӛтенше жағдайлардың аддын алу мен оларды жою жоніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді: мҥңда халықты, қоршаған ортаны және шаруашылық жҥгізуші объектілерді тотенше жағдайлар мен олар туғызган зардаптардан қорғау мемлекеттік саясатты жҥргізудің басым саладарының бірі болып табырады. Заңда тӛтенше жағдайға, дҥлей зілзалаға, аварияға аңықтама берілген ; ҥйымдардың міндеттері, табиғи жӛне техногендік сипаттағы тотенше жағдайлар саласындағы халықтың қҥқықтары мен міндеттері белгіленген; жергілікті ӛзін-озі басқару мемлекеттік органдардың ӛкілеттіктерін ерекше корсетілген; табиғи және техногеидік сипаттағы тӛтенше жағдайлар саласындағы заңарды бҥзғаныҥшін жауапкершілік аңықталған. Заңца тӛтенше жағдайларға қатысты езгеде лусекелер қамтылған. Дҥлей зілзала бҥл әдеттегідей тҥрғындардың қалыпты тіршіліктерінің тҥтқиыл ҥзылуына, адамдардыңӛлімінс, ауыл шаруашылығы малдарының шетінеуіне, матсриалдық қҥндылықтардың бҥлінуіне және жойылуына океп соғатын табиғи қҥбылыс. Дулей зілзала - тотенше жағдайдың пайда болуына ӛкеліп соққын зілзала. Тӛтенше жағдайлардың кобесі адамға бағынышты смес табиғат кҥші әсерінен болады: жер сілкінісі, сел, су тасқыны, 18 сырғымалар, қар кошкіні, дауылдар кҥртік, орманжәне дшіа орттері т. б. Әрбір дҥлей зілзаланың ӛзіне ғана тӛн пайда болу себептері, қозғауші кҥші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға ӛсер ету ерекшеліктері болады. 14 Дҥлей зілзалалар бірінен-бірінің елеулі айырмашылықтарына қарамастан оларға мына жалпы срекшеліктер кең орыс алуы, қоршаган ортаға айтарлықтай всер етуі, адамға кҥшті психологиялық ықпал жасауы. Авария — технологиялық процесстің бҥзылуы, механизмдердің жабдықтар жӛнс гимараттардың зақымдануы. Авариялар зардаптарының сипатты тҥріне, кӛлеміне және олар пайда болған кӛсіпорыиның олардың ерекшелігіне байланысты авариялардың әдеттегідей зардаптары харылыстар, орттер, су басу, шахтаны ҥйінді басу болды мҥмкін. Кӛбінесе авариялар ауаның газдалуы, мҥнай онімлерінің қауіпті сҥйықтықтардың, қатты әсер ететін улы заттардың тогілуіне Апат — бҥл адамның тҥтқиыл пайда болған ӛрекет, халықтың ҥлкен тобының тірщілік әрекеттері бҥзылуымен, адам ӛлімімен немесе емірі мен денсаулығына қауіп тӛндірдумен, едәуір экономикалық немесе экологиялық шығынмен сипатталатын табиғи немесе әлеуметтік зілзала Апаттар колемі мен тҥрі бойынша бӛлінеді: Кӛлеміне бойынша: кіші, орташа, үлкен болады. Кӛлемді анықтау кезінде белгіге екі корсеткен алынады: зардап шеккендер немесе ауруханаға жатқызтын адамдар саиы; апат зардабына ҥшыраған аумақ Түрі бойынша: - табиги (табиги немесе дҥлей зілзала); - жасанды (антропогендік, атап авйтқанда адам факторы әсерінен) болды Табиғи: 1. Метеорологиялық (дауыл, циклон, қҥйын, әдеттегідей тыс аптап, қҥғақшылық, аяз, найзағайдан болған, орттер). 2. Тектоникалық және теллурлық (жанартаудың атқылауынан болған ӛрт, жер сілкінісі). 3. Топологиялық (сел, сырғыма, қар кӛшкіні, тастың қҥлауы, су басу). 4. Космостық (метеориттердің және басқа космостық деиелердің қҥлауы, олармен соқтығыс). 19 Жасаиды: 1. Коліктік (космостық, авиациялық, автомобильдік, теңіз, ӛзен, темір жол). 2. Ӛндірістік (радиациялық, механикалық, химиялық,-термиялық). 3. Спецификалық (бактериологиялық, эпидемиялық). 4. Әлеуметтік (соғыс, аштық, қоғамдық және ҥлттық тӛртіпсіздік, терроризм, маскҥнемдік, нашақорлык, токсикомания). » Әрбір апат ошақ қҥруға алып келеді, бҥлар ҥшіп ӛзіндік бҥлдіру, зақымдау ерекшелігі тән, ал әрбір ошақ — бҥл тәтенше жағдай. Тӛтенше жагдай - адамдардың қаза табуына океліп соққан немесе әкеліп соғуы мҥмкін, олардың денсаулығына, қоршаган ортаға және 15 шаруашылық жҥргізуші объектілерге нҥқсан келтірген немесе келтіруімҥмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ҥшыратып, тіршілік жағдайын бҥзған авария, зілзала немесе апат салдарынан болган белгілі бір аумақта туындаған жағдай Тӛтенше жағдайлардың басты корссткіші бҥлдіру процесстерінің жиілігі болып табылады, бҥл процесстерді қалыпқа келтіру ҥшін қосымша кҥш пен қаражатты тарту және айрықша шешім қабылдауды талап етеді. Тотенше жағдайлар ҥш негізгі белгілер бойынша жіктелінеді: 1. Пайда болу саласы бойынша. 2. Ведомстволық қатыстылығы бойынша. 3. Аймақтық таралуы бойынша. Пайда болу саласы бойынша тетенше жағдайлар: -табиғи; - техногенді; -жанжадды болып бӛленеді. Табиғи тӛтенше жағдайларға: -геофизикалық қауіпті қҥбылыстар (жер сілкінісі, вулкан); - геологиялық қауіпті қҥбылыстар (кӛшқіндер, сел, сырғыма, тастың қҥлауы); - метеорологиялық және агрометеорологиялық қауіпті . қҥбылыстар (дауыл, қҥйын, қҥрғақшылық, аяз жӛне т. б.); - теңіздегі гидрологиялық қауіпті қҥбылыстар (теңіз деңгейінщ қатты кҥбылуы, мҥздар арыны және т. б.); - гидрологиялық қауіпті қҥбылыстар (су басу, тасқындар, грунтті сулар деңгейінің кӛтерілуі); -табиғи ӛрттер (ормандық, далалық, шымтезектік); -адамдардың жҥ^қпалы ауруга шалдығуы (эпидемиялар); - ауъглшаруашылық малдардың жҥқпалы ауруға шаддығуы (эпизоотиялар); -ауылшаруашылық ӛсімдіктердің ауруға және зиянкестерге шаддығу (эпифитотиялар) жатады. Техногенді сипатты тӛтенше жағдайларға: - ӛндірістік; -транспорттық авариялар (темір жол поездар, теңіз және озен қайықтар аппараты, ӛуе апаттары, автомобильді аиариялар (апаттар), магистрральді откізу қҥбырларындағы авариялар); -ӛрттер (жарылыстар); - ҚӘУЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар; - РЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар; - СҚЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар; - ғимараттардың кенеттен қҥлауы; электр-энергетикалық жҥйелердегі авариялар; - коммуналдық тіршілікті қамсыздандыру желілердегі авариялар; - тазартқыш қҥрылыстардағы авариялар; гидродинамикалық авариялар (плотиналардың, богеттердің бҥзылуы) жатады. ' " 16 Жанжалды сипатты тӛтенше жағдайларға: - қарулы шабуыл; - кейбір аймақтардағы толқулар; - соғыс уақыттагы ӛскери әрекетерде қазіргі зақымдау тосілдерді қолдану жатады. Ведомстволы қатыстыгы бойынша тӛтенше жағдайлар мыналарға бӛлінеді: - қҥрылыста; - ӛндірісте; - халыққа ҥй-жайлылық және коммуналды-тҥрмыстық қызмет кӛрсету саласында; кӛлікте; - ауылшаруашылықта; - орман шаруашылығында; ■ коліктік байланыста (газоткізгіштер, мҥнайоткізгіштер). 21 Лумақтық таралуы бойынша тӛтенше жағдайлар мыналарға бӛлінеді: - объектілік (зардаптардың таралуы қондыргыда, цехта, объектіде шектеледі); - жергілікті (таралуы елді мекендерде, аймақта, облыста шектеледі); -аймақтық (таралуы бірнеше^облыстарда шектеледі); -кең ауқымды (зардаптардың Қазақстан Республикасының және шектес мемлекеттердің аумағына таралады). —* "Қазақстан Республикасына табиғи және техногсндік сипаттағы тӛтенше жағдайлардың, вулкандардың қопарылуынан, цунамидан, тайфуннан жӛнс табиғи шымтезектік орттерден басқа барлық тҥрлері тон. ТАБИҒАТТАҒЫ ТОСЫН ЖЛҒДАЙ Табиғаттағы тосын жағдай —бҥл адампың қоршаған ортамен қарым- қатынасы нетижесінде жоне оның ӛміріне, денсаулығы мен мҥлігіне қауіп тонгенде болуы мҥмкін жағдай. Мысалы, ықтимал жарақаттар, ӛсімдіктср мен хайуанаттардың уымен улану, табиғи-ошақтық ауруларға шалдығу, тау ауруы, кҥн ӛту және дененің суынуы, улы хайуанаттар мен жәндіктердің шағуы, жҥқпалы ауралар. Экологиялық тосын жағдайларға белгілі жайттарда срекше маңызға ие болатын тосын оқиғалар (суық, ыстық, аштық, шӛлдеу, шаршау, экоулану, тән ауруы). Олардың жағымсыз әсер ету деңгейі ерекшелігі соншалықты аурудың асқынуына, сіресіп қалушылыққа алып келеді. Тосын жағдайдың дамуына немесе пайда болуына әсер ететін табиғи орта факторлары: температура және ауаның ылғалдығы, кҥн радиациясы, жауын-шашын, атмосфераның барометрлік қысым деңгейі, жел, дауыл. Бҥған сондай-ақ жер бедері, су кӛздері, флора мен фауна, жер магнит орісінің ауытқуы жатады. 17 Қорғаныс қызметін қамтамасыз ететін табиғат аясындағы тосын жағдайларды адамның қалыпты тірішілігіне ықпал ететін 'факторлар: киім, авариялық жабдық, дабыл мен байланысқа арналған қондырғы, тамақ пен су қоры, 79 авариялық жҥзу қҥралдары, әр тҥрлі мақсатқа пайдаланьшатын қолда бар заттар. Материалдық жағдайға (жабдықтау, авариялық қҥралдардың болуы) жӛне климаттық-географиялық жағдайлардың ерекшелігіне байланысты нақты бір жағдайдың әр тҥрлі салдары болуы мҥмкін. Мысалы, ҥшақтың шӛлге амалсыз қонуы, орманда жерге қонғаннан горі едәуір кҥрделілеу болып келеді. Тосындылық деңгейі, әдеттегідей, тірі қалу мҥмкіндігін белгілейтін омір уақытының факторына ықпал етеді. Қиын жағдайдағы іс-әрекеттерге әрдайым дайын болу керек. Алғырлық сенімділікті тудырады. Сенімділік кез-келген тосын жағдайдан алып шығады. Кез-келген адам езі кҥтпеген ҥлкен іс-ӛрекеттерді жасайды. Тек не істеу керектігін ғана білу керек. Қайғылы жәйт әркімнің басына туады. Оны кҥту — еш шарасыз қаза болу деген сӛз. Оған дайындалу — тірі қалу деген соз! Тығырықтан шығуды ҥйрену керек. Тосын жағдайдан тірі қалудың мысалына Дефоның романындағы Робинзон Крузоны келтіруге болады. Кәсіби саяхатшылардың сансыз армиясына "жабайы" демалыс ауесқойларын жатқызуга болады. Белсенді демалыстың альпинизм, сута шомылу, тауға шығу, жаяу жҥру, спелеологиялық туризм, желкен спорты сияықты экзотикалық тҥрлері қарыштап дамыды. Қабілетсіздіктен бақытсыздыққа дейін бір-ақ қадам екендігі белгілі. Адамдар жеуге болатын ӛсімдіктер мен қҥстардың арасында аштан оледі. Тҥрпайы тҥрақ жасауға ойы жетпей, қатып қалады, судан екі қадам жерде шел қыспағынан жан тәсілін етеді. Амалсыздан жалғыздықта қалған адам ең аддымен тек ӛзі ғана екенін, тамақ пен тҥрақ табуға және адамдарға оралу керектігін ҥғынуына тиіс. Алғашқыда медициналық кӛмек кӛрсетіледі, бҥдан кейін байланыс жасауға әрекет жасалады, баспана ҥйымдастырылады, су мен тамақ әкелінеді, адамдарға шығатын жолды бағдарлап, іздеу басталады. Адамның табиғаттағы ӛзін-ӛзі ҧстауынын кейбір тәртіптері Кҥн шығыстан шығып, батысқа батады. Егер таңертен кҥнге қарап тҥрсаңыз солтҥстік сол қолыңыз жағында, ал 23 оңтҥстік оң қолыңыз жағыңда болады. Кӛптеген ӛсімдіктер нағыз компас болып табылады. Бақшадағы кҥнбағар, ормандағы кейбір гҥлдер, тіпті бҥлтты кҥннің ӛзіңде бастарын кҥнге қаратады. Итқонақ пен қына және тебірткілер кӛлеңкені жақсы кӛреді. Сондықтан олар негізінен ағаш бҥталарының, тастар мен ағаш тҥбірінің солтҥстік жағында еседі. Лғаштардың қабығы әдетте солтҥстік жақтан қаралау және дӛрекілеу. Бҥл әсіресе қарағайда, қайыңда, теректе анық байқалады. 18 Қҥрғақ, ыстық ауа райында емен мен қарагайдың майы оңтҥстік жақтан кӛбірек бӛлінеді. Қҥмырсқалар ӛздерінің тҥрағын агаштардың, томарлардың, бҥталардың оңтҥстік жағынан салады. қҥмырсқа илеугінің оңтҥстік жағы солтҥстік жағына қарағанда жайпақтау болады. Қайтатьш қҥстар кектемде міңдетті тҥрде солтҥстікке, кҥзде оңтҥстікке ҥшады. Халықтың осы бір қарапайым жоралғысын біле отыра сіз ормаңда болғанда бағдар жасауға жеңіл болады. Орманга жалгыз баруға болмайды, адасып кетуіңіз мҥмкін. Еш уақытта ӛз жолдастарыңыз туралы ҥмытпаңыз. Орманда бірге болу қажет. Бір-біріңізден ажыраған бойда жолдасыңызды табу ҥшін айғайлай бастаңыз. Адасқан жағдайда ешбір ҥрейлснуге болмайды. Керінген жаққа қарай жҥгіруге болмайды. Отырыңыз, сабаңызга тҥсіңіз және белгілі бір дыбыстың тӛңіректен шығуын есту ҥшін мҧқият қҥлақ тҥріңіз: машина, поезд шуы, кеме дабылы, иттің ҥруі, ҥй жануарлары мен қҥстарының шуы, адамдардың жақындығын білдіретін басқа да дыбыстар. Дыбысты естіген бойда оны естіген жаққа қарай бҥрылыңыз және сол бағытпен жҥріңіз. Егер дыбыс жақындаса, онда сіздің дҥрыс келе жатқандығыңыз. Егер сіз адассаңыз, ал жолда ӛзен немесе ҥлкен жылға кездессе ағыс бойымен тӛмен жҥріңіз. Бҥл жол, ӛдсттегідей ҥйге алып келеді. Бағдар жасау ҥшін биік ағашқа шығып, шығу жолын межелеуге болады. Найзағай жарқыддаған кезде жеке тҥрған ағашқа жасырынуга болмайды. Найзағай кеп жағдайда соған тҥседі. Ең жақсысы бҥтақ астында немесе шағын орманда жасырынған жӛн. Найзағай кебінесе еменге, терекке, талшынға, шегіршінге тҥседі (сирегірек шыршаға, қарағайға, шамшатқа тҥседі) ӛтесирек' ақ қайыңға, ҥйеңкіге тҥседі. 24 / Бейтаныс жерлерде әр уақытта жергілікті тҥрғындардан "жылан ордаларьГ туралы сҥраңыз. Орманға саңырауқҥлақ пен жидек жинау ҥшін барғанда міндетті тҥрде етік киіңіз. Жыланды кӛргенде оған тиіспей, айналып әтіңіз. Егер улы жылан басын кӛтеріп ысылдаса, бҥл оның шабуылға әзірленгендігін білдіреді. Тек ӛздеріңізге таныс саңырауқҥлақ пен жидекті жинаңыз. Еш уақытта ӛзіңізге таныс емес жидектің дән татпаңыз. Озіңіз білмейтін, орманда кездескен саңырауқҥлақ пен жидек туралы кездескендерден сҥраудан ҥялмаңыз. Улану негізінен улы ӛсімдіктердің осы тектес усыз ӛсімдіктерге ҥқсастығынан болады. Балалар кӛп жағдайда ақ желкенге ҥқсас у тамырдан, шиеге ҥқсас ит жидектен, кекнәр дәнәгіне ҥқсас меңдуана дӛнінен уланады. Балалар ҥрлегіш жасау ҥшін кесетін қарағай балдырғанының қатты кҥйдіретін қасиеті бар. 19 Табигат аясында жҥргенде адамдар ҥқыпсыздықтан ӛрт шығаруы мҥмкін. Ормандағы ертке лақтырылған сіріңке, темекі немесе сӛндірілмеген от себеп болуы мҥмкін. Ең жақсысы отты ескі алау орындарында жаққан жӛн. Отты қҥрғақ шӛпті және қҥрғақ ағашпен қатар жағуға болмайды. Ӛте ҥлкен алауды және кҥшті желде, қҥрғақ ыстық ауа райында от жақпаған жақсы. Кетер кезде оттын сондірілгендігіне кӛз жеткізу керек. Отта сӛнбеген шоқтарды қалдыруға болмайды, ейткені соққан жел оның жалынын ҥдете тҥсіруі мҥмкін. Ең сенімдісі отты сумен сендірген жақсы. Жалынды сынған бҥтақпен, кішкентай ағашпен немесе кҥртешемен әлсіретуге болады. Жанған шепті аяқпен таптауға немесе топырақ шашу арқылы ӛшіруге болады. Ормандағы ерт кезінде желге қарсы жҥру керек. Елді мекендерден тыс жерлерде сиырға немесе бҥқаға жақындамау керек. Жолда табын кездессе оны айналып ӛтіңіз. Бҥзаулардан сақ болыңыз. Ӛйткені оның мҥйізі шығар кезде басы қышиды, сондықтан жарақаттауы мҥмкін. Кез келген климатты географиялық аймақта адамға жолда кездескен ӛзен мен жӛне жылғамен жҥруге тура келеді. Ең жақсысы бейтаныс ӛзенді кешіп ӛткен жӛн. Ӛткел ретінде соқпақ жол, автомобиль дӛңгелегінің ізі, суды бойлай ететін және қарсы жағалаудан кӛренетін сҥрлеу, сондай-ақ озеннің екі жақ жағалауындағы ӛсімдіктер арасындағы сҥрлеуше қызмет етеді. Ең таяз жерлер ӛзеннің еңді жерлерінде кездеседі. Және керісінше ең терең жерлермен ағыс жылдамдығы арналар тарылған орындарда байқалады. Таяздықтың белгісі ретінде ӛзеннің бҥкіл бойынша ағыс жылдам ӛтетін енді шҥңгамалар, езен тарамдалып бірнеше шағын аралдарға бӛлінетін орындар, кӛрініп тҥрған тас пен су ӛсімдіктері қызмет етуі мҥмкін. Кҥндіз жайлы ауа райында су беті тегіс жӛне мӛлдір болып келеді. Су бетіндегі ҥсақ бҥршіктер таяздықты білдіртеді. Таудағы және жазықтағы ӛзендерде кӛктемгі уақытта судың азаюы тҥнде жӛне таңертен байқалады. Ал судың кӛтерілуі кҥңдіз және кешке таман байқалады, бҥл мҥз бен қардың кҥндіз еруіне байланысты. Ағыннан, кедергіден — тастан, шағын аралдардан немесе ӛзен бҥрылысынан сәл тӛмендеу жерден ӛткен жақсы. Ӛйткені бҥл жерде ағын кҥші әлсіздеу. Ашық судан аяққиіммен кешіп ӛткен жӛн. Ӛзеннен жалғыз ӛткен адам мықты ағаш таяқпен сҥйеніп ӛтуге болады. Ағыннан бір-бірінің қолынан ҥстап тізбектеліп ӛтуге болмайды, ӛйткені адамдардың кӛптігі ағыңды богеп, оның арынын кҥшейтеді. Таулы жерлерде ӛзенен тастардың ҥстімен ӛткен жақсы. Бҥл ҥшін бір- біріне ӛте жақын орналасқан, балдырлармен және қияқшеппен жабылмаған мҥмкіндігінше беті қҥрғақ орынды іздестірген жен. 20 Тәуекелдік факторлары — бҥл авариялық жағдайда адам ӛміріне қауіп тендіретін факторлар. Оған ауру, зілзала, аштық, ыстық және шол, суық, қорқыныш, әлсіреу, жалғыздық, авария орны жатады. Аштық. Аштық - бҥл азық-тҥлік қоры болмаған немесе жеткіліксіз болған жағдайды организмнің кҥйгі. Жағдайға байлынысты аштық: - мҥлде аштыққа — су жоқ кезде; - толық аштыққа — азықетҥлік қоры , бірақ сумен камтамасыз етілуі шектелмеген жағдайда: - ішінара аштыққа — азық -тҥлік қоры жеткілікті болған жағдайда адам тоғаммен бір немесе бірнеше витаминдер, болоктеру-улгеводтар және т. б. Заттарды тҥтел ала аллаған жағдайда белінеді. • Толық аштық қуінде организмнің ӛмірі сҥруі заттардын аллысуы процесі және нәрлі материадцар қорының (резервтер ең болтысы май) және босатылған азық-тҥлік бірте-бірте ҥоіпалар болігінің және организм қҥрылымының атордӛллану кезіндегі сҥлпалар кӛлемімен мӛлшерінің келуі энергия бӛлінуі есебінен қуатталады Организм сыртын нӛрлі заттардың тҥсігендігінен тиісті қайта қҥрылудан соң озінің ҥлпалық қорын жҥмсауды бастайды. Олар ете сҥсты есептеу бойынша салмағы 70 кг адам толық аштықты озінің ішкі резервтері есебінен 20-25 кҥн шыдай алады. Адам ҥшін аштықтың шекті мерзімі 65-70 кҥн болып саналады және егде жастағы адамдар да тамақ жоқ болғанына кӛбірек шыдайды, ӛйткені оларды заттардың алмасу деңгейі темендеген. Керісінше жастарда, есіп тҥрған организмде энергиясының жҥмсалуы орташа кӛрсеткіштермен салыстырғанда 15-20% найызға артық. Әйел адамдар ер адамджарға қарағанда аштық оңай шыдайда. Бҥған қатысты Ленинград блокадасының статистикалық мӛліметтері айғақ. Жҥртқа мәлім, ең алдымен аштықтан 14-тен 18 жасқа дейінгі ҥл балалар елді, сонан соң жас ер адамдар, содан кейін қыз балалар, әйел адамдар, жасы ҥлкен адамдар барлықтарынан ҥзығырақ тірі қалдып оларға емір ару ҥшін тіпті азғана тамақ қажет бодды. әдеттегідей толық аштықта балғамқы салмағының 30-40 пайызын жоғалтқан кезде еледі. Азық-тҥлік қоры болмаған, аң, балық аулау, жабайы жеуге жарайтын ӛсімдіктерді мҥмкіндігі жоқ жадайда тірі қалудың бей-жай едісін ҥстанған жен, яғни апат орнынан жақын манда кӛмек кҥту. Энергия кездерін ҥнемдеу мақсатында аса қажетсіз баспанадан кетпеуге: кӛбірек жатуға, тек ете қажетті жҥмыстарды орындауға тырысу керек. Тамақ ҥзақ уақыт бойы жоқ болған кезде тҥщы суды жиі ішу аса маңызды. Су ашығу кезінде организмге озінің клеткаларының қорын ҥзақ сақтауға кӛмектеседі. Суды ыстықтай ішкен жақсы, оған жапырақ, қарақат, бҥлдірген мен жалбыз қосуға болады. Аштықтан ҥйреншікті тамақтануға кӛшу сатылай және аса сақтықпен жҥргізілуге тиіс. Бҥл ережелерді сақтамау тамақтануды қалпына келтіру кезінде ауыр салдарға тіпті олімге алып келуі мҥмкін. 21 27 Ыстық. Шӛлдеу. Авариялық жағдайға қатысты "ыстық" тҥсінігі бірнеше ахуалдың жиынтығы-қоршаған ауаның температурасы, кҥн сәулесінің жиілігі, топырақ бетінің температурасы, ауа ылғалдығы, желдің болуы немесе жоқтығы, яғни авария болған жердің климаттық жағдайлары. Шӛлде немесе жартылай шӛлде болған авариялық жағдай адам ҥшін аса кҥрделі. Жӛне бҥл қатты ыстықпен емес, ыстықтың шӛлмен қаскӛйлік одақ қҥруымен ҥғынылады. 15% сҥйықты жоғалту (организмнің кебуі) ӛлімге алып келеді. Аштық бірнеше аптага созылуы мҥмкін, ал адам сусыз санаулы кҥндерде, ал ыстық климатта бірнеше сағатта қаза болады. Адам организміне судың керектігі қолайлы жағдайларда тӛулігіне 2,5-3 литрден,аспайды. Бірақ ол ауаның жоғары температурасы кезінде ӛседі, әсіресе шӛлде немесе жартылай шӛлде тәулігіне 4-6 литр және оданда кеп болады. Суды бірден кӛп ішуге болмайды. Бірден кӛп ішу шӛлді қандырмайды, алайда адамды әлсіретуі мҥмкін. Ішкен судың шӛлді бірден қандырмайтыңдығы, асқазанға барып, қанмен араласқаннан кейін, яғни 10-15 минут ӛткен соң шӛлді қандыратындығын есте ҥстау керек. Суды араға ҥзіліс салып, бірнеше рет ҥрттау арқылы толық шәл қанғанша ішкен жақсы. Суық. Статистикалық мәлеметтерге сәйкес адамдардың 10-15% туристік маршруттарда суыну қҥрбандықтары болады.Суық адамға ҥлкен деңгейде қысқы уақытта қауіпті. Тӛмеңгі температура жағдайында адамның тірі қалуы ҥшін желдің жылдамдығы маңызды. Ауаның -3°С шынайы температурасында желдің жылдамдығы секуңдына 10-11 метр болса, оның тондыру әсері адам ҥшін -20°С градуска тең. Термометр шкаласында байқалған желдің осы жылдамдығы -10°С-та, -30"С-та, ал -25°С-та, -50°С градусқа дейін барады. Табиғи баспана жоқ жерлерде ауаның томенгі температурасы кҥшті желмен қосылып, адамның ӛмір сҥру уақытын бірнеше сағатқа дейін қысқартуы мҥмкін. Суық температураларда ӛмір сҥрудің ҥзақтығы кӛрсетілген климаттық факторлардан басқа киім мен аяқ киімінің жағдайына, салынған тҥрақтың сапасына, отынның, жанар май мен тамақ қорының кӛлеміне, адамның моралъдық жағдайы мен әл-қуатына байланысты. Қорқыныш. Қорқыныш - ӛмірге немесе денсаулыққа қауіп тӛңдіретін кез-келген шынайы немесе елестік жағдайға адамның табиғи жауабы. 28 г Қорқыныш авариялық жағдайға кӛмектссумен қатар кеп жағдайда оны асқындырып жібереді. Қорқыныш сезімнің кҥшеюіне кез-келген кездейсоқ оқиға - ауа райының бҥзылуы, қозғалыс қҥралының сынуы, бағдардан айрылу және т. б. қызмет етуі мҥмкін. Жарылыс, жер сілкінісі, келік қҥралдарының соғылысуы жӛне басқа кездейсоқ қауіптерде қорқыныш сезімі болады. 22 Әр адам қорқынышты ӛзінше қабылдайды және тҥрлі жағдайларда ол әр тҥрлі болуы мҥмкін. Авариялық жағдайға тҥскен адамдар ҥшін езін-ӛзі ҥстаудың бірнеше ҥлгілері тен: - жҥнжіп қалу - адам қауігшен кездескен сәтте бірден абдырап қалады; - белсенді-жедел іс-әрекеттен сипатталады (бей-берекет қимыл); - қисынды-адам тӛтенше жағдайдағы іс-ӛрекеттерге кәсіби және лсихологиялық тҥрғыдан дайындалған (ерт сондірушілер, теңізшілер). Әлсіреу. Әлсіреу - авариялық жағдайлардың тҥрақты серігі, ҥнемі ой шырмауында жӛне тҥрмыс істеудің салдары болып табылады. Бірден сары уайымға салыну және қатты қимылдау жағдайында адам аса қысқа мерзімде әлсіреуі мҥмкін. Шынайы немесе елестегі қауіптен есі шығып қашқан адам санаулы минуттарда ӛзінің кҥшінен айрылуы мҥмкін, бҥдан кейін әлсіздік кҥшейіп, адам ез тағдырына немқҥрайды қарайды. Ақыл ой мен жҥйкелік (жан дҥниелік) әлсіреудің срекшеліктері. Белгілі бір нерв жҥйесі қалыптасқан адамдарға ҥздіксіз ақыл-ой еңбегі ашушаңдыққа келуі мҥмкін. Ол кҥндіз-тҥні ойлау, жауап-кершілікті қатты сезіну, іштей сары уайымға салынудан пайда болады. Шектен тыс толқыған және әр тҥрлі міндеттемелері кӛп адамдарда жҥйкесінің тозуы жиірек байқалады. Ӛмірді ҥзартуға талпыну кезінде тынымсыз еңбек, тоя иамақ ішпеу, ҥйқының қаңбауы, кҥндіз-тҥні ойлау, адамды обден қажытады. Кҥн тәртібін дҥрыс ҥйымдастырмау, тамақтардың бір сарындылығы, шектен тыс ойнау балаларды жылдам шаршатады. Жҥктеме кӛбейген сайын (екі мектепте, бірнеше ҥйірмеде және т. б. оқу) шаршау, әлсіреуге жалғасады. Қалыпты тҥрмыстық жағдайда кҥшті қалпына келтіру ҥшін бірнеше кҥн дем алып, нәрлі тамақ ішу жеткілікті. Алайда тосын жағдайда бҥған мҥмкіндік жоқ. Дене кҥшін дҥрыс жҥмсау, демалысты ӛз уақытында ҥйымдастыру - апат жағдайында адам алдында тҥрған маңызды міндеттердің бірі. Жалгыздық. Апатпен бетпе-бет келген адамның алдында физикалық, сондай-ақ моральдық тҥрғыдағы мәселелер шығады. Жалғыз адамға от жағатын жерді жабдықтау, кҥртік қарда жол салу, азық-тҥлік табу қиын, арнайы қҥралдарсыз белгісіз жерлерден ӛту кезінде сенімді сақтық пен кӛптеген басқа тірліктерді ҥйымдастыру қиын. Тосын жағдайда жалғыз қалған адам кӛп жағдайда жан-дҥние кҥйзелісіне ҥшырайды. Жалғыз қалған адам аяқ асты абдырап ессіз кҥйге тҥседі, ҥзақ уақыт ӛз-ӛзіне келе алмайды. Мҥндай жағдайда жҥйкенің қозуына бой алдыртпаған, аса маңызды және мҥмкіндігінше парасатқа жеңдірген жӛн. Әр минут сайын бос қиялдан қҥтқарудың пайдалысы тіршілік жасауға ҥмтылу керек. Авария орны (бақытсыздық болган климаттық-географиялық аймак). Нақ осы фактор тірі қалудың бҥкіл стратегиясы мен практикасын анықтайды. Шӛлейт (қургақ дала). Жартылай шӛлейтте ҥзақ уақыт тірі қалу ӛз бетімен елді мекенге темір жол мен тас жолға, қар қалыңжатқан жерлердегі - 23 ойпаттағы, жырадағы, сайдағы және басқа қатпарлы жерлердегі қардан жасалынған қорғанға кез болғанда ғана мҥмкін. Шӛл. Шӛлде қысқы мерзімде тірі қалу ҥшін жақын елді мекенге баруды ойластыру керек. Елді мекендер алыс болған немесе езінің тҥрған жерін білмеген жағдайда жақсы кӛрінетін жерде қомақты лагерь жасау ҥсынылады. Жазғы уақытта тҥщы судың едәуір қорысыз тірі қалу мҥмкін емес! Жазда шолде ҥзақ уақыт болу ҥшін кҥн кӛзін қалқалайтын жерге кҥрке жасау, авариялық дабылдар орнату, суды пленкалық бу конденсаторларының кӛмегімен алумен, тҥщы суды тәулік бойы бақылау, бақытсыздық белгісін беру қажет. Тҥнде шолде жарық дабылы аңық кӛрінеді (шам, от, жарық). Кҥндіз мҥлдем жҥруге бомайды! Тҥнде тек қысқа қашықтыққа жҥруге болады. 30 Шӛлде адам дененің кебуінен, ыстық пен кҥннің ӛтуінен, улы жыландар мен ермекші тектестердің шағуынан қаза болуы мҥмкін. Таулар. Биік тауда тіршілік етудің ӛз ерекшелігі бар және арнайы альпинистік даярлыгы мен арнайы қондырғылары бар адамдар жҥреді. Тауда адамдар қардың кәшуінен, тастың қҥлауынан, ҥлкен биіктіктен қҥлаудан, суық тиюдің асқынуынан қаза болуы мҥмкін. Тірі қалу факторлары — бҥл тотенше жағдайдағы іс-ӛрекетке ӛзір болу, ӛмірге қҥштарлық, ӛзін-ӛзі қҥтқару иегіздерін білу, тіршілік дағдылары, авариялық қҥралдар мен кешендердің болуы, дене шынықтыру, ӛзін-ӛзі қҥтқаруды дҥрыс ҥйымдастыру. Авариялық жагдайдагы іс-әрекетке әзір болу. Колікпен келе жатқан, туристік жорыққа қатысқан, жексенбі кҥні саңырауқҥлақ жинауга шыққан кез-келген адам авариялық жагдайдағы кез-келген іс-ӛрекетке дайын болуға тиіс. Әзірлік дсңгейі алдағы маршруттың болжанған деңгейімен аңықталуға тиіс. Жарнамаларда, нҥсқауларда айтылған ерсжелерді елемеуге болмайды. Олар ондаған авариялық жағдайларды талдау негізінде жасалған. Авариялық жағдайдағы моральдық әзірлік бірінші кезекте ӛзін-ӛзі қҥтқару әдістерін білумен тҥсіндіріледі. Авариялық жағдайыдағы іс-әрекетке әзірлік деңгейінің айтарлықтай дорежеде адамның дене кҥші мен жігерінің жалпы деңгейі ықпал етуі мҥмкін. Ҥстамдылық, салқын қандылық, ойлай білу сияқты мінездің ерекшеліктерін дамытуда спорттьщ корсетер кӛмегі ҥлкен. Ӛмірге щштарлық. Авария жағдайында ерте ме, кеш пе кҥш азайып, жҥйке әлсіреп, бҥдан әрі тырбану қисынсыз болып кӛрінсе, адамның жігері жасиды. Адамды бойкҥйездік, нсмқҥрайдылық биледі. Ол қҥтқарылатындығына сенбейді жӛне кҥш-жігерді аяғына дейін жҥмсамай, азық-тҥлік қорын найдаланбай қаза болады. Статистика кеме кҥйрегеннен кейін қҥтқару қҥралдарына жеткен адамдардың 90%-нің ҥш тӛулік бойынша моральдық факторлардан ӛлетіндігін долелдейді. Қҥтқару кемелерді мҥхитта 24 кездескен қайықтар мен желкендерден азық-тҥлік қоры мен су ыдыстарын және ... ӛлі денелерін талай рет кездестірді. 31 Тірі қалуға "Менің ӛлгім келмейді!" дейтін жалаң тілек емес, "Мен ӛмір сҥруге тиіспінГ деп қойылган мақсат кӛмектеседі. Тірі қалу ниеті сезіммен, ойластырылған қажеттілікпен уштастырылуға тиіс. Авариялық жағдайдағы ӛмірге қҥштарлық бірінші кезекте дҥрыс іс- әрекетке байланысты. Ӛзін-ӛзі қутқару әдістерін білу. Ҥзақ уақыт тірі болу негізі — ӛртҥрлі салалардағы нақты білім. Қажетті білімнің болмауын кҥш-жігер де, шыдамдылық та, азық-туліктің артық қоры мен авариялық қҥралдар да қҥтқара алмайды. Мысалы, бір қорап сіріңке адамды, егер ол қыста немесе жаңбырда отты қалай тҥтатуды білмесе, суықтан қҥтқармайды. Тасқынға тап болу қауілі, егер'таскын қауіпі бар учаскеден ӛту тәртібін білмесе кҥшейе тҥседі. Алғашқы медициналық жәрдемді дҥрыс кӛрсетпеу зардап шегушінің жағдайын қиындата тҥседі. Болашақ авария тҥргысынан әмбебап тақырыитарға әңгіме еткізу аса маңызды: қолда бар қҥралдар кӛмсгімен бақытсыздық белгісін беру, компассыз бағдарлау, жҥру кезінде бағыт ҥстау, елді мекендерді, адамдарды іздеудің жалпы принциптері, ыдыссыз тамақ әзірлеу, тҥрпайы әдістермен от жағу, ҥзақ уақытқа лагерь ҥйымдастыру, жарақат алған кездегі алғашқы кӛмек, су тосқауылдарынан оту және т. б. Тіршілік дагдыралы. Ӛзін-ӛзі қҥтқару ӛдістерін білу теория практикамен ҥштасқан жағдайда пайдалы іс-ӛрекеттерге қол жеткізеді. Басқаша айтқанда адам оны тек қана біліп қана қоймайды, қандай да бір жағдайда оны қалай жасалатындығын іс жҥзінде кӛрсетеді. Талай ҥрпақ жинаған білім іс жҥзіндегі тіршілік дағдылары болып қалыптасып, адамдардың, сыртқы ортаның аса жағымсыз жағдайына бейімделуіне мҥмкіндік береді. Солтҥстіктегі эскимостар, тайгадағы аңшы- қол ӛнерші, шӛлдегі австралиялық абориген ата-бабалар жинақтаған тәжірибемен әздерін мҥдде еркін сезінеді. Кез-келген тотенше жағдайдағы тірі қалу дағдыларын біліп қана қоймай, оны ,қалыптастыруға тиіс. Жа^іпы дене шынықпіыру, шыныгу. Авариялық жағдайда дене кҥші шыдамдылықтан маңызды немесе керісінше, -Г бағамдауға болмайды, барлығы авариядағы нақты жағдайға байланысты. Лагерьде жҥк жеткізу немесе қҥрғақ ағашты шабу, қҥз жартаста қҥлаған адамды ҥстау ҥшін кҥш қажет. Азық-тҥлік жетпей узақ уақыт бойынша жҥмыс істеу немесе бірнеше кҥн бойы жҥрген жағдайда шыдамдылық қажет. Шыдамдылық, кҥш, шынығу сияқты организмнің физикалық ерекшеліктерін авария жағдайында алу мҥмкін емес. Бҥл ҥшін, айлар, жылдар қажет. Бҥл қасиеттерді спорттың белсенді тҥрлерімен жҥйелі 25 шҥғылдану уақытында сіңіруге болады. Спорттың альпинизм, туризм, жҥгіру сияқты тҥрлері аса пайдалы. Адам неғҥрлым шыныққан сайын жағымсыз температуралардың әсерін жеңіл қабылдап, авариялық жағдайларға оңай кәндігеді, ӛзінің жҥмысқа қабілеттілігін ҥзақ сақтайды. Қутқару жумыстарын дурыс уйымдастыру. Авария жағдайында әртҥрлі жҥмыстарды ойластырып, ҥжыммен бірге жасаған дҥрыс. Тіпті ең кҥшті адамның бірнеше әлсіз адаммен салыстырғанда қҥтылуға мҥмкіндігі аз. Топта жасына, кҥшке, дағдысына қарамастан әрбір қызметкер қажет. Лагерь ішіндегі жҥмысты әр адамның кҥші мен мҥмкіндігіне орай болу керек. Әйелдерге, балаларға, әлсіз адамдарға — ҥшақтарды аңықтау мақсатыңда бақылау, елді мекендер белгілерін табу, азық-тҥлік жинау, қақпан мен тҥзақтың кӛмегімен балық аулау, аңға шығу, жаралылар мен ауруларды кҥту, тамақ дайындау, от жағу, киім кептіру мен жамау. Ал еркектерге ағаш дайындау, баспана салу, тәңірекке барлау жасау және басқалар тапсырылады. Жҥмсалған еңбек шығынына қарамастан жҥмысты жалғастыру аса және маңызды. Кез-келген жҥмыс бір сарында, кҥш-жігерді дҥрыс жҥмсай отырып істелуге тиіс. 33 ЖЕР - АУА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕР ҤСТІ БЕЛГІЛЕРІ (белгі кӛлемі 3x0,5 м) I - дӛрегер қажет, қатты жараланған адам бар II - дәрі-дәрмек қажет III - жаралыны жедел алып кету керек X - қозғала алмайды Ғ - тамақ пен су қажет | - карта мен компас керек - радиостанция, дабыл шамы қажет |\ - қозғалыс бағытының кӛрсеткіші Ф - бәрі де осы бағытпен жҥреді А - қауіпсіз орналасатын сенімді орын Ь - ЖЖМ қажет бәрі де ойдағыдай N _ жоқ * - иә 1 - тҥсшіксіз Тосын жағдайға ҥшыраған адамның ҥзақ тіршілігін қамтамасыз ететін аса маңызды факторлар-осылар 26 II ТАРАУ. ТӚТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР АУМАҒЫ ТӚТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР АЙМАҒЫНЫҢ ЗІЛЗАЛА, АВАРИЯ, АПАТ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЗАҚЫМДАҒЫШ ҚҤРАЛДАРЫН ҚОЛДАНУ КБЗІНДЕП СИПАТТАМАСЫ "Табиғи және техногеңдік сипаттағы тӛтенше жағдайлар туралы" ҚР Заңында тӛтенше жағдай аймағы ретінде тӛтен-шс жағдай жарияланған аумақ тҥсініледі. Осы заң бойынша ҚР ҥкіметі табиғи және техногендік си-патгағы тӛтенше жағдайлар саласында тӛтенше жағдайларды аймақтық немесе ғаламдық тҥрлерге жатқызады да, осы тӛтен-шс жағдайлардың таралу кӛлемі мен аумағын анықтайды. Жергілікті атқарушы органдар тӛтенше жағдайлар сала-сында тӛтенше жағдайларды объектілік және жергілікті тҥрлерге жатқызады, осы тӛтенше жағдайлардың таралу колемі мен аумағын анықтайды. Қазақстан Республикасының біршама аумағында жер СІЛКІнісі болып тҥрады. Осы зілзала, ӛдетте, ҥлкен аймақты қамтиды, соның сал-дарынан топырақтың тҥтастығы бҥзылып, ғимараттар мен ҥй-жайлар қирайды, адамдар қаза болады жӛне жарақат бо-лады, материалдық қҥндылықтар жойылады. Жер сілкінісі кезіндегі зақымдаудың қайталама фактор-лары тӛмендегідей: — коммуналдық-энергетикалық және газ желілерінің бҥ-зылуы, ӛндірістік авариялар нәтижесінде болатын алапат ӛртгің шығуы; — сел тасқынының, қар кӛшкіні мен сырғымалардың иайда болуы; — тоғаңдардың бҥзылуы нәтижесінде елді мекендер мен тҥтас аудандардың су астында қалуы; — химиялық және радиациялық қауіпті объектілердің қирауы нәтижесінде ҚӘУЗ ошақтары мен радиоактивті за-қымдау аумағының пайда болуы. Сел тасқындарының бастапқы факторларының арасы-нан, ең алдымен, автомобиль және темір жолдарға, копірлерге, электр беру желілеріне, ғимараттар мен тҥрақ жайларға, ауылшаруашылығы жайылымдарына келтірілетін залалдарды айтуға болады. 35 Сел тасқындары ҥлкен қашықтықтарда лайлы-тасты мас-самен суландыру жҥйесінің магистральдық каналдарын ба-сып кетеді, соның салдарынан егістік сусыз қалып, жайы-лымдардың жойылуы нӛтижесінде жанама шығын келтіріледі (қайталама фактор). Гидротехникалық ғимараттардың қирауынан ықтимал су басу аймағы (ӛзенге, кӛлге, су қоймасына, су басқан тҥрғы-лықты жерден жапсарлас аумақтьщ бір бӛлігі) және апатты су басу аймағы пайда болады (бҥ^зу толқыны таралатын шектегі ықтимал су басу аймағының бір бӛлігі). 27 Апатты су басудың негізгі зақымдағыш факторлары екпіннің қиратқыш толқыңдары, қҥфлық аумағы мен объектілерді бас-қан су тасқыны мен жәй ағатын су болып табылады. Бҥл жағ-дайда адамдар қаза болып мал мен егістЬсгер жойылады, ха-лықтың тіршілігі мен кәсіпорындардың ӛңдірістік- экономи-катық қызметі бҥзылады, мәдени және тарихи қҥндылықтар жоғалады, табиғи ортаға ҥлкен залал келтіріледі. Ӛрттің негізгі зақымдағыш факторы оттың жанып жатқан затқа тікелей есері жӛне сәулелену салдарынан жоғары тем-пературалардың заттар мен объектілерге қашықтық ықпалы болып табылады. Ӛрт кезінде технологиялық қоңдырғылар мен кӛлік қҥралдары толық немесе ішінара жойылады неме-се қатардан шығады, адамдар қаза болады немесе ӛртҥрлі дең-гейде кҥйік алады, ҥй жануарлары мен маддар қырылады. Ӛрт кезіндегі қайталама зақымдау факторлары жарылыс-тар, қоршаған ортаға ластаушы заттардың шығуы болып та-былады. Ӛрт жайылмаған ғимараттар мен онда сақталған зат-тарға ӛрт сӛндіру ҥшін пайдаланылған су да ҥлкен залал келтіруі мҥмкін. Ӛрттің ауыр ӛлеуметтік және экономикалық салдары, ӛрт бҥлдірген объектінің ӛзінің шаруашылық неме-се ӛзге де міндеттерін атқаруды тоқтатуы болып табылады. Жарылыстың зақымдағыш факторларының осерінің нә-тижесінде (ауа толқынның соққысы) ғимараттар мен тҥрақ-жайлар бҥзылады немесе зақымданады, адамдар қаза болады. Жарылыстың қайталама факторлары объект ішіндегі адамдардың ғимараттар мен тҥрақ жайлардың қираған қҥры-лғыларының сынықтарынан жарақаттануы, олардың ҥйінді астында қалуы болып табылады. Жарылыстар нотижесінде зақымдалған қондырғыдан қауіпті заттар ағып ӛрттер пайда болуы мҥмкін. Химиялық қауіпті объектідегі авария кезіңце химиялық за-қымдану аймағы пайда болады. Ол ҚӘУЗ әрекеті нәтижесінде адамдардың тіршілігі ҥшін қауіптілік деңгейімен сипатталады, оларда сырқатты ахуал тудырып, тіпті қазаға ҥшыратуы мҥмкін. Хішиялықзақымдау ошагы — ҚӘУЗ-дің зақымдағыш әсері таралатын шектегі алаң. Аварияның ықтимал салдарының кӛлемі белгілі бір дең-гейде химиялық қауіпті объектілердің ҥлгісіне, ҚӘУЗ тҥріне, оның ерекшелігіне, санына және сақтау жағдайына, авария-иың, ауа райы жағдайының және басқада факторлардың си-патына байланысты. Химиялық қауіпті объектілердегі басты зақымдағыш фак-торы аумағы ондаған шақырымдарға дейін созылатын ай-мақтың химиялық зақымдануы болып табылады. Химиялық қауіпті объектілердегі авариялардың қайта-лама факторы ретінде жарылыстар мен ӛрттер болуы мҥмкін. Соғыс уақытында қарсылас жақ ядролық қаруды қолда-нған кезде мынадай зақымдағыш факторлары есер етеді. 28 Соққы толқыны — негізгі зақымдағыш есер факторы, жа-рылыс кіндігінен барлық жаққа дыбыс жыддамдығымен қозғ-алатын, қатты сығылған ауаның жиналған жері. Осылайша ІМгт ядролық оқтҥмсықтың жарылысы кезіңде соққы толқыны 9 секундта 5 километрге, 22 секундта 10 километрге жетеді. Соққы толқыны ғимаратты, техниканы, ӛндірістік қон-дырғыны, ғимаратты, қиратады және адамдарды зақымдайды. Соққы толқынының зақымдағыш әсері шаршы санти-метрге (кг/см2 ) килограммдармен корсетілетін оның тӛңірегіндегі артық қысыммен сипатталады. Мысалы, ауадағы ядролық жарылыс кезінде қабылдау бетінің алаңы 5000 см2 , тҥрған адамға артық қысымы 0,5 кг/ см2 соққы толқыны 2500 кг кҥшпен әсер етеді. Ядролық зақымдау ошағы шартты тҥрде терт шеңберлі аймаққа болінеді: Бірінші аймаққа (жарылыс кіндігіне жақын жердегі то-лық қираушылық) сыртқы шекараға 0,5кг/см2 жоғарырақ артық қысыммен соққы толқынының есеріне ҥшыраған за-қымдану ошағының аумағы жатады. Екінші аймақ (қатты қирау) 0,5 — 0,3кг/см2 соққы толқ-ынының артық қысымымен сипатталады. Бҥл аймақта тас ғимараттар мен жертӛлелер қатты қирап, ағаш ғимараттар 37 толық қирауы мҥмкін, ҥйінділер пайда болып, ӛрт шығуы да мҥмкін. Панаханалардың кӛбісі сақталады, алайда кейбіреулерінің кіреберісі мен шығаберісін ҥйінді басып қалуы мҥмкін. Панаханадағы адамдар зардап шекпейді. Үшінші аймақ (орташа қираулар) 0,3 — 0,2кг/см2 соққы тол-қынының артық қысымымен ғимараттар мен тҥрақжай-лармен ішінара қирауымен сипатталады. Оларды жаппай ӛрт жайлауы мҥмкін. Кӛптеген қорғаныс ғимараттар сақтаты-нады, ал онда тҥрған адамдар зардап шекпейді. Қорғаныс ғимаратының сыртында қалған адамдардың бір бӛлігі жара-қат алып, жедел медициналық кемекті қажет етеді. Тӛртінші аймақ (болмашы қираулар) 0,2 — 0,1кг/см2 то-лқын соққысының артық қысымымен сипатталады. Бҥл ай-мақта ғимараттар мен тҥрақ жайлардың қирауы сирек. Жарықтың сәуле шыгаруы — ядролық жарылыс кезінде пайда болатын сәуле энергиясының ағыны. Ядролық жары-лыс жарқылдаған аумақтағы ауаның температурасы жарқ-ылдау басында миллион градусқа дейін жетіп, аяғында бірнеше мың градусқа дейін тӛмендейді. Жарықтың сәуле шығаруы қас-қағым сәтте таралып, аз уақыт қана әсер етеді. Жарық сәулесі кҥндікінен әлде қайда кҥшті, ал ядролық жарылыс кезінде пайда болған ядролық шар жҥздеген кило-метрден кӛрінеді. 29 Жарық сәулесінің зақымдағыш әсері жарық серпінімен, яғни жарық сӛулесі бағытына қарсы орналасқан ҥстінгі беттегі Ісм2 сәулелену кезінде еткен жарық энергиясының санымен сипатталады. Жарық серпінінің елшем бірлігіне 1 кал/см2 алынады. 2 — 4 кал/см2жарық серпіні кезінде қор-ғанбаған адамдарда бірінші дәрежедегі кҥйік, 4 — 7,5 кал/ см2 кезінде екінші дәрежедегі кҥйік (бҥршіктердің пайда бо-луы), 7,5 — 12 кал/см2 кезінде ҥшінші дәрежедегі кҥйік (тері жамылғыларының толық жансыздануы), 12 кал/см2 -нан жо-ғары болса, тертінші дәрежедегі кҥйік алады (тері жаппай жансызданып ҥлбірейді). Жарық сәулесі жаппай ерт тудыруға қабілетті. Жарық сәулесінің жиілігі ауа райына қатты тӛуелді. Ту-' ман, жаңбыр мен қар оның әсерін қатты әлсіретеді, ал ашық қҥрғақ гща райы, керісінше, ерттердің шығуы мен кҥйік алуға қолайлы жағдай жасайды. 38 Ӛткішрадиация — ядролық жарылыс кезіңде шығатын гам-ма сәулелер мен нейтроңдар ағыны. Ядролық қарудың зақымдаушы факторы. Ӛ.Р-нің кезі — ядролық реакция. Ә.Р-нің әрекет ету мерзімі 10—15 секунд-тан аспайды (ядролық реакцияның ҥзақтығы). Ӛ.Р-нің зақ-ымдаушы әрекеті адамдардың сәуле алуын тудырады, зақым-даушы фактордың мәні: гамма сәулелер мен нейтрондар тірі клеткалардың молекулаларын иондап, олардың қалыпты тіршілік қызметін бҥзады. Мҥның нӛтижесінде адамдар сәуле . ауруына шалдығады, коп доза алған адамдар мерт болады. Ҥсті жабылған жыралар, блиндаждар, паналау ғимараттары және басқа қорғаныс қҥрылыстары сондай-ақ қорғаныс киімдер Ӛ.Р. әсерін кҥрт әлсіретеді. Жердің радиоактивті ластануы — ядролық жарылыс бҥлт-тарынан радиоактивгі заттардың тҥсуі нәтижесінде болады. Жердің радиоактивті ластануының деңгейі жарьшыстың тҥрі мен қуатьша және ол жарылған сәттен бастап еткен уақьпқа, жарылыс орталығьшың қашықтығьша, ауа райына және жер бедеріне байланысты. Радиоактивті бҥлттың ізі сызбалануы бой-ынша эллипсті еске тҥсіреді және зақымдалған алқапқа әртҥрлі деңгейде жайылады. Сондықтан да (жиілігіне байланысты) зақ-ымдалған алқапты қауіпті, кҥшті және баяу зақымдану аймағы деп белу қалыптасқан. Егер іздің келбеу қиылысын алсақ, оңда; радиация деңгейі іздің сыртқы шек арасынан кетеріліп, оның кіндігіңде ең жоғары деңгейіне жетеді. Радиация деңгейі уақыттың етуіне байланысты біртіңдеп темендейді. Осылайша, егер радиация деңгейі жер бетіңдегі ядролық жа-рылыстан кейін 100% алсақ, онда 2 сағаттан кейін екі есеге, ҥш сағаттан кейін терт есеге, ал 7 сағаттан кейін он есеге азайады. Радиоактивті заттармен зақымданған жерде тҥрған адам әрдайым сыртқы сәулеге немесе сәуле ауруьша ҥшырауы мҥмкін радиоактивті заттардың организмге ӛту нәтижесінде зақымда-нуы ықтимал. 30 Электромагниттік импульс — ядролық жарылыстың зақ-ымдаушы факторы, гамма сәулелердің қоршаған орта атомда-рына тигізген әсері және электрондар ағыны мен оң иоңдар-дың тҥзілуінің нәтижесіңде пайда болған электрлі және магнитті соулелер. Э.И-тің әсер ету ҥзақтығы — бірнеше оңдаған милли-секунд. Э.И.-тің байланыс аппараттарына зиян келтіріп, сыр- 39 тқы желілерге қосылған электр қондырғыларының жҥмысын бҥзуы мҥмкін. Әсіресе жартылай ӛткізгіштерде жҥмыс істейтін радиоаппаратураларға әсері кҥшті. Э.И ӛсерінен қоргану шара-ларын алдын- ала қарастыру қажет. Лдамга радиацияның әсері. Адам сәулеленудің екі тҥріне: сыртқы және ішкі сеуле-ленуге ҥшырайды. Сәулеленудің сыртқы коздеріне Галактика жҥлдыздарының жарылысы мен кҥннің қатты сәуле шығару кезіңде пайда бола-тын космостық сӛулелену жатады. Космостық сӛулелену доза-сы адамға әсер етеді. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын ауаның, озонның қорғаныс қабаттары жҧқара тҥседі, сондықтан да сә-лелену жоғары. Космостық иондаушы сәулелену табиғи радиаңиялық аумақты қҥрайды, оған жердегі барлық тірі организмдер ҥшырайды. Сәулеленудің жердегі коздері жер қойнауындагы, атмосфе-радағы, судағы және ӛсімдіктердегі радиоактивті заггар болып табылады. Жер шарының коптеген аудандарында дозаның қуаты 4 — 12 мкр/сағ шегінде болады. Осы аудандарда тҥратын адамдар-дың жылдық дозасы 30— 100 мбэр (0,03—0,1 бэр). Табига кӛздерден адамның ішкі сәулеленуі организмге азық-тҥлік тағамдары, су мен ауа еткен кезде болады. Балықты коп жейтін адамдар, бҥғы етімен коректенетін солтҥстік аудандар тҥрғындары салыстырмалы тҥрде сәулеленудің жогары дозасын алады, ӛйткені бҥл тағамдарда радиоактивті заттардың молшері кӛбірек кездеседі. Сағаттың жарқырауық циферблаты АЭС-тегі болмашы улы заттың бӛлінуіне қарағанда терт есе артық жылдық дозаны береді. Циферблаттан 1м қашықтықтағы сәулелену Ісм қашықты-қтағыдан гері 10000 есе әлсіз. Тҥрлі-тҥсті телевизор бойынша телебағдарламаларды жыл бойында кҥн сайын ҥш сагаттан қарау 0,5 мбэр береді. Рентген кезінде адам 30 мбэр доза, флюорогра-фия кезінде — 370 мбэр доза алады. Сейтіп, жердің орбір тҥрғы-ны жыл сайын орташа 200 — 300 мбэр сәулелену алады. Адамдардың, хайуанатгар мен осімдіктердің жапнай радиа-циялық зақымдануы мҥмкін авариялар мен бҥліішіілікгер кезіңце ядролық энергетик&лық қондырғылар мен экономикалық ӛзге 40 де объектілері радиацияаық қауіпті объектіпер деп аталады. Ола-рға: әртҥрлі мақсаттағы атом станциялары, ядролық отын цик-лындағы кәсіпорындар, атом су асты қайықтары, ядролық оқт-ҥмсықтар жатады. 31 РҚО (радиациялық қауіпті объектілер)-дағы авариялардан кейінгі алғашқы сағаттар мен тәуліктегі қоршаған орта ластану-ының адамдарға ӛсері жердегі радиоактивті ауамен араласқан (радиоактивті тҥскен бҥлттан белінетін азық-тҥлік) радиоактивті бҥшттан сыртқы сәулеленумен (ядролық отынды белу енімдері, уранмен байьпылған — 235 уран қос тотығы —238), РҚ бҥлтта-рымен демалу салдарынан сәуленің ішке етуімен, соңдай-ақ адам денесі ҥстіңгі жағының осы заттармен ластану салдарымен анық-талады. Бҥдан кейін кептеген жыддар бойында сәулелену доза-сының жинақталуы ластанған азық-тҥлік пен суды пайдалану салдарынан ететін болады. Сәулелену дозасы туралы тҥсінік Иондаушы сәулеленулер тірі организммен ықпалдасқан кезде олар энергиясын ҥлпаларға кеп берген сайын зақымдану да арта тҥседі. Организмге берілген энергия молшері доза деп атшіады. Организм сәулелену дозасьш кез-келген радионуклидтен неме-се радионуклид қоспасьшан алуы мҥмкін. Бҥл жағдайда сәуле-лену кезіне организмнен тысқары немесе тамақпен, сумен ауамен келуі нәтижесінде оның іішнде болуы мҥмкін. Сәулеленудің нақты жағдайына байланысты бірінші кезекке дозаның әртҥрлі тҥрлері шығады, олар сәулелену учаскесі колемінің қандай екендігін, оның қайда орналасқаңдығын, бір адамның немесе адамдар тобының сӛуле алғандьгғын және бҥның қай уақытта болғандығьш ескере отырьш, әрқалай есептеледі. Сәулеге ҥшыраған дененің (организмнің) массасының сіңірілген бірлігінің сәулелену энергиясының мелшері сіңіріаген доза деп аталады. Алайда бҥл мелшері сіңірілген дозаның бірдейлігі кезінде альфа сәулеленудің бета және гамма сәулеле-нуден едәуір қауіпті екендігін ескермейді. Соңдықтан дозаның келесі тҥрі эквивааентті доза болып табылады, ол сәулеленудің осы тҥрінің организм ҥлпасын зақымдау қабілетін керсететін коэффициентке кӛбейтілген, сіңірілген доза мелшеріне тең: Ірад хк =1бэр; 1 Грхк=1 Зв (зиверт). Алайда, эквивалентті доза әр тҥрлі ҥлпалардың сәулеленуді әр тҥрлі сезетіндігін ескермейді. Дененің бҥл мҥшесі басқасына қарағанда анағҥрлым сезімтал: X 41 мысалы, сәулеленудщ бірынғай эквивалентті дозасыңца қатерлі ісік қалқанша безге қарағанда ӛкпеде жыддамырақ паіща бола-ды, ал жыныс бездерінің сәулеленуі генетикалық зақымдану сал-дарынан аса қауілті. Сондықтан ӛртҥрлі ҥлпалар мен органдар ҥшін тиісті коэффициенттер енгізіледі. Эквивалентті дозаларды осы коэффициенттерге кӛбейтіп жӛне барлық ҥлпалар мен орган-дар бойынша қосып, организм ҥщін сәулеленудің жиынтық әсерін кӛрсететін тиімді эквивалентті дозаны аламыз. Осы ҥш тҥсінік (сіңірілген доза, эквивалентті доза жонс таімді эквивалентті доза) тек жеке алынған дозаны кӛрсетеді. Егер адамдар тобы алған тиімді эквивалентті дозаны қосатын бол-сақ, ужьшдық тиімді эквивалентті дозаны аламыз. ҥжымдық доза кӛлемінің озгерісі бҥкіл 32 хайуанаттардың немесе сол аумақ-та тҥратын халықтың денсаулығына аса қатты әсер етеді. СИ Халықаралық бірлік жҥйесінде дозалық бірліктердің елшемі (СИ) ГРЕЙ (Гр). Сінірілген дозаны бағалау ҥшін, сон-дай-ақ РАД =0,04 1/кг; ІГр = 100 Рад жҥйеден тыс бірлігі пай-даланылады. Грей белгілі бір физикалық дене массасының сіңірілген бірлігінің иоіщаушы сеулелену энергиясының санын білдіреді. Сіңірілген доза қауттылығын бір секундтағы (р/с) рентген ҥлесі бірліктерімен елшеу кеңінен жайылған, бір секундтағы милирентген (мр/р), бір секуңптағы микроренттен (мкр/с), бір сағаттағы микрорентген (мкр/с). Бҥл бірліктерде (мкр/с) әдетте тҥрмыстық дозиметрлердің ақпараты беріледі. Сәулеленудің негізгі дозалык шектері және жол берілетін деңгейі Сәулеге ҥшыраған адамдардың мынадай санаттары белгіленеді: — А санаты — қызметкерлер (иондаушы сәулелену кездерімен жҥмыс істейтіндер); — В санаты — облыстардың, республиканың халқы. Органдардың ҥш тобы белгіленеді: I топ — бҥкіл дене, бас және қызыл (сҥйеқ) миы. II топ — бҥлшық ет, қалқанша без, майлы ҥлпа, бҥйрек, кек бауыр, асқазан-шек жолы, кӛз бҥршағы, кез және окпе. III топ — тері жамылғысы, сҥйек ҥлпасы, саусақтың ҥшы, білек, сирақ пен табан. Сәулеге ҥшырағаңдардың әрбір санаты ҥшін сыныптардың екі нормативі белгіленеді: - негізгі дозалық шек; - негізгі дозалық шекке сәйкес келетін жол берілетін деңгей. Негізгі дозалық шек ретіңде А санаты ҥшін органдар тобы- на байланысты кҥнтізбелік жыл ҥшін шекті жол берілетін доза (ШЖД), ал В санаты ҥіпін доза шегі (ДІЫ) белгіленеді. Органдағы жеке ең жоғары норматив эквивалентті негізгі доза ҥшін белгіленеді. Дозалық шектер табліщасы Жиынтық сыртқы және ішкі сәулеленудің дозалық шектері, кҥнтізбелік жыл ішіндегі бэр Қауіпті органдар тобы I II III А санаты ҥшін шекті жол берілетін доза(ШЖД). 5 15 3 0 В санаты ҥшін доза шегі (ДІП) 0, 5 1,5 3 Үстіңгі беттің ластануының жол берілетін деңгейі 33 Ластану объектілері X- белсенді нуклидт ер Р- белсенді нуклидтер жекелері басқалар ы Тері жамылғысы, ЖҚҚ бет • ҥстіңгі беті. 1 1 100 Арнайы киім, қосымша ЖҚҚ ішкі, ҥстіңгі беті. 5 20 800 Адамдар тҥрақты келетін ғимарат-тардың және сонда 5 20 200 тҥратын ғимарат-тарды ҥстіңгі беті. Адамдар уақыт аралығында келетін гимараттар және онда тҥрған ғима-раттар ҥстіңгі беті. 50 200 8000 43 ТМД елдеріндегі ядролық реакторлардьщ улгілері ТМД-дағы атом энергетикасының дамуы жылу (баяу) ре-акторларға және шапшаң нейтрондардағы реакторларға негізделеді. Жылу нейтроңдарыңдағы реакторларға ВВЭР — 440, ВВЭР — 1000, ВВЭР — 210, ВВЭР — 365 йорпусты реакторлар жата-ды. ВВЭР — 440 реакторлары Нововоронеж (3 және 4 блоктар), Кольск, Ровенск, Армян және т.б. АЭС-терде орнатылған. Реакторлар қызметкерлерді нейтронды және гаммалық сәулеленуден биологиялық қорғайтын бетон шахталарда ор-наласқан. ВВЭР — 1000 реакторы ТМД.-дағы ядролық-энергетика жҥйесінің негізгі ҥлгісі болып табылады. ВВЭР ҥлгісіндегі реакторларымен қатар РБМК канал ҥлгісіндегі ҥлкен қуатты уран-графит реакторлары қолда-ныла бастады, мҥнда реакцияны баяулатқыш графит, ал жылу ӛткізгіш су болып табылады. ТМД-да алғашқы тәжірибелік-ӛнеркәсіптік шапшаң нейтрондардағы қуаты12 мгвт реак-тор 1968 жылы Дмитровградта салынды. Реактордың қуаты ядролық отының мӛлшеріне байла-нысты. Осылайша, уранның жалпы жҥктемесі тӛмендегідей: ВВЭР -440-42 т, ВВЭР -1000 -66т, РБМК - 1000 (Чер-нобыль реакторы) — 192т. Қазақстандағы Ақтау қаласында 1972 жыддан бастап БН — 350 реакторы пайдаланылады. Оның қуатының ҥлкен болігі суды тҥшылту ҥшін пайдаланылады. БН — 350 номиналдық параметрлермен жҥмыс кезінде қҥбыр генераторлары мен тҥшылту қондырғыларын бумен 34 қамсыздандырады. Бҥлай ету электрэнергиясын 30%-ке дейін және ӛнеркәсіп дистил-латын 90% -ке дейін ӛндіруге мҥмкіндік береді. ВВРК — 10 реакторында сейсмодатчиктары негізінде кӛп мӛрте қолданылатын арнайы қондырғы жасалынды, ол жиілігі 9 баллға дейінгі жер сілкінісі кезінде реакторды ав-томатты тҥрде ажыратуға тиіс, бҥл жағдайда реактор атмос-фераға улы заттың шығуын болдырмайтын кҥйге келтіріледі. Алайда бҥған қарамастан, реактор тӛңірегінде радиусы 3 км санихарлық қорғау аймағы бар. Авариялық улы зат шығу кезінде (3 тәулік) радиоактивті бҥлттан сыртқы сӛулелену 44 дозасының 0,32 бэр қҥрайтындығына, яғни 0,50 бэр қҥрай-тын шекті жол берілетін дозадан аз болатындығына есептел-ген, алайда қалқанша бездің сәулелену дозасы ІПЖД —1,5 бэр кезінде 92 бэр болады сондықтан радиусы 3 км аймақ-тан халықты уақытша кәшіру қажет. 10 км аймағында 3 тәулік ішінде сыртқы сәулелену доза-сьі ШЖД — 0,5 бэр кезінде 0,06 бэр қҥрайды, ал ШЖД 1,5 кезінде қалқанша бездің сӛулелену дозасы 18 бэр қҥрайды, яғни Юкм радиусында адамдардың тіршілігін уақытша шек-теуге тура келуі мҥмкін (кӛшірусіз). Алматы қаласында реактордан 30 км радиусында сыр-тқы сәулелену дозасы анағҥрлым тӛмен болады, ал қалқан-ша бездін сәулелену дозасы В тобындағы халық ҥшін ШЖД деңгейінде болады (0,55 бэр). 1998 жылы 23 сәуірде "Халақтың радиациялық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы заң халықтың радиоактивті қауіпсіздігіне қамсыз-даңдыру оның денсаулығын иондаушы сәулеленудің зиян-ды осерінен қорғау саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді. АЭС-тегі авариялар кезіндегі жергілікті жердегі радиациялық кауіп аймағы Атом энергетикалық станіхияларын пайдалану кезінде бір қатар елдерде жҥзден астам авария больш, қоршаған ортаға ра-диоактивті заттар шығарыдцы. Радиоактивті заттардың ядролық-энергетикалық реактордан тысқары шығу нӛтижесіңде адам-дардың ӛмірі мен денсаулығы ҥшін қауіп тӛңціретін котерінкі радиациялық қауін радиациялық авария деп аталады. Радиоактивті заттардың таралу шекарасымен радиация-лық авариялар былайша бӛлінеді: Шектеулі авариялар (радиациялық салдары бір ғимарат-пен шектеледі, қызметкерлер сәулеге ҥшырауы мҥмкін). Жергілікті авариялар (радиациялық салдары АЭС ау-мағымен шектеледі). Жалпы авариялар (радиациялық салдары АЭС аумағы-ның шекарасына таралады). 45 АЭС-тегі авариялар кезіндегі жергілікті жердің радиациялық ластану аймағының сипаттамасы 35 Аймақтардың атауы Авариядан кейінгі бірінші жылдағы сәулелену дозасы Авриядан кейін бір сағаттан кейін сәулелену дозасының қуаты сыртқ ы шек- арада ішкі шек- арада орта шек- арада сыртқы , шек- арада ікші шек- арада Баяу ластану 50 рад 500 рад 160 рад 140 рад/сағ 1400 мрад/с а ғ Кҥшті ластану 500 рад 1500 рад 866 рад 1,4 мрад/са ғ 4,2 рад/сағ Қауіпті ластану 1500 рад 5000 рад 2740 рад 4,2 мрад/са ғ 14 рад/сағ 36 РАДИАЦИЯ КӚЗДЕРІ, ТАБИҒИ РАДИОАКТИВТІЛІК, ЖЕРДЩ РАДИОАКТИВТІК ЛАСТАНУЫ Радиоактивтілік және оған жалғасатын иондық сәулеле-ну Жер бетінде тіршілік пайда болғанға дейін ӛмір сҥрді. "Иондық сәулелену" атауы физикалық табиғаты бойынша әртҥрлі сәулелену тҥрлерін біріктіреді. Радиоактивтік мате-риаддар Жер мен Кҥн жҥйесінің планеталарының қҥрамы-на олар пайда болған сеттен бастап кірді. Радионуклидтер тау жаныстарында, топырақта, суда кездеседі. Олар белгілі бір деңгейде ӛсімдіктер, адам ҥлпасы мен мҥшелерінде және хайуанаттарда да кездеседі. Радиоактивтілікті ашу француз ғалымы Анри Беккерелдің есімімен байланысты, ол 1896 жылы қара қағазбен жабылған фотопластинканы ағартқан уран тҥзының сӛулеленуін аны-қтады. Жарыққа және 1895 жылы ашылған рентген сәуле-леріне ҥқсастыру бойынша бҥл қҥбылыс радиоактивтілік .атауына ие болды, яғни сәулелендіру қабілеті. Радиоактивтілік сәулелену кӛптеген физиктер мен химик-тердің на"зарын аударды. Осы қҥбылысты зерттеуге Мария және Пьер Кюри орасан зор ҥлес қосты. 1898 жылы олар 46 уранның сәулеленгеннен кейін басқа химиялық элементке айналатындығын анықтады. Олардың кейбірін — радий мен полонийді ғалымдар таза кҥйінде ажыратты. Бір грамм ра-дийдің сәулеленуінің бір грамм уранның сәулеленуінен мил-лион есе асып тҥсетін болып шықты. Бҥдан кейін радий ӛзінің "сәулеленуші" атауына ие болды. Аз уақыттан кейін радиоактивті сәулеленудің біртекті емес екеңдігі және иондаушы жӛне кіру қабілетімен ерекшеленетін сӛулеленудің ҥш тҥрінің бар екеңдігі анықталды. Сәулеленудің осы ҥш тҥрі грек қаріпінің алғашқы әріптерімен аталды: аль-фа, бета жене гамма. Кейіннен алъфа- бӛлшектің гелийдің алты, ондық ядросы; бета-бӛлшектің электрон екендігі, гамма-сәу-ленің электромагнитті сәулелену екеңдігі анықтадды. Радиоактивтік ыдырау кезіңде шығатын бӛлшек пен гам-ма-квант заттармен ықпалдаса отыра ӛз энергиясын ионда-нуға жҥмсайды. Осы сәулелердің ортақ термин ретінде мына сездер пайдаланылады: иондаушы сәулелену, иондағыш ра-диация немесе жай ғана радиация. Иондаушы сәулелену — элементті бӛлшектер ағынынан (электрон, протон нейтрон, позитрон) және электрон маг-нитті сәулелену кванттарынан тҥратын сәулелену, олар-дың заттар мен ықпалдасуы бҥл заттарда әртурлі заттардың пайда болуына алып келеді. Радионуклид — атомдық салмағы мен атомдық заряды бар радиоактивті заттың атомы. Бірдей зарядтары бар, алай-да атомдық салмағы ӛр тҥрлі атомдар осы элементтің изо-топтары деп аталады. Радионуклидтің ыдырау ӛнімдерінен басқа иондаушы ра-диацияға Жерге ғаламдық кеңістіктен келген ғарыш сәуле-лері мен электр энергиясын иондаушы сәулеленуге айнал-дыратын сәулеленудің жасанды кӛздері жатады 37 (рентген ап-параты, элементті бӛлшектерді жылдамдатушылар және т.б.). Иондаушы сәулелердің әртҥрлі ену қабілеті жоғалған энер-гияның әр тҥрлі жылдамдығымен байланысты болып шық-ты. Альфа бӛлшектер заттармен ықпалдаса отыра ӛз қозғалы-сының бойы толық иоңдайды, сойтіп энергиясын жылдам жоғалтады. Сондықтан альфа бӛлшектердің коптеген зат-тардағы қозғалысы ҥлкен емес — олар ауада 3 — 8 см отеді, метадда — 10 микрон, ал тіпті тығыз қағаздың бір бет парағы да альфа болшекті толығьшан ҥстайды. 47 Бета-бӛлшектер ҥлкен ену қабілетіне ие, ауада олар 20 мет-рге дейінгі жоддан ӛтеді, ал олардың металда жугылуы ҥшін қалындығы бірнеше милиметр қабат жеткілікті. Гамма-кванттар ауада жҧтылмайды, ал олардыц ағынының ӛлсіреуі гамма-квант пен жҥту материалыныц энергиясынаты-ғыз байланысты. Мысалы, цезий — 137 гамма-соулслек'лн әлсірету ҥшін қалындығы 30 см алюминий нсмссе қалындығы 8 см қорғасын қабаты мындаған есе қажет. Екінші жаганан гамма-кванттар (альфа және бета-бӛлшекгср сияқты) барлық бағыт бойынша кең мҥмюнднсгі кӛздер ретіндс шыгады. Сон-дықтан да олардың жиілігі қашықтық киадратына сәйкес керісінше азаяды, яғни бір метр қашықтықтагы сӛулелену жиілігі 10-см қашықтықтагыдан 100 есе аз боладі.і. Геохимиялық процестердің нәтижссіндс радиоактиіпі эле-менттер жер қыртысында болуы, табиги суларга тҥсуі, жедцету процестеріне қатысуы мҥмкін. Кӛп жағдайда тау жыныстарьшдағы уран су бстінс шығып, оны едәуір қашықтыққа айдайдьі. Барлық табиги суларда уран-ның қандай да бір мӛлшері кездеседі. Егер судың жольп ща ураңды жақсы белетін геологиялық ошақ ксздессс ол сонда жинақтала-ды және геологаялық процестердіц ҥлксп сочымдыльнын ес-кергеңце (ондаған және жҥздсген мың жылдар) бҥл орындар-дағы уранның жинақталуы айтарлықтай колсмгс жстуі мҥмкін. Уранның қайта жинақталуы туралы гапа бірнсше мысал келтіруге болады. Қазылған кәне хайуанатгар сҥйсктері қатты байытылған — проценттің он ҥлесіне дейін. Ксйбір кӛмір ӛндіретін орындарда уран проценттің жҥздсген ҥлесі деңгейіне дейін жинақталған учаскелерге тҥседі. Алайда уранның озі орга-низмге енгеннің озінде ҥлкен радиациялық қауіп тӛцдірмейді, ӛйткені оның ҥлестік белсенділігі ( яғни, бслсснділігі бір грам- мға есептелген) кӛп емес, ол организмнсн теч ыгыетырылады және кеп мелшерде енген жағдайда (бір грамм шамасы) радиоактивтілікке байланысты химиялық улану басталуы мҥмкін. Ураннан ыдыраған ӛнімдердщрадааідияльгқ қауіітгілігі едәуір жоғары. Олардьщ арасында радон бірінші орын алады. Радон — дәмі мен иісі жоқ тҥссіз газ, ауадан 7,5 есс ауыр, радийдьщ ыдырау ӛнімі больш табылады. Радон жср қыртысы-нан біртіндеп бӛлінеді, 38 алайда оның сыртқы ауадагы жинақта-луы әлемнтң ӛртҥрлі нҥктелері ҥшін елеулі срекшсліктерімен кӛрінеді. Топырақ эмиссиясын қоспаганда минералдық тектегі 48 қҥрылыс материаддары: қиыршық ақ тас, цемент, кірпіш және т.б. радон коздері бола алады. Барлық жыныстарда уран мен торий кездеседі. Ал кейбір жыныстарда, мысалы гранитте уран кобірек жинақталуы мҥмкін. Қҥрылыс материалдарына радон радий ыдырағанда пайда болад. Пайда болған радонның бір бәлігі кӛзге кӛрінбейтін тесік арқылы ғимаратқа тҥседі. Егер ғимарат нашар желдетілсе, ал қҥрылыс материаддары мен топырақ уран мен радийдьщ едәуір ҥлкен мәлшерін бойыңда ҥстаса, оңда ра-дон ҥлкен мӛлшерде жиналуы мҥмкін. Адамньщ ғимаратта едәуір уақьгг болатындығъш ескергенде, ол ала алатын тиімді сәулеле-ну дозасы кәсіпқойлар алатын доза жҥктемесінен асып тҥсуі мҥмкін. Кӛп жағдайда радонға байланысты дозалық жҥктемені едәуір азайтуға болады. Жертӛлелерді қымтау мен желдету то-пырақтан радонның ӛтуін айтарлықтай азайтады. Табиғи радиоактиьтік элементтер қабырғада кӛп болса, радонньщ жи-налуын қабырғаны герметикалық бояумен сырлау жӛне қатты желдету арқылы азайтуға болады. Радиацияньщ табиғи кездеріне космостық сәуле жатады. Олар альшатьш радиацияньщ табиғи кӛздері дозасьшьщ жар-тысын қҥрайдьі. Аумактың радиоактивті ластануы Радиациялық авария — радиоактивті онімдердің тасталуьша немесе иондаушы сӛулеленудің РҚО аумағъш қалыпты пайда-лануға арналған жобада қарастырылғандағыдан артық мелшер-де шыгуына байланысты болған авария. Радаациялық аварияньщ салдары олардың зақымдаушы фак-торларына байланысты. Радиациялъіқ авариялардың негізгі за-қымдаушы факторлары радиациялық әсер және радиоактивті ластану больш табылады. Авариялар жарылыстар мен ӛрттерді тудыруы мҥмкін. Ядролық реакторы бҥзылған атом станпияла-рындағы авариялар ӛте ауыр салдарға алып келеді. Радаациялық авариялардың салдары негізінен радиациялық әсер және радиоактивті ластанудьщ колемімен және деңгейімен, сондай-ақ радионуклид қҥрамымен және тасталған радиоактивті зат мӛлшерімен бағаланады. Авария барысында және одан кейін оньщ салдарыньщ деңгейі мен ҥзақтығьша, сондай-ақ радиациялық ахуалға мыналар ай-тарлықтай ыкпал етеді: 49 ) — радиоактивті заттардың табиги ыдырауы, осы заттардьщ қоршаған ортаға таралуы; — метеорологиялық және климаттық факторлар 39 — авария саддарьш жою жӛніндеіі жҥмыс і іотижслілііі, оньщ ішінде дезактивация мен суды қоргау шығарылады. Авариядан кейінгі бастапқы кезсңдс жалпы радиоак-тивтілікке жартылай ыдырайтын қілсқа мсрзімімсн (әдетте екі айға дейін) радионуклидтер айтарлықтай ҥлсс қосады. Мҥндай радионуклид, атап айтқанда радиоактинті йод (йод — 131) болып табылады. Активтшіктің кейіннен ӛлсіреуі бірііешс жҥ і тоуліктен мьщ жылға дейін созылатьш жартылай ыдыраудың ҥлксн мерзіміндегі нуклидтермен анықталады. Олардыңарасынлн ҥзақ уақыт бойы радиациялық ахуалдьщ серпініне нсіізгі ҥйлесті биологиялық қауіпті цезий — 137, строшщй — 9, нлутоний — 239 жоне басқа радионуклидтер енгізеді. Радиациялық әсерге сәулелснуге ссзімтал адамдар, малдар, осімдіктер мен приборлар ҥшырайды. іммараттар, коммуника-ция, технологиялық қондырғы, колік қҥралы, мҥлік, материал мен азық-тҥлік, жайылым мен табиги оргп радиоаісгавті ласта-нуға ҥшьірайдьі. Ауылшаруашылығы кешенінс РҚО-дагы апария салдары жағымсыз әсер етеді. Оның қатардан шыгуы идролық отын, электр және жылу энергия, сондай-ақ идролык, жанармайдан шыққан элементтерді ҥқсату жәнс радтиолкгиші к,аддықтарды кӛму ондірісін тоқтатуға алып кслсді. Ортаның радиоактивті ластануы радиолктиіпі заттың шек-тен тыс (кӛлемді) тығыздығымен синатталады жоне ауадан (колем) бірлігіне орайлас радионуклид белсепділігімсн олшенеді. Радиоактивті ластанудың нәтижееіндс шарулпіылық ай-налымынан енеркәсіп кәсіпорындары, иік|)рақҥрылым элементтері, тҥрғын ҥй, олеумет тҥрмі>іс объсктілсрі, ауыл-шаруашылығы мен орман алқаптары, суаттар мсн жер асты су кӛздері, ӛртҥрлі табиғат объсктілсрі блр бірталай аумақ шығарылады. Адамға сәулс алудың қпуіні Іс жҥзіндс иондаушы сӛулелспу ҥіиін лдлм орглнизімінде кедергі„жоқ. Организмге еніп, ӛз энсргиясыи бсрс отыра олар денедегі заттың кез келгсн молскуласып иондайды, олардың химиячық байланысын бҥіады, бҥл орглнизмдеп 50 биологиялық процестердің қалыпты ағысы мен зат алмасу-ын бҥзады. Бҥл, ӛз кезегінде мидың, асқазанның, қалқанша бездің, орталық нерв жҥйесінің және басқалардың жҥмыс істеуін тоқтатуға алып келеді. Адам сәуле ауруына ҥшырайды, оньщ ауыртпалық деңгейі сәулеленудің қуаты мен мӛлшеріне байланысты. Сонымен қатар организм клеткаларында қауіпті ісіктердің пайда бо-луына алып келетін ӛзгерістер ӛтеді. / дӛреэкелі соуле ауруы (жеңіл) — 100— 200 рад сәлелену дозасы кезінде. Жасырын мерзімі 3—5 апта, бҥдан кейін әлсіздік, бастың ауруы, температураның кӛтерілуі, лоқсу, пайда болады. Ауруды емдеуге болады. II дәрежелі соуле ауруы (орташа) —200— 400 рад сәуле-лену дозасы кезінде. Жасырын мерзімі 3—4 апта. Ауру белгілері анық білінеді. Оте жақсы 40 емделген жағдайда екі— ҥш ай ішінде сауығады. 20 процент жағдайда адам ӛледі. III дәрежелі сәуле ауруы (ауыр) —400— 600 рад сӛлелену дозасы кезінде. Алғашқы белгісі анық білінеді, 20-сы 30 ми-нугтан кейін қайта-қайта қҥстыртып, дененің температура-сы 33 градусқа жетеді. Ауру жедел және ауыр ӛтеді. Алға-шқы аптаның езінде ауыз кілегейі зақымдалып, гиперемия болуы мҥмкін (қан белгілі бір орынға немесе ҥлпа учаскесіне қатты аққанда оның бір жердегі мӛлшері артады немесе оның ағуы қиындайды), ауыз бен жҥтқыншақ зақымданады, тері қабаттары қызарады. Терінің жәй немесе шектен тыс қыза-руы. Жасырын мерзімі 10—20 апта, бҥдан кейін бас қатты ауырып, іш ӛтеді, есінен айрылады. Сӛтті жагдайда 3—6 ай-дан кейін сауыгуы мҥмкін. 20—70 процент жағдайда ӛледі. IV дәрежелі сәуле ауруы (ӛте ауыр) —600 — радтан жоғары сәлелену дозасы кезінде 20 — 30 минуттан кейін алғашқы белгілері біліне бастайды. Дене температурасы 30 градустан асьш, тері зақымданады. Дәрет сҥйылады. Емдеусіз екі—ҥш апта бой-ында оледі. Аурудың барлығы дерлік оліммен аяқталады. Хайуаңаттардағы сәулелену ауыруы Жеңіл дәрежедегі сәуле ауруы жалпы жағдайдың уақыт-ша нашарлауымен, кейде жемнен бас тартудан, лейкоцит-тер санының шамалы азаюымен сипатталады. 150—200 рад доза сәуле алған кезде дамиды. 51 Орташа дэрежедегі сәуле ауруы 200 — 400 рад сӛуле ал-ған кезде хайуанаттарда байқалады. Бҥл жагдайща жағдай-дың нашарлауы, уақытша жемнен бас тарту, іш ӛту, дененің қызыңуы, 5—8 жасар қойларда жҥннің тҥсуі байқалады. Лейкоциттер саны 50%-ке, ал лимфатциттер 75%-ке азаяды. Айтарлықтай ушығу болмай және тиісті емдегсн жагдайда мал сауыгады, кей жағдайларда шетінейді. Ауыр дәрежедегі сәуле ауруы 400 — 600 рад сәуле алған кезде байқалады. Ол қатты нашарлағанда, дененің темпера-турасы кӛтерілгенде, кілегейлі қабықтарымен терідсгі қан ай-налымындағы лейкоциттер, эритроциттер, тромбоциттер са-нының кҥрт тӛмендеуінен пайда болады. Малдың іші ӛтеді, қаны қоюланады, дененің салмағы азайады. Пмдеусіз мал- дың 60%-не жуыгы шетінейді.'Емдеу кезінде ҥзақ уақыт -бойында мал ӛте баяу сауығады. Ӛте ауыр дӛрежедегі сәуле ауруы 600 — 750 рад сәуле алған кезде байқалады. Ол мҥндай жагдайда жылдам, ауыр ӛтеді, хайуанаттар 10—15 кҥнде шетінейді, ал оте ҥлкен доза алғанда одан тезірек шетінейді. Организмдегі сәулелену жалғасатын болса, калпына келу процесі ӛтеді. Осығ.ан байланысты бір осер тудыратын сәулеленудің жиынтық дозасы сӛулелену жалғасқан кезде бір рет сәулеге ҥшырағаннан горі жогарырақ болады. 41 Бета-болшектерінің сыртқы әсері тері ҥлпаларында "бета-кҥйікті" тудырады. Адамдардың мойпының, белінің, басы-ның тӛңірегі, ал малдардың арқасы, ягни радиоактивті шаң тҥрып қалған жерлерде кҥйік пайда болады. Сонымен қатар шоппен қорықтенетін малдарда шоп жегеп уақытында бета- сәулелену нәтижесінде беттерінің радиациялық зақымдануы жиі байқалады. / Адам мен маддъщ радиациялық заттармен ішхі зақымда-нуы организмге ең алдымен олардьщ тамақпеи бірге отуінен болады. Радиациялық заттардъщ біршама бӛлігі ас қорыту жо- * лына тҥскен кезде сорылады, ал қалған болігі ішсккс отіп орга-низмнен бӛлінеді. Сейтіп кілегейлі қабықты зақымдай отыра, ас қорыту органдарының жҥмысын тҥрақсыздандырады. Сорылған радиоактивті енімдер организмге ӛте ретсіз та-ралады. Олар әсіресе қалқанша безде жинақталады (басқа ҥлпалармен салыстырганда 1000 — 10 000 есе артық). Оте ҥлкен дӛвалармен сәулеге ҥшыраған кезде органдар бҥлінеді 52 немесе оларда ісік пайда болады (қалқанша без) я болмаса жҥмысы айтарлықтай бҥзылады (бауыр). Қалқанша және сҥт бездерінде, мысалы, йод изотопта-ры, сҥйектерде, стронций, барий, цирконий изотоптары, ба-уырда цезий, прометий изотоптары жинақталады; церий, ру-тений, рубидий, изотоптары организмде бҥкіл ҥлпалар бой-ынша бір қалыпты орналасады. -/ Суға тҥскен ядролык беліністің жас ӛнімдерін оның ме- кендеушілері жҥтады олар қай организмде болмасын ӛртҥрлі таралады. Егер, мысалы, барлық организмдерде жиынтық ра-•» диоактивтілікті 100% деп алсақ, оның кӛлемінің 65% ішкі органдарда, 10,5% желбезекте, 19% жҥзу жарғағында, 3% бҥшшық етте және 2,5 % сҥйекте кездеседі. Радионуклидтермен ауылшаруашылық ӛсімдіктері азық-тулік пен судың ластануы. Радиоактивті шаң топырақ пен ӛсімдіктерді ластайды. Бӛлшектердің кӛлеміне байланысты ӛсімдік бетіндегі жерге тҥскен радиоактивті шаң 8 — 25 пайызды қҥрайды. Атап ай-тқанда, ©сімдік бетінде кӛлемі кемінде 44 микрон (қалың шӛп ӛскен жерде) бӛлшектер 25%-ке дейін, кӛлемі 1 — 2 микрон белшектер 25%-ке астам жӛне қатты жауын-шашыңда 50%-ке дейін болшектер сақталады. Бҥл кӛрсеткіштер алаң бірлігіндегі шептің қалындығына (шӛп қалың болған сайын радиоактивті жауын-шашын ҥзақ сақталады), жапырақтың тҥріне және оның ҥстіңгі бетіңің сипатына байланысты. Табиғи жағдайларда радиоактивті шаңды ҥ^стіңгі беттен жел ҥтнырып альш кетеді және жаңбыр шайып кетеді. Осыньщ, сон- дай-ақ вегетативті массаньщ осуінен жайылымдық ӛсімдіктердің радиоактивтілігі екі аптадан кейін орташа екі есе азаяды. 42 », Корсетілген мерзім жартылай тазару мерзімі деп аталады. Осімдікке гамма-сәулелер мен бета-бӛлшектері, әсіресе ҥстіңгі бетте жиналғандары зақымдағыштық әсер етеді. Бета-••■ бӛлшектерінің откіш қасиеті шамалы болсада, олар ӛсімдіктің жапырақтары мен есіп-ену органдарын зақымдауға толығы-мен жеткілікті. Осімдіктерді зақымдаған кезде жҥтылған до-задағы бета- сәулелерінің ҥлесі гамма-сәулелерінің ҥлесінен 10-20 рет артық. Осімдіктердің дамуының ең алғашқы кезеңі, белсенді есу аймағы, яғни болінетін жас клеткалар зардап шеккеңде сӛулеге ӛте сезімтал келеді, ал ӛсімдіктердің әрбір тҥрлері мен сорттарына әр тҥрлі радиоактивті сезімтаддық тән. Осы-лайша астық тҥтсымдас ӛсімдіктер тҥтікке шығуы кезіңце. бҥр- 53 1 шақ тҥқымдастар бутонизация — гҥддену кезінде иондаушы ра- диацияның ӛсеріне ете сезімтал келеді. Ӛсімдіктердің тҥқымда-рының пісуі аяқталуы кезіңдегі сәулеленуі ӛнім келеміне әсер етпейді, ейткені олардың қалыптасуы бҥл кезде іс жҥзінде аяқта-лған. Алайда бҥл жағдайда сәулеленудің ҥлкен дозасы кезінде астық ішінара немесе толық ӛсу қабілетін жоғалтады. Таблицада ауылшаруашылығы дақылдары мен ағаштар ҥшін сәулеленудің жойғыш дозасының келемі кслтірілген. Зақымданған аудандағы халықтың іс-әрекеті мен езін-ӛзі ҥстау тәртібін АҚ және ТЖ органдары билейді, олар ра-диациялық ахуалдың сипаты туралы хабарлап, не істеу керектігін тҥсіндіреді. Ӛсімдіктің тҧрі Сәулелен у дозасы (рад) Ағаштар пен ӛсімдіктердің тҥрлері Сӛулелен у дозасы (рад) Пияз 1500 Қара бидай 4350 Сҧлы 3300 Арпа 4350 Жҥгері 4200 Бидай 4500 Қырыққаба т 12300 Бақша бҥршағы 4600 Қызанақ 12400 Орамды қарагайы 1000 Кҥріш 19.600 Кегілдір шырш а 1020 Зығыр 20700 Жапон бал қарағайы 1250 Картоп 12600 Бҥланғыш тҥт 1500 Қантты қызылша 13400 Қайың 8000 Тисс 800 Қызыл емен 8000 43 Қызыл ҥйеңкі 10000 Тоңазытқыштарда, ас ҥйдегі столдарда, шкафтарда, жерт-еледе, шыны және эмалданған ыдыста, полиэтилен қапгды-ғында сақталынған азық-тҥлік пайдалануға жарамды. Топырақ қыртыстарының астындағы тамырлы жемістер іс жҥзінде радионуклидпен ластанбайды. Радиоактивті заттармен ластанған картопты, сәбізді және басқа тамырлы жемістерді мҥқият жуьш тазалаған жӛн. Бҥдан кейін қабығымен қоса 5мм қабатын кесіп, тамаққа пайдалануға болады. Азьщ-тҥліктің тек ҥстіңгі қабатымен ғана радиоактивті зақымдауға ҥшырайтьшдъгғын естс сақтаңыз. Ҥстіңгі қабатын алғаннан кейін немесе біршама уақыттан соң табиғи дезактивация салдарынан пайдалануға жарамды болады. Жергілікті суаттардағы балық пен шаяндарды тамаққа пай- ■ далануға болмайды. Зақымданған жайылымда жайылған мал-дың сҥтін пайдаланбаған жен. Ең жақсысы консервіленген сҥтті пайдаланыңыз (қҥрғақ немесе қойылтылған). Егер сіз сҥтті ігггуте жҥрексінсеңіз, одан сҥзбе әзірлеңіз, онда радиоак-тивті элементтер саны жҥздеген есеге азайып, сары суда қала-ды. Сондықтан олар қаймақта аздау, кілегейде кебірек, ал сҥтте шектен тыс. Тексерілмеген сҥтті балаларға беруге болмайды. Егер майды табада шыжғырса, зиянды элементтер толығымен буланып ҥшып кетеді. Шошқа майын ең таза ӛнім деп санауға болады. Оның радионуклидті "итеріп шығаратын" биохимиялық ерекшелігі бар. Соядан жасалынған сорпаны ісік ауруларына қарсы пай-даланылатын дӛрі-дәрмектің қатарына батыл жатқызуға бола-ды. Капустадан зақымдану белгілері — сҥр жҥлдызшаларды ажыратуға болатын жапырақтағы ҥш ҥстіңгі қабатын алып тастаған жен. Тҥрлі-тісті капустаны, тошаланы, қызыл қара-қатты жемеген дҥрыс — олар жылдам бҥлінеді. Алма пайдалы, ейткені онда ағаш пен жемісті радиоактивті әсерден қорғайтын темір бар. Жемес бҥрьш шамамен 5мм қабығын аршып, ортасын кесіп тастаған жен. Қалғандарын батыл жеуге болады. Жҥзімді, мейізді, кептірілген орікті сҥйегін алып тастап кебірек жеген жақсы. Ӛйткені олардың қҥрамында радиоактивті элементтерді организмнен беліп шығаруға қабілетті пигмент бар. Жергілікті асханалардағы қызылшадан гері қызғылтым сәбізді жеген жақсы. Сәбізді әкелінген бойда тазартылмаған май қосып пайдаланған дҥрыс, ейткені ол А витаминін беліп шығарады. Зақымдалған сәбіз ақшылтымдау болады. Одан ернекті сурет керінеді. Сиыр етін аз жеген жақсы. Майы кӛп шошқа еті пайдалы. Котлетті мҥмкіндігінше жасамаған дҥрыс. Ӛйткені әзірлеу барысында радионуклидтер тамақта қалады. Тартылған етті әуелі қайнатып, сорпасын тегіп тастағаннан кейін жеуге бо-лады. Дастархан мәзірінен дірілдек пен сорпаны алып тас- тағаны жен. Қайнатылған жҥмыртқаны жеуге болмайды, ейткені қайнаған кезде қауыздағы радиоактивті стронций жҥмыртқаның сарысына етеді. Кофе 44 мен какао организмде радионуклидті ҥстап қалады. Ал кек шӛй зиянды заттарды боліп шығарады. 55 Сәбіз-алма езбесін ішінара табиғи дәрі-дәрмекке жатк-ызуға болады. [ Ҥйықтардың алдында мҥмкіндігінше зығыроттың, тікенді қара ӛріктің нәрін ішкен жақсы. Жалбыз бен сермсне басқа ӛсімдіктерден гӛрі радионуклидтерді жақсы сіңірсді. Жал-пы сҥйықты кӛп ішкен жақсы. Кҥніне ҥш рет ас қасықпен қызыл шарапты ішкен жақсы. І ҚАТТЫ ӘСЕР ЕТЕТІН УЛЫ ЗАТТАР МЕН ^0 УЛАЕЫШ ЗАТТАР НЕГІЗГІ ТҤРЛЕРІНІҢ \/^ СИПАТТАМАСЫ Ӛнеркәсіптің дамуы технолоГиялық нроңестерге ортҥрлі химиялық енімдердің барған сайын кӛбірск қолданылуын қажет етіп отыр. Бҥл оларды ӛндіру және ҥлкеп колсмде та-сымалдануын қажет етеді. Бейбіт уақытта авариялар болуы мҥмкін, ал соғыс қимыл-дары кезінде қарсылас жақ ӛнеркәсіп объектілері мен келік қҥвалдарын әдейі қиратып, соның салдарынан химиялық енімдер шығуы (тӛгілуі) ықтимал. Олардың копшілігі улы болғандықтан адамдарға айтарлықтай қатер тондіреді. Алайда, аса қауіпті объектілердің қирауы (авария) кезінде олардың шығуы (тӛгілуі) нәтижесінде химиялық заттардьщ бар-лығы бірдей ҥлкен залал келтіре алмайды. Тыиыс алу оргаңдары мен тері ҥлпалары арқылы әсер еткен уақыггагы жогары улы-лық, ӛндіріс кӛлемінің ірілігі, тҥтыну, сақтау және тасымалдау, сондай-ақ гяыққан (тӛгілген) кезде негізгі зақымдагыш кҥйге (бу немесе аэрозолъ) оңай ӛту қабілеті сияқты белгілі бір қасиет-тері ҥйлескен кездегі химиялық косылыстардың бір бӛлігі ғана адамдардың жагшай зақымдануьша себеп бола алады. Қазіргі уақытта белгілі бірнеше ондаған мың химиялық зат-тардың арасынан тек жҥзден астам ғана қоршаган ортаға ишк-қан (тӛгілген) кезде адамдардың жаппай зақымдалуын туды-руға қабілетті, тӛтенше қауіпті санатына жатқызуға болады. Бейбіт уақьпта химиялық қауіпті авариялардың пайда болу қауіпінің арта тҥсуі және соғыс қимылдары барысындағы бҥліншіліктер, олардың ықтимал ауыр салдары халық ҥшін олардың қауіптілігін бағалаудың маңызын арттырады. Тек химияЛық қауіпті объектілердің қирауының (авариялардың) 56 • салдарын дер кезінде жӛне дҥрыс бағалау негізінде ғана адам-дарды қорғаудың қажетті шаралары мен ҚӘУЗ-бен зақым-дану аймағында іс-әрекет жасау, ал қажет болса олардың шығу (тегілу) салдарын жоюды жҥргізу ҥшін дәлелді шешім ӛз уақытында қабылдануы мҥмкін. 45 Салдарды болжау ҥшін қажетті ақпарат келтірілген ҚӘУЗ тізбесінде бірнеше атау келтіріледі. Олар акрилонитрил, амил, аммиак, азот қышқылы, гептил, гидразин, диоксин, дихло-рэтан, кӛміртегі тотығы, этилен тотығы, кҥкірттің қос то-тығы, кҥкіртті коміртегі, тетраэтилқорғасын, фосген, фтор- лы сутегі, хлор, хлорпикрин, цианды сутегі. Қатты әсер ететін улы заттар ҚӘУЗ — бҥл енеркәсіпте, колікте, ҥлкен колемде қолда-нылатын, объектілердегі қираушылық (авариялар) жағдай-ында атмосфераға оңай етуге жӛне жҥмыс істеуші қызмет-керлер мен іргелес елді мекендегі халықты жаппай зақым-дауға қабілетті улы химиялық қосылыстар. ҚӘУЗ-дің адамдарға ӛсері енеркӛсіп ендірісі, сақтау мен тасымалдау, сондай-ақ соғыс уақытында жаудың химия (мҥ-найхимиясы) мҥнай ӛндеу, тоқыма, қағаз және ӛнеркәсіптің ӛзге салаларын, объектілерін, қоймалар, қуатты тоңазытқ-ыштарды және су тазалау ғимараттарын, сондай-ақ осы са- лалар мен объектілерде қызмет керсететін келік қҥралдарын қасақана қирату барысында туындайтын авариялық жағдайда ғана ықтимал. Бҥл заттар ездерінің қасиеттері бойынша әртҥрлі болып келеді. Барлық ҚӘУЗ-ді мынадай топтарға белуге болады: а) тҥншықтырғыштық әсері басым заттар; б) жалпы улылық әсері басым заттар; в) тҥншықтырғыштық және жалпы улылық әсері бар заттар; г) ӛсіп-енуге, жҥйке тҥрткісін ӛткізуге және беруге әсер ететін заттар (нейротропты улар); д) тҥніш>щтырғьшпъіқ және нейротрогггық әсері бар заттар; е) метаболдық улар; ж) заттардың алмасуын бҥзатын заттар. Тҥншықтырғыштық әсері басым заттарға улы қосылыстар (хлор, фосген, хлорпикрин және баскалар) жатады, олар ҥшін организмге әсер ететін басты объекті тыныс алу жолдары болып табылады. Зақымданудың бҥкіл процесі шартты тҥрде 57 4 кезеңге бӛлінеді: затпен байланыс кезеңі, жасырын кезең, ӛкпенің уланудан қабыну кезеңі және асқыну кезеңі. Әр кезеңнің созымдььтығы ҚӘУЗ-дің улылық ерекшелігімен және экспозициялық дозаның кӛлемімен анықталады. Кӛбірек жи-нақталған бір қатар заттардың буының әсері кезінде терінің ашық жерлерінің, кілегейлі жоғары тыныс алу жолдары мен ӛкпенің химиялық кҥйігінен туыңдаған тосьш жагдайдан адам қаза болуы мҥмкін. Жалпы улылык әсері басым заттарға энергетикалық алмасу-дың кҥрт бҥзылуын тудыруға қабілетті, ауыр жағдайларда зақ-ымданушының қаза болу себебі болып табылатын қосылыстар (кӛміртегі тотығы, цианды сутегі жӛне басқалар) жатады. Тҥншықтырғыштық және жалпы улылық әсері бар заттарға ингалициялық ӛсер кезінде ӛкпені удан қабындыруға, ал сіңу кезінде энергетикалық алмасуды бҥзуға қабілетті ҚӘУЗ-дің едеуір бӛлігі жатады 46 (амил, акрилонитрил, азот қышқылы мен азот тотығы, кҥкірттің қос тотыгы, фторлы сутегі жӛне басқалар) жатады. Осы топтың кӛптеген қосылыстарының кҥшті кҥйдіргіштік әсері бар, бҥл ӛз кезегіңде алғашқы кӛмекті кӛрсетуді қиындатады. Нейтропты уларға жҥйкені реттеу механизмі, сондай-ақ жҥйке жҥйесінің ҥйыстыру кҥйін бҥзатын заттар (тетраэти-лқорғасын, кҥкіртті кӛміртегі, фосфорорганикалық қосылы-стар және басқалар) жатады, осындай әрекеттің негізінде олар-дың синтез, сақтау, шығару, нейромедиаторлар синаптика-лық қуысындағы белсенділікті тӛмендету процестеріне ара-ласу нейромедиаторлар рецепторларымен ықпалдасу, қозған мембраналардың иондық арналарының ӛткізушілігін ӛзгерту қабілеті жатыр. Тҥншықтырғыштық және нейтроптық әсері бар заттарға ингаляциялық зақымдану кезінде ӛкпенің удан қабынуын ту-дыратын қосылыстар (аммиак, гептил, гидразин жӛне басқ-алар) жатады, соның салдарынан жҥйке жҥйесі қатты зақ-ымданады. Метабодцық уларға организмдегі заттардың мстаболизмнің нәзік процестеріне араласатын улы қосылыстар (этилен то-тығы, дихлорэтан, және басқалар) жатады. Бҧлармен улану уга қатты қарсылықтың жоқтығымен сипатталады организм, әдеттегідей, біртіндеп дамиды және ауыр жағдайда бірнеше кҥннің б/шында ӛліммен аяқталады. Осы заттармен зақымданудың патологиялық процесіне 58 кӛптеген органдар мен организмдер жҥйесі, бірінші кезекте орталық жҥйке жҥйесі, ҥлпершікті ағзалар, ал кейде қан жҥйесі тартылады. Заттардың алмасуын бҥзатын заттарға галогенденген аро-матты кӛмірсутегілердің тобына жататын улы қосылыстар (ди-оксин, полихлорланған бензофурандар және басқалар) жата-ды. Осы заттар ӛкпе, ас қорыту жолы мен тері ҥлпалар арқ-ылы әсер ете отыра, ӛте ҥзаққа созылатын ауруды тудыруға қабілетті. Бҥл жағдайда осы процеске іс жҥзінде барлық орган-дар мен организм жҥйелері тартылады. Осы заттардың ӛсерінің ӛзіндік ерекшеліктері заттың алмасуын бҥзу болып табыла-ды, бҧл ақыр аяғында тіпті ӛлімге ҧшыратуы мҥмкін. ҚӘУЗ туралы негізгі мәліметтер. ҚӘУЗ-бен зақымданған кезде алғашқы (дәрігерге дейінгі) кӛмек шаралары ҚӘУЗ атауы Алғашқы кӛмек шаралары 47 Аммиак Зақымданушыны зақымдану ауданынан тезірек алып кету. Кӛз бен теріні Юминут бойы сумен шаю. Киімді ауыстыру. Қараңғы ғимаратқа жатқызу. Кӛмекейдің маңайына қыздырғыш қою. Боржом немесе сода қосылған сҥт ішкізу. Одан кейін ылғалдандырылған оттегі. Жылы сумен ауа еңгізу. Тыныс алу бҥзылған немесе тоқтаған кезде — жасанды демалдыру. Кӛміртегі тотығы Зақымданушыны жатқан кҥйінде тезірек таза ауаға шығару (тіпті, егер ол ӛзі қозғала алсада). Тыныс алуға кедергі келтіретін киімді шешу (жаға мен белбеуді ағыту). Денені ыңғайлы етіп жатқызу. Тыныштық. Жылу (аяққа жылытқы, қыздырғыш қою). Оттегімен ҥзақ демалдыру. Ауыр және орташа уланғандарды стационарда емдейді. Болмашы уланған жағдайда кофе, кҥшті шәй беру. Мақтамен мҥсәтір спиртін иіскеткізу. Хлор Зардап шегушіні таза ауаға шығару. Ылғалдырылған оттегі беру, Тыныштық, жылыту. Кілегейлі ҥлпа Ылғалдандырылған оттегщ^т бойы соданың 2 % ертіндісімен шаю. Емханаға алып бару. 59 Кӛміртегі тотығы (иісті газ) СО Қандағы гемоглобин тотығынан оттегіні ығыстырады, карбок- сигемоглобинді жасайды. Оттегі кӛлемі 18—20%-дан 8%-ке дейін тӛмендеуі мҥмкін (аноксемиз). Кӛміртегі тотығы ҥлпалық тыныс алуды бҥза отыра тікелей улы әсер етуге қабілетті. Кӛміртегі тотығы әсерін жастар және бронхитпен және демікпемен, ӛкпе, бауыр, қан айналымы органдарының ауру-ларынан, диабеттен зардап шегетін адам-дар тез сезеді. Кӛмір алмасуына ықпал етіп, қандағы қант деңгейін кӛтереді. Фосфорлық және азоттық алма-суды бҥзады. Адам тыныс алудың тоқтауынан қаза болады. Кӛмір тотығының әсері кезінде денені зіл басу мен бастың қысылуы сезіледі. Маңдай мен самай қатты сырқырайды бас айналады, қҥлақ шулайды, беттің терісі қызарып ысый-ды, ӛлсіздік пен қорқыныш сезімі билейді, маңдай кҥре тамырының, жалпы тамырдың соғуы жиі-лейді, жҥрек айниды, қҥстырады. Бҥдан кейін әлсіздік пен шарасыздық пайда болады, ҥйқы басады, дененің темнературасы 38— 40°С қа дейін кетері-леді. Одан әрі адам есінен айырылып 48 қҥсады. Хлор СЬ2 Тыныс алу жолдарын тітіркендіреді, ӛкпені қабындыруы мҥмкін. Қанда хлордың әсері кезінде бос амин қышқылдарының молшері бҥзылады және кейбір тотық-тарының белсенділігі томендейді. Орташа және шағын мӛлшермен зақымданған кезде кеуденің тӛңірегі қатты сырқырайды, Кӛз қыжылдап тҥйіледі, жас ағады, азапты қҥрғақ жетел пайда болады. 2 — 3 сағаттан соң окпе қабынады. Ҥлкен мӛлшсрдегі әсерлер тыныс алу орталы- » ҚӘУЗ-дің жалпы әсер ету сипаты және зақымдану белгілері ҚӘУ З атауы Әсерінің жалпы сипаттамасы Зақымдау белгілері Амм иак ІЧНз Кӛзге, тыныс алу органдарына, орталық жҥке жҥйесінің тері ҧлпаларына қауіпті. Аммиактың қатты әсерінен кейін бірнеше минуттан соң бҥлшық еттің әлсіздігі, кӛтеріңкі рефлекторлық қозу, қҥрыспа пайда болады. Есту кҥрт тӛмендейді, ӛкпе қабынуы мҥмкін. Аммиакпен зақым-дану нәтижесінде психикалық және неврологиялық ауыт-қу ықтимал. Коздің бҥршағы, қабақтың қараюы кейде тіпті кӛздің кӛрмей қалуы мҥмкін. -------------------------- -------- Кӛбірек жинақталу коздің жасын қатты ағызып оны ауырта-ды, тҥншықтырады, қатты жӛтелтеді, басты айналдырады, асқазанды сырқыратады, қҥстырады, дәретті кешіктіреді. Комейдің тҥйілуі мен дыбыс сіңірлерінің қабыну қауіпі пайда болады. Ішке қарай ӛткен соң дененің қызаруы және кілегейлі ҧлпа-лардың шыны тәрізді қабынуы, кейде пайда болады. Кеудені сырқыратып, ықы-лық атқызады, кейде қҥстырады. Тез шаймаса теріге әсер ету кезінде қызару бӛрітпе пайда болады. 49 Ауа температурасының ҚӘУЗ (К^) алгашқы бултының таралу теңдігіне ықпал ету коэффициентінің маңызы ҚӘУЗ атауы Ауаның температурасы °С - 40 - 30 - 20 - 10 0 + 10 + 20 + 30 + 40 Аммиак пен хлор 7 1 0 ,3 0 ,5 0 ,7 0 ,8 0 ,9 1 ,0 1 ,1 1 ,2 Аммиак пен хлор V 0 0 ,1 0 ,2 0 ,3 0 ,6 0 ,8 1 ,0 1 ,2 1 ,3 Кеміртег і тотығы 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 Ескерту 1/. — қысылған, сҥйылтылған кҥйде сақтау кезінде (қысыммен); > 2/. — сҥйық (салқындатылған) кҥйде сақтау кезінде (сақтаудың изотермиялық ӛдісі). 2 м Ім/с (сагаттар, тәуліктер, айлар) биіктіктегі желдің жылдамдыгы кезінде төгілу алаңынан ҚӘУЗ-дің булану уақыты Ҥ лгішк о бъекг (с ақтау ы дысы) , т Ауаның температурасы °С -40 | -30 | -20 | -10 | 0 | +10 1 +20 | +30 | +40 АММИАК 3 0" 1 ,2т 1 ,0т 2 0с 1 7с 1 5с ІЗс 11с 9 ,4с У ,8с 5 0" 1 ,3т 1 ,1т 2 1,7 с 1 8,3с 1 6с 1 3,4 с 1 1,Зс Ю с 8 ,6с 1 00 1 8,3 т 1 5,4т 1 2,6т 1 1,4т 9 ,3т 7 ,6т 6 ,3т 5 ,5т 4 ,7т 1 50 2 0,3 т 1 7,2т 1 4т 1 2т І От 8 ,6т 7 т 6 т 5 т 3 00 2 4т 2 0,3т 1 6,7т 1 4,3т 1 1,7т І Оі- 8 ,4т 7 ,3т 6 ,2т 50 5 00 2 7т 2 3,2т 1 8,6т 1 5,9т 1 3,1т 1 1,3 т 9 ,4т 8 ,3т 7 т 1 000 1 м 2 6,4т 2 1,5т 1 8,3т 1 5,2т 1 3,1 т 1 1т 9 ,5т 8 т 2 000 1 м 1 м 2 4,8т 2 1т 1 7,5т 1 5,1 т 1 2,6т 1 1т 9 ,4т I 17 І077" Іо17" То"о' 150 300 _ '750 1000 2000" 12ч 13,9с 15,3с 15,5с ТбҒ~ 9,6т 11,3т 13,4т 14,7т 16,8т 10,3ч 11,9с ІЗДс 13,3с 7,3т 8,1т 9,6т Ц__г_ 12,5т 14,4т ЮІОР б,9ч ___9с_ 8,7с 8,6ч 9,9с 10,9 с 11,1 с 6,3т _____ 8,3т 9,5т~ 10,9 __г________ 12,5 10,5т т 8,9с 5,3т 6т _____ 8,4т 9,2т 6ч 6,9с 7,6с 7дГ ______ 5,2т 6,2т 7,4т 8,1т 51 9,2т 5,1ч _____ 6,5с 6,7с 4,1т 4,4т 5,2т 6,4т 7тт 7,9т 4,6ч 5,4с 5,9с ~бТс _____ 3,9т _____ 5,8т 6т 6,6т 3,8ч 4,4с 4,9с 5с 3,1т 3,4т 4,1т 4,8т 5,3т 6т 3,3ч 3,8с 4,3с г 4,4с 2_9т_ 3,4т 4,1т 4,5т 5ДГ Ауырлықтың белгілі бір деңгейіне дейін қоргалмаган жеке қурамның зақымдалуы бақьиганатын шекте ҚӘУЗ-дің таралу аймагы тереңдігінің улесі ҚӘУЗ атауы Ауаның температурасы °С - 40 - 30 - 20 - 10 0 + 1 0 + 2 0 + 3 0 + 4 0 Аммиак пен хлор V 1 0 ,3 0 ,5 0 ,7 0 ,8 0 ,9 1 ,0 1 ,1 1 ,2 Аммиак пен хлор V 0 0 ,1 0 ,2 0 ,3 0 ,6 0 ,8 1 ,0 1 ,2 1 ,3 Кеміргег і тотығы 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,0 РАДИОАКТИВТІК, УЛАҒЫНІ, ҚАТТЫ ӘСЕР ЕТЕТІН ЗАТТАРМЕН ЖӘНЕ БАКТЕРИАЛ-ДЫҚ ҚҤРАДДАРМЕН ЗАҚЫМДАНҒАН КЕЗДЕГІ АЛҒАШҚЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ КӚМЕК Радиациялық зақымдану кезіндегі алғашқы медициналық комск, ішінара санитарлық тазалау жҥргізу тәртібі. Халықты радиациядан қоргау: радиациялық қауіп туралы хабарды, ҥжымдық және жеке қорғаныс қҥралдарын, ра-диоактивті заттармен 52 ластанған аумақта езін-ӛзі ҥстау тортібін, азық-тҥлік пен суды радиоактивті ластанудан қорғауды, медициналық жеке қорғаныс қҥралдарын пайда-лануды, аумақтың ластану деңгейін анықтауды, халықтың сәулелену дозиметрлік бақылауды және радиоактивті лас-танған азық-тҥлік пен суға сараптама жҥргізуді қамтиды. Хабарлау дабьглы бойынша ТЖ және АҚ органдарының ақ-паратын тындағаннан кейін халық панаханаға жасырынуға тиіс. Радиаіхиялық закьгмданудан сақтану жеке дӛрі-дәрмек қоб- дишасындағы радиациядан қорғау қҥралдарымен жҥргізіледі. Жеке дәрі-дәрмек қобдишасы ӛз-ӛзіне және дара комек керсе-туге және ӛткіш радиациямен, улағыш заттармен және бакте-риалдық қҥралдармен зақымданудың алдын алуға арналған. Ол медициналық қҥраддар тҥратын массалық пеналдарды ор-наластыруға арналған жеті ҥясы бар қорапшадан тҥрады. АИ—2 пластмасса қорапшасындағы ҥялар бойынша бӛлінген медициналық қҥралдардың жиыны. Кӛлемі — 90x100x20 мм, массасы — ІЗОг. Қобдиша ҥяларында мынадай медициналық қҥралдар ор- наласқан: —Іуя — резервтік, ауруды басатын дәрмектері бар шприц-тҥтікті салуға арналған. Сҥйек сынганда, ҥлкен жарақат ал-ған және дене кҥйген кезде пайдаланылады. — 2^я — қызыл тҥсті пеналды (фосфорлы-органикалық заттарға қарсы антидот таблеткалары). Зақымдану ошағына 64 53 шығардың алдында жеке сақтандыру дәрмегі ретінде бір таб-леткадан пайдаланылады. Алғашқы зақымдану пайда болғ-ан ксзде тағы бір таблетканы қабылдайды. — 3 уя — ҥлкен ақ пеналды бактерияға қарсы дәрі-дәр-мек, таблетканы асқазан-ішік ауруы кезінде радиациялық сәулеленуден кейін қабыддайды алғашқы тәуліктерде жеті таблеткадан қабылдайды, екінші және ҥшінші кҥннен кейін тӛулік сайын тӛрт таблеткадан. — 4 уя — алқызыл тҥсті екі пеналда №І радиациядан қоргау дәрмегі, барлығы 12 таблетка. Таблеткаларды сәуле-лепу басталғанға дейін 30—60 мин бҥрын радиоактивтік за-қымдану қауіпі кезінде жеке сақтандыру ҥшін қабылдайды. Бірдеи 6 таблетка қабыддайды. 6 таблетканы қайта қабыл-дауға тек 5—6 сағаттан кейін рҥқсат етіледі. — 5 уя — екі ақ иеналда, кеңінен қодданылатьш антибиотик №І бактерияға қарсы дәрі-дәрмек барлығы 10 таблетка. Таблет-каны жараланған және кҥйген кезде қабылдайды — алғашқыда 5 таблсткадан, ал 6 сағаттан кейін тағы да 5 таблеткадан. —6 уя — ақ тҥсті пеналда №11 радиациядан қорғау дӛрмегі. Таблетканы адам радиоактивті затпен зақымданған аумақта жайылған сиырдың сҥтін ішкен жағдайда қабылдайды 10 кҥн бойында кҥн сайын бір таблеткадан. Барлыгы 10 таблетка. — 7уя — кок тҥсті пеналда қҥсуға қарсы дәрі-дәрмек, барлыгы 5 таблетка. Бас сыдырылганда, қатты соққы тиген-де жӛне контузия алғанда сәуленің бастапқы әсері кезінде бір таблеткадан қабылдайды. Радиацияға ҥшырау қауіпіне байланысты жергілікті жерде радиацияның жоғары деңгейі болғандықтан алғашқы меди-циналық кӛмекті корсетуге болмайды. Бҥл жағдайда ӛз-ӛзіне жоне езара кемек керсетудін, зақымданған аумақтағы езін-езі ҥстау тәртібін сақтаудың маңызы зор. 8 жасқа дейінгі балаларға толық дозада беретін №11 ра-диациядан қорғау қҥралын қоспағаңда АИ—2-дегі медици-налық қҥралдарды бір рет қабылдауға ересектердің 1/4, ал 8—15 жастағы балаларға 1/2 дозасын береді. Радиациялық зақымдану қауіпін алу қауіпіне байланыс-ты жсргілікті жердегі радиация деңгейінің жоғарлығына орай халыққа медициналық кемек керсетуге болмайды. Бҥл жағдай-да зардап шегуші халықтың ез-озіне жӛне езара кемек кӛрсе-туінің, зақымдаған аумақта езін-езі ҥстау тәртібін сақтаудың маңызы ?ор. 65 Радиациялық заттармсн уланған аумақта тамақ ішуге, ла-станған су кӛздерінен су ішуге, жерге жатуға болмайды. Ха-лықтың азық-тҥлік пен тамақ даярлау тәртібін Азаматтық қорғаныс органдары жердің радиоактивті ластану деңгейін ескере отырып анықтайды. Иондагыш сәулеленумен зақымданган кезде алгашқы кӛмек жылдам керсетілуге тиіс. БіршшГкезекте одан әрі сәулеленуді жояды немесе барынша 54 азайтады. Бҥл ҥшін радиациялық затпен зақымдалған аумаққа, киімге ішінара дезактивация және терінің ашық жеріне ішінара санитарлық тазалау жҥргізеді, бҥдан кейін зақымдаушыны радиациялық зат ӛтпе-ген панаханаға (радиацияға қарсы немесе жай панахана) жеткізеді. Зақымданған жерде болғаңкезде зардап шегуші жеке қорғаныс қҥралдарын киюге тиіс. Радиоактивті заттар зақымданушыға тамақпен немесе су арқылы ӛткеңдігі туралы кҥмән болса, оны шығару ҥшін ша-ралар қабылдау қажет. Бҥл ҥшін зақымданушыға адсорбент береді (25—ЗОг. активтелген кемір, кҥкірт қышқылды барий — 50г.) береді; адсорбент радиациялық заттың маталуына ықпал етеді және мҥның қанға ӛтуіне кедергі келтіреді. 15— 20 минугтан соң 2—Зл су беріп, асқазанды шаяды және қҥсты-рады. Бҥдан кейін ацорбентті қайта ішкізіп, оған тыныштан-дырушы дәрі-дәрмек беру қажет. Ядролық зақымдану ошағынан (радиоактивті зақымдану ошағынан) шыққаннан кейін ішінара дезактивизация мен са-нитарлық тазалауды мҥмкіндігінше жылдам жҥргізу керек: дезактивация кезінде — киімнен, аяқ- киімнен, жеке қорға-ныс қҥралдарынан; санитарлық тазалау кезінде дененің ашық жерлері мен кӛздің кілегейлі қабығын, ауыз бен мҥрынды. Қатты әсер ететін улы заттардьщ организмді зақымдауы. Қатты әсер ететін улы және улағыш заттармен зақымданган кездегі алғашқы медициналық кӛмек. Жеке химиядан қорг-айтын пакеттің (ИПП — 8, 10) мақсаты мен қҥрылысы Улагыш заттар (УЗ) химиялық қарудың негізін қҥрай-ды. Химиялық қарудың ӛсерінен адамдар мен малдардың жаппай зақымдануы болған аумақ химиялык, зақымдану ошагы деп аталады. УЗ зақымдау әсерінің белгілі ерекшеліктері бар. Олар қысқа мерзімде адамдар мен малдарды жаппай зақымдауы 66 мҥмкін. УЗ тек аумақты ғана емес, сондай-ақ жер ҥстіндегі ауа қабатын да зақымдайды. Бу (газ) тәріздес кҥйде, тҥман тҥрінде УЗ ғимараттарға, қымталмаған қорғаныс панахана-ларына еніп, адамдарды зақымдайды. УЗ зақымдағыш әсерін бірнсше сағат, тәулік, апта бойында сақтайды. УЗ тыныс алу органдары арқылы, тері ҥлпалары мен кіле-гейлі қабықтар арқылы, сондай-ақ УЗ-мен зақымданған та-мақ пен су арқылы асқазан-ішек жолдарымен организмге ӛткен кезде адамдарды зақымдайды. Осы заманғы УЗ организмге тек терінің зақымдалған боліктері арқылы ғана емес, сондай-ақ киім арқылы да за-қымдауға қабілетті. Зақымдау әсерінің ӛткірлігі, уланудың жыддам және ауырлануы организмге тҥскен УЗ- ның ула-ғыш қасиеттері мен санына, УЗ-ның тҥсу жолдарына, оны қолдану әдістері мен қҥралдарына, метеорологиялық жағ-дайларға, сондай-ақ организмнің жәй-кҥйіне байланысты. Зілзала, ӛндірістік авариялар болған уақытта, осы зама-нғы зақымдау қҥралдары қолданылған кезде химиялық за-қымдау ошақтары қатты әсер 55 ететін улы заттардың (ҚӘУЗ) ыдыстарының қирауы нәтижесінде пайда болуы мҥмкін. * Улағыш заттардың жіктелісі Барлық УЗ организмге улъшық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бәлінеді: ♦ жҥйкені жансыздандыратын УЗ — фосфорорганика-лық заттар (ФОЗ) тобы — зарйн, заман, V — газдар; ♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ — кӛгілдір қышқылы, Ч хлорциан; ♦ терінің қҥрысуына әсер ететін УЗ — иприт, люизит; "» ♦ тҥншықтырғыштық әсердегі УЗ — фосген, дифосген; ♦ кӛздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ — хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит С5 (си-эс); •' ♦ психохимиялық есер ететін УЗ — ДЛК жӛне В2 (би- зет) лизергин қышқылының диэтиламиді; Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам осер ететін УЗ (зарин, заман, V — газдар, кегілдір қышқы-лы) жӛне баяу әсер ететін УЗ болып бәлінеді (иприт, фосген). УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бӛлінеді: ♦ ӛлімге ушырататын — (зарин, заман, V — газдар, кегілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген); 67 ' ' ... .' ♦ уақытша есті тандыратын — ДЛК, В2; ♦ тітіркендіретін — хлорпиқрин, хлорацетофенон, адам- сит СЗ; УЗ тӛзімділігі бойынша тӛзімді және тӛзімді емес болып бӛлінеді. Тӛзімді УЗ-ға иприт, заман, V — газдар жатады, олар жерді бірнеше сағаттан бастап бірнеше тәуліктерге дейін, кейде тіпті айлар бойы зақымдайды. Тӛзімді емес УЗ-ға за^ қымдағыш әсері бірнеше минуттан бір сағаттқа дейін созы-латын заттар жатады (кӛгілдір қышқылы, фосген). Организмнің әртҥрлі УЗ топтарымен зақымдану белгілері Жуйкені жансыздандыратын УЗ. Бҥл топқа улылығы жо-ғары фосфор органикалық заттар (ФОЗ) — зарин, заман, V — газдар жатады. ФОЗ организмге тыныс алу органдары, жара, тері, кілегейлі қабық, асқазан-ішек жолдары арқылы етеді. Тері ҥлпалары мен кілегейлі қабық арқылы ФОЗ там- шылы-сҥйық, аэрозоль жӛне бутеріздес кҥйде әсер етеді. ФОЗ организмге енгеннен кейін тыныс алуды, жҥрек-тамыр жҥйке және басқа жҥйелердің қызметін кҥрт бҥзады. ФОЗ-дың зақымдау әсері ҥш дәрежеге бӛлінеді: ♦ жеңіл зақымдау дәрежесі кӛз қарашығының қысылуын, кӛру қабілетінің кҥрт тӛмеңдеуін, кӛз бен мандай тӛңірегінің сырқырауын, мҥрыннан сілекей ағуды, кеуденің қатты қысы-луын, жҥректің айнуын, жалпы әлсіздікті тудырады; 56 ♦ орташа зақымдау дәрежесі ауатамырдың тарылуы сал-дарынан демікпенің дамуымен, сондай-ақ жеңіл зақымдану дәрежесі кезінде байқалатын уланудың барлық белгілерінің кҥшеюімен сипатталады. Жҥрек айниды, кейде қҥстырады, іш бҥрап ауырып, ӛтуі мҥмкін, кіші дәрет жиі келеді. Кілегейлі қабықтың кӛгеруі жҥріс-тҥрыстың бҥзылуы (тен-селу), қҥрыспа байқалады. ♦ ауыр зақымдау дәрежесі ҥстама тәріздес сипаттағы қҥры-спамен сипатталады, қҥрыспа кезінде тыныс алу біржола тоқтауы мҥмкін. Тері жамылғылары кӛгеріп, дӛрет алу жиілейді. Қҥрыспалар кейде 30 — 40 минутқа дейін созы-луы мҥмкін. Алғашқы медициналық кӛмексіз зақымдану- шы қаза болады. ФОЗ-бен зақымданган кездегі алгашқы медициналық кӛмек оз-ӛзіне және ӛзара кемек тәртібімен, сондай-ақ санитар- 68 лық дружиналар, санитарлар және санитарлық нҥсқаушы-лар комегімен кӛрсетіледі. ФОЗ-бен зақымданудың тез ӛтуіне байланысты зақымда-нушыларға алғашқы медициналық кӛмекті жедел кӛрсету қажет. УЗ зақымдану аймағындағы зақымданушыға газқағарды тез кигізіп, алдын ала беттің ҥстін химиядан қорғайтын жеке паксітегі (ИПП — 8) сҥйықпен сҥрткен жӛн. Зақымданудың алгашқы белгілері байқалысымен (қарашықтардың тарылуы, тыныс алудың қиыңдауы, тҥншығу, қҥрыспа) зақымданушыға шприц-тҥтіктің кӛмегімен антидот егеді (зақымданудың ауыр дӛрсжесіңде — 2 доза, орташа дәрежесінде — 1 доза), ал жеңіл зақымданғандарға АИ—2 қобдишасындағы 2 таблетканы берсді, ал улану белгісі ӛршіген кезде тағы бір таблетка береді. Бҥдап кейін ИПП — 8 қҥралдарымен терінің ашық жерлеріне ішінара санитарлық тазалау жҥргізіледі. Тыныс алу тоқтаған кезде жасанды демалдырады (химия-лық зақымдану аймагында жасанды демалдыруга болмайды!). ФОЗ асқазанға сумен немесе тамақпен тҥскен кезде шприц-тҥтікпен бҥлшық етке антидот енгізеді, ал зақымда-нған аймақтан тыс жерде зақымданушыны қҥстырады. Бҥдан кейін барлық зақымданушыларды химиялық зақымдану оша-ғынан емдеу мекемесіне алып барады. Жалпы улагыш әсердегі УЗ — кӛгілдір қышқылы, хлорциан. Кӛгілдір қышқыл организмге тыныс алу органдары кіле-гейлі қабықтардың жарасы, тері ҥлпалары, асқазан-ішек жолы арқылы ӛтеді. Кӛгілдір қышқылымен зақымданған кез-де ащы бадамның иісі келіп, ауызда ащы металдың дәмі пайда болады, ауыз қҥысындағы кілегейлі қабықта қанның азаюы, таңдайдың қҥргауы байқалады, жҥрек айниды, бас ауыра-ды, ӛлсіздік пен мазасыздық сезімі билейді. Кілегейлі қабық-тар мсн тері ашық тҥске енеді. Қарашықтар кеңейеді, кездің алмалары жыпылықтап, демікпе пайда болады. Зақымдану-шы мазасыз кҥйге тҥседі, жҥріс-тҥрысында оғаштық байқа-лын, қорқыныш сезімі билейді, есінен танады. 57 Жалпы улагыш әсердегі УЗ -мен зақымданган кездегі алга-шқы медициналық кӛмек: ♦ зақымданушыға газқағарды тез кигізу; ♦ шлем масканың астынан амилнитриті бар жаншылған ампуланы енгізу (кегілдір қышқыл антидоты); 69 с ♦ ауыр зақымданған кезде 2—3 минуттық ҥзіліспен амилнитриттің 2—3 ампуласын еңгізу; ♦ тыныс алу кҥрт бҥзылған немесе тоқтаған кезде жа- санды демаддыру; ♦ зақымданушының тыныс алуы орнына тҥскен соң оны тез арада емдеу мекемесіне алып бару. Теріні қурыстыратын УЗ. Осы тюптың ӛкілдері иприт пен люизит болып табылады, олардың зақымдағыш әсері тамшы-сҥйықтҥрінде, және бу тәріздес кҥйде болады. Олар-дың организмге ӛту жолдары ФОЗ-бен бірдей. Ипритпен зақымдану жасырын мерзімнің болуымен сипатталады. УЗ әсер еткен сәтте, әдеттегідей, ауру немесе ӛзгеде жағымсыз кҥй байқалмайды. Ипритті әсіресе кӛз тезірек сезеді. Кӛз зақымдалғаннан кейін 2 — 5 сағаттан соң кӛз топырақ тҥскен сияқты ӛсерде болады, жарықтан тайсақтайды, жас ағады, қызарады, кілегейлі қабықтар жасаурайды. Тамшы-сҥйық ипритпен тері зақымданған кезде 3 — 7 минуттан кейін- ақ оның оны тереңірек енгендігі, ал 30 — 60 минуттан соң оның толық сіңірілуі байқалады. 18 — 24 са-ғаттан соң бҥршіктер пайда болып, артынша ҥлкен бҥршіктерге қҥйылады. Иприт буымен демалған кезде ты-ныс алу органдары зақымданады. 2 — 6 сағаттан кейін таң-дай қҥрғайды, жӛтел жиілеп, дауыс қырылдайды, біраздан соң жоғалады. Кейінен ӛкпе қабынады. Иприт асқазанға тамақпен немесе сумен ӛткен кезде 20— 40 минуттан кейін асқазанның маңайы сырқырап, жҥрек айниды, қҥстырады, еріннің, қызыл еттің жӛне ауыздың қуысы қанталайды. Люизит — герань жапырағының иісі бар ауыр қара-қоңырқай сҥйық. Оның зақымдағыш әсері кӛп жағдайда иприттікіне ҥқсас. Тек, айырмашылығы ӛсер ете басаған-нан-ақ денені сырқыратады. Теріні қурысіпыратын УЗ-мен зақымданган кездегі алгашқы медициналық кӛмек: ♦ зақымданушыға газқағар кигізу; ♦ ИПП—8 кемегімен ішінара санитарлық тазалау жҥргізу; ♦ егер улы заттың кӛзге тҥскендігі туралы кҥдік болса кӛзді сумен жақсылап шаю; 70 58 ♦ УЗ асқазанға сумен немесе тамақпен тҥскен кезде (тек зақымданған аймақтан тыс жерде) асқазанды тҥтіксіз шаю; ♦ егер дене қышып, қанталаса, онда ішінара санитарлық тазалаудан кейін зақымданған жерге асептикалық таңғыш қою; ♦ зақымданушыны емдеу мекемесіне алып бару. Түншықтыргыш УЗ (фосген, дифосген) қоқыс шоп пен шіріген алманікі сияқты жағымсыз иісімен ерекшеленеді. Организмге тек тыныс алу органдары арқылы ғана ӛтеді. Тҥпшықтырғыш УЗ-ның алғашқы зақымдау белгілері: ауызға тәтті домінің келуі, таңдайдың қҥрғауы, жӛтел, бастың ай-налуы, кеуденің қысылуы, жалпы әлсіздік. Газқағарды шешкен соң (зақымдалған аймақтан шық-қаннан кейін) бҥл қҥбылыстар біртіндеп бәсендейді немесе мулдсм жоғалады. 4 — 6 сағатқа созылатын жасырын мерзім дсйтіннің әсері басталады. Одан кейін зақымданушының кӛціл-кҥйі нашарлай бастайды: демігу, сілекейді қатты ша- ііп.ірататын жӛтел пайда болады, бас ауырады, әлсіздік билеЙДІ. Тері ҥлпалары кӛгереді, ӛкпе домбығады. 'Іүншықтыргыш УЗ-мен зақымданган кездегі алгашқы ме-дициналық кӛмек: ♦ зақымданушыға газқағар кигізу; ♦ зақымданушыны субъективтік жағдайға қарамастан зақымданған аймақтан шығыру (әкету), ешкім шагымданбаса да жаяу кӛшіруге руқсат еот/лмеый//Газқағарды ҥзақ кию кӛңіл-кҥйдс нашарлатады жӛне екпенің домбығуына ықпал етеді. ♦ жылдың суық уақытында зақымданушыны жылыту (корпсгс, пальтоға, плащқа орау, жылытқышты пайдалану). Тупшықтыргыш УЗ-мен зақымданган кезде жасанды ты-ныс алдыруга болмайды! Коздің жасын агызатын және тітіркендіретін — хлор-пикрин, хлорацетофенон, адамсит, С8 заттары. Кӛздің жасын ағызатын улы заттарға хлорпикрин мен хлорацетофенон жатады. Олардың әсері кезінде кӛзде шым-шу сезіледі, жас қатты ағады, жарықтан таясақтайды, қабақ домбығады. Қатты уланған кезде кӛздің тітіркенуі кҥшейеді жӛнс жоғары тыныс алу жолдарын зақымдану белгілері пай-да болады: тандай мен кеуденің қыжылы, жӛтел, тҥмау. Тітіргендіргіш УЗ-мен уланған кезде (адамсит, С8 затта-ры) тҥшкіртеді, мҥрың қуысында қыжыл пайда болады, мҥрыцбоқ ағады, кӛздің жасы ағады, жотел пайда болып, сілсксй ағады. 71 СЗ заттары тез әсер ететін УЗ болып табылады — адам организімін 20 — 60 сеқундтан кейін зақымдайды. Алгашқы медициналық кӛмек: ♦ „ зақымданушыға газқағар кигізіп, зақымданған ай~ мақтан ӛкету; ♦ кӛз бен аңқаны сумен мҥқият жаю, кӛзді сҥртуге болмайды, ӛйткені бҥл жағдайда тітіркену кҥшейеді; 59 ♦ 2 — 3 минуттың бойында тҥтіннен қорғайтын қоспа-мен (ампуладан) демалдыру, егер тітіркену тоқтамаса тыныс алуды 5—10 минуттан соң қайталау. Медициналық тірекке кӛздің, тыныш жолдары мен терінің қатты тітіркену қҥбылыстарымен зақымданғандар ғана жіберіледі. Психохимиялык, әсер ететін УЗ-га В2 және лизергин қышқылы диэтиламиді (ДЛК) тҥріндегі адамдарды уақыт-ша қатарынан шығаратын химиялық қосылыстар жатады. В2 заттармен уланған кезде зақымданушыда қҥштарлық кӛңіл кҥйі пайда болады (мастануды сезіну), бҥдан кейін жҥріс-тҥрыс бҥзыла бастайды, бҥлшық еттің әлсіреуі байқалады. Бҥдан әрі орталық нерв жҥйесінің зақымдану белгілері анық біліне бастайды. Зақымданушы уақыт пен тҥрған жерін зорға болжайды. Кӛздің қарашығы кеңейеді, кілегейлі қабықтар мен тері ҥлпалары қҥрғайды, жҥрек соғысы кҥрт жиілейді. Пси-хикалық және жҥріс-тҥрыс қозуы, ретсіз сӛйлеушілік байқа-льш, ара тҥра тежеледі. Зақымданудың ауыр дӛрежесінде сана кӛмескіленеді, уақыт пен тҥрған жерді ажырата алмайды, тіл қҥрмеледі, мазасыздық,' қауіп, қорқыныш билейді, кӛзге ба-сқа заттар елестейді және қҥлақ шала естиді. Мҥндай сезімдер зат әсер еткеннен кейін 2-3 сағаттан кейін пайда болады. В2, үлгісіндегі УЗзаттарымен зақымдаган кездегі алгашқы медициналық кӛмек: ♦ зақымданушыға газқағар кигізу; ♦ терінің ашық жерлеріне ішінара санитарлық тазалау жҥргізу; ♦ УЗ асқазанға сумен немесе тамақпен ӛтсе асқазанды тҥтіксіз шаю; ♦ зақымданушыны емдеу нҥктесіне алып бару. Қоршағандар немесе зардап шегушінің езі ҥшін қауіп тӛндіретін қатерлі іс-әрекет жасалған жағдайда шектеу ша- раларың^жҥргізу қажет (зақымданушыны зембілге салып байлап тастайды). I Қатты әсер ететін улы заттардың (ҚӘУЗ) организмді закымдауы ҚӘУЗ адам организміне тыныс алу жоддары, қорғалма-ган тсрі, кӛз ҥлпасы, сондай-ақ зақымдалған сумен немесе тамақпен ауыз арқылы ӛтеді. ҚӘУЗ қауіптілік деңгейі — хайуанаттар ҥшін улылық әсері бойыпша 4 сыныпқа болінеді: ♦ тӛтенше қауіпті; ♦ аса қауіпті; ♦ орташа қауіпті; ♦ қауіпі аз. ҚӘУЗ-бен зақымданушыларға медициналық кӛмекті ҥйымдастыру жӛніндегі негізгі шараларға мыналар жатады: ♦ зақымдану ошағында химиядан қорғау шараларын жҥргізу; ♦ зақымданушыларға алғашқы медициналық комекті ӛте қысқа мерзімде кӛрсету; ♦ зақымданушыларды зақымдану аймағынан кӛшіруді ҥйымдастыру. 60 ҚӘУЗ-бен зақымданудын химиялық ошақтарының сипаттамасы Аммиакпен зақымдану ошагы — тҥрақсыз, жылдам әсер етеді. Ошақтағы аммиактың агрегаттық кҥйі — газ, аэро-золь. Зақымдаушы мӛлшѐрі — 15 мг/мин/л, ең қауіпті молшсрі 100 мг/мин/л. Аммиак — тҥссіз газ, ауа ьілғалдылығымен қосылған кезде мҥсотір спиртін қҥрайды, оттегімен қосылған кезде жарылады. Тыныс алу органдарын қорғау ҥшін ӛндірістік газқағар-лар пайдаланылады. Газқағар жоқ болса, 5% лимон қышқ-ылы срітіндісімен шайылған мақта-мата дәкісі пайдаланы-лады. Ошақтағы агрегаттың кҥйі — газ тӛріздес. Негізінен тыныс жолдары арқылы зақымдайды. Алгашқы медициналық кӛмек — зақымдану ошағында ӛз-ӛзінс жӛне ӛзара кӛмек тәртібімен жҥргізіледі: ♦ кӛзді алюминий-калийдің 0,5% ертіңдісімен немесе бор қышқылының 2% ертіндісімен жақсьглап шаю; 73 Жеке химиялық улануға қарсы пакетінің мақсаты мен қҥрылысы (ИПП — 8) Ацамның денесі мен киіміне, жеке қоргау қҥралына, при- борға, аспапқа тҥскен улы сҥйық зат тамшыларын залалсыз- дандыруға арналған. Ол жалпақ шыны ыдысынан (газсыз- дандырылатын ерітіндімен толты-рылған, сыйымды-лығы — 125 — 135 мл) және тӛрт мақталы дәкі тампонынан тҥ-рады. Әуелі пакетті ашып, ыдысты алады. Бҥдан кейін оның ты- ғынын алып, тампонның бірін жақсылап шаяды. Содан соң терінің кҥдікті ашық жерлерін мҥқият сҥртеді де қайтадан шаяды. Және жаға мен жеңнің ҥшын сҥртеді. Оны жаққан уақытта теріні тыз еткізіп кҥйдіруі мҥмкін. Пакеттегі сҥйық улы және кӛз ҥшін қауіпті. Сондықтан кӛздің айналасындағы теріні қҥрғақ шҥберекпен сҥртіп, таза сумен немесе ас содасының 2%-тік ерітіндісімен шаяды. Бактериалдык құралдармен зақымданған кездегі алғашқы медициналық кӛмек Бактериологиялық қарудың әсері адамдарда, хайуанат-тар мен ӛсімдіктерде жаппай ауру туғызуға қабілетті ауру-тудырғыш микроорганизмдерді пайдалануға негізделген. Аурутудырғыш микроорганизмдердің орасан зор саны-ның ішінен адамдарды зақымдаудың бактериалдық қҥра-лы ретінде ерекше талаптарға жауап беретін, атаи айтқанда — жаппай ауру туғызуды қоздыруға қабілетті кейбіреулері ғана пайдаланылады. Олардың қатарына: обаны, қанды безгекті, холераны, туляремшшы, шешекті қоздырушылар жатады. 61 76 Жҥқпалы аурулар жаппай пайда болған кезде сырқат-тарға медициналық кӛмек пен жҥқпалы ауруларға қарсы жҥргізілетін шаралардың тиімділігі диагностиканы дер кезінде және дәл қоюмен анықталады. Алайда емханаға жа-тқызғанға дейінгі уақытқа қауіпті жҥқпалы аурулардың алғашқы диагностикасын анықтау ӛте қиын. Сондықтанда ербір медицина қызметкері диагностика және ерекше қауіпті жҥқпалы ауруға шалдыққандарға жедел кӛмек кӛрсе-ту мӛселелері бойынша дайын болуға тиіс. Бактериалдық қҥралдармен зақымданған жағдайда ал-ғашқы кӛмек кӛрсету кезінде АИ — 2-дегі №1 бактериядан қорғайтын қҥралды пайдаланған жӛн. № 1 бактериядан қорғайтын қҥрал — жасыл тҥсті таб-леткалар, ақ тҥсті екі пеналда сақталады, бактериалдық за-қымдану қауіпі немесе ол пайда болған, жҥқпалы аурулар алғашқы белгілері байқалған кезде, сондай-ақ жҥқпалы аурулар ошағындағы жҥмыс кезінде шҥғыл сақтандыру ҥшін қабылдайды. Әуелі 5 таблетка қабылдайды (бірінші пенал-дың ішіндегісі) және 6 сағаттан кейін тағыда 5 таблетканы (екінші пеналдың ішіндегісі) қабылдайды. Емханаға дейінгі кезенге дәрігерге дейінгі жӛне алға-шқы дӛрігерлік комек кӛрсетіледі. Алғашқы медициналық комекті корсету кезінде бірінші кезекте емделуге аса мҥқтаж жӛне емханаға жіберілуге тиіс сырқаттар анықталады. Ауру белгілері анық кӛрінген және ерекше қауіпті жҥқпалы ауруға шалдыққандығы кҥдік тудырмайтын сыр-қаттар инфекциялық белімшесі бар жақын мандағы меди-циналық мекемеге жылдам апарылады. Дәрігерге дейінгі шҥғыл медициналық кӛмек бригада-сы келген бойда мынадай шараларды жҥргізеді: — қарым-қатынас жасаған адамдарды анықтау және олардың обсервациясы; — қолданылу аясы кең антибиотиктерді беру (докси-циклин, тетрациклин); — дезинфекциялық шараларды жҥргізу; — сырқаттардың материалдарын іріктеу және оны мик-робиологиялық зерттеу ҥшін лабораторияға жеткізу; — ішінара (толық) санитарлық тазалауды ҥйымдастыру. 77 III ТАРАУ. ТӚТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДАғЫ АХУАЛДЫ БАҒАЛАУ РАДИАЦИЯЛЫҚ, ХИМИЯЛЫҚ БАРЛАУ ЖӘНЕ ДОЗИМЕТРЛІК БАҚЫЛАУ ПРИБОРЛАР Радиациялық барлау приборлары Осы заманғы барлық дозиметрлік приборлар иондық әдіс негізінде жҥмыс істейді. Оқшауланған кӛлемдегі иондаушы сәулеленудің ықпалы-мен газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағым-сыз иондарға 62 бӛлінеді. Егер осы кӛлемге әрқ-айсысына тҥрақты кернеу қойылган екі электрод орналастыр-са, оңда иондалған газ-дағы электродтардың арасында зарядталған бӛлшектердің бағытты қозғалысы пайда болады, яғни газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр тоғы отеді. Оның кӛлемін ӛлше отыра, радиоактивті сәулеленудің жиілігі ту-ралы бағалауға болады. Иондық әдіс негізінде жҥмыс істейтін приборлар шама-мен бірдей және қҥрылысы мынадай: 1—қабылдаушы, 2— кҥшейткіш, 3—ӛлшегіш, 4— қуаттандыру блогы және 5— қуаттандыру кӛздері. ДП —5В доза қуатының ӛлшегіші (рентгенометр) Прибор гамма-сәулелену бойынша әртҥрлі заттардың ра-диоактивті зақымдалу және гамма-радиация деңгейін ӛлше-уте арналған. Гамма- сәулеленудің экспозициялық қуаты сағаттағы миллирентгенттермен (мР/сағ) немесе сағаттағы рентгенттермен анықталады (Р/с). Прибор жиынына мына- 78 лар кіреді: 1 — сақтауға арналған чемодан, 2 — қақпағы бар олшеу пульті, 3 — газбен зарядталған екі есептегіші бар қым-талған цилиндрлі тҥтік, 4 — тҥтікті бекітуге арналған ҥзарту штангасы, 5 — олшеу пультінің дабылдарын дыбыстық бақ-ылауға арналған телефондар (қҥлақілдіргі), 6— зонд пен те-лефон кабельдері, сондай-ақ қуаттандыру блогы, нҥсқау-лық пен артық мҥлік. Радиация деңгейін олшеу 1м. биіктікте, яғни адамның тіршілік орталықтарының деңгейінде жҥргізіледі. Гамма-сәулелензздің дозасының қуатын (радиация дең-гейін) анықтау ҥшін мыналарды істеу қажет: тҥтік экранын "Г" жағдайына, қосалқы диапазоңдар ажыратқышын 200 жағ-дайына қойып, 15 секундтан кейін тӛменгі шкаладан кейін прибор тілі бойынша есептеуді жҥргізу керек. Алынған нәти-же сағаттағы рентгентте гамма-сәулелену кәлемін корсетеді. Егер прибор тілі болмашы ауытқыса (0—5 Р/с шегінде), онда олшеуді сезімталдау қосалқы диапазондарында жҥргізген жон. Олшеу кезінде тілдің шеткі жағдайларында есептеуді жҥргізбеген дҥрыс (шкаланың басында немесе аяғында). Ҥзақ жҥмыс кезінде әрбір 30—40 минуттан кейін прибор жҥмы-сының режимін тексеру қажет. Олшеу барынша дәл болу ҥшін зондты кеңістікте оның кіңдігінің жермен қатар орналасатындай етіп бағыттау керек. Дененің, киімнің, хайуанаттардың жҥн жамылғысының ҥстін және басқа объектілердің радиоактивті заттармен зақ-ымдалуын анықтау, егер сыртқы гамма-фон сол объектінің шекті жол берілетін зақымдалуынан ҥш еседен артық бол-маған жағдайда ғана жҥргізілуі мҥмкін. Гамма-фон зерте-летін объектіден 15—20м. қашықтықта ӛлшенеді (зонд жер-ден 1м. қашықтықта). Объектінің ҥстіңгі бетінің зақымдалуы барлық қосалқы диапазонда олшенеді (200-ден басқасында). "Г" жағдайыңца экраны бар зондтың зақымдану деңгейін олшеу ҥшін тексерілетін объектінің ҥстіңгі бетіне қойып оның ҥстінде баяу қозғай отыра қҥлақіддіргідегі дыбыстардың ең ҥлкен жиілігі немесе микроамперметрдің ең 63 жоғарғы корсетуі бойынша қатты зақымдалған жерді анықтап, прибордың кӛрсетулерін жазып алу керек. Осы корсетулерден гамма-фон колемін оқып, объектінің зақымдануының шынайы деңгейін алады. Егер прибордың кӛрсетулері екі олшеу 79 кезінде де бірдей болса, онда объекті зақымданбаған болып шығады. Зақымданған объектіде бета-сӛулеленуін анықтау ҥщін зонд экранын "В" жағдайына қою кажет. Гамма-сәулелену бойынша кӛрсеткіштермен салыстырғанда (зонд экраны "Г" жағдайында) прибор кӛрсетулерінің бір қосалқы диапазон-дарында артуы бета-сәулеленуінің, бар екендігін, тиісінше тексерілетін объектінің бета, гамма-радиоактивті заттармен зақымдалғанын, яғни зақымдалған объектінің қауіптілік деңгейін арттыратындығын айғақтайды. Бета-сәулеленуді анықтау сондай-ақ радиоактивті ластану іздерінің тыстың, автомашинаның, жәшіктің, ыдыстың, ғимарат қабырғасы- ның қай жағында екендігін табу ҥшін қажет. Сҥйық және сусымалы заттардың зақымдалғанын елшеу кезінде датчикті радиоактивті заттармен ластанудан қорғау ҥшін тҥтікке полиэтилен пленкасынан жасалған жамьглғы кигізеді. ДОЗИМЕРТЛІК БАҚЫЛАУ ПРИБОРЛАРЫ ДП—22В жеке дозиметр жиыньша 50 тік кӛрсететін ДКП— 50— Адозиметрлері мен ЗД — 5 зарядтау қондырғысы кіреді. 0,5—200Р/с дозалар қуатын ӛлшеу кезінде 2 — 50 диапа-зондағы гамма- сәулеленудің жеке дозасын ӛлшеуге арналған. Дозиметрлерінің жҥмысы температуралардың —40 +50 °С аралығында жӛне ауаның салыстырмалы ылгалдылығы 98% кезінде қамтамасыз етіледі. Әрбір дози-метр алюминий қҥймасынан ав-тоқалам тҥрінде жасалынған. ДКП-50-А дозиметрін жҥмысқа- даяр-лау кезінде дози- 80 метрдің шаңнан қорғайтын қалпақшасын және зарядтау қон- дырғысындағы "заряд" ҥясындағы қалпақшаны бҥрайды. "Заряд" тҥтқасын сағат жҥрісіне қарсы қойып, дозиметрді ҥяға салады, осы кезде ҥяның тӛмеңгі жағындағы дозиметр шкаласына жарық тҥсіретін шам жанады. Оператор окуля-рга қарай және сағат тілі бойынша "заряд" тҥтқасын бҥрай отыра тілді дозиметр шкаласындағы нольдік белгіге қойып, дозиметрді ҥядан алады және қорғаныс қалпақшасын бҥрай-ды. Дозиметрлерді зарядтағаннан кейін радиоактивті зақ-ымдану аймағыңца жҥмыс істейтін бӛлімшелердің жеке қҥра-мына береді. Ошақтан қайтқаннан кейін дозиметрдің кӛрсеткендері жеке қҥрамнын сәулеленуін есептеу журналына енгізіледі. доза ӛлшеу жиыны температуралардың —40 +50°С аралығында жэне ауаның салыстырмалы ьглғалдылығы 98 % кезінде гамма-ней-тропдық сӛулеле-нудің жҥтылғағ: дозасын ӛлшеуге арналған. Дози-метр 20—500 рал 64 диапазондағы гам-ма-нейтрондык сәулсленудің жҥ-тылган дозасын ӛлшеуді қамтама-сыз стеді. Олшенетін до-заларды есептеу дозиметр ішінде орналасқан және окуляр арқылы жарықта кӛрінетін шкала бойынша жҥргізіледі. Дозиметр-лсрді зарядтау ЗД—6 зарядтау қондырғысымен жҥргізіледі. Жиынға зарядтау қондырғысымен қатар 10 дозиметр және футлярға салынған нҥсқаулық кіреді. Зарядтау қондырғысының жҥмыс принципі мынаған негізделген: сағат тілі бойынша тҥтқаны айналдырған кезде рычагтік механизм пьезоэлементтерге қысым жасайды, олар 81 бҥзылғаннан кейін кіре берісте дозиметрдің иондық каме-расының орталық электроды зарядтау ҥясының орталық діңгегібойынша плюс, ал корпус бойыншаиондықкамера-ның сыртқы электродына минус берілетіндей ретпен орна-ласқан әр тҥрлі қуаттылықты қҥрайды. Дозиметрді жҥмыс жағдайына қелтіру ҥшін оны заряд-тау қажет. Бҥл ҥшін зарядтау қондырғысының тҥтқасын аяғына дейін сағат тіліне қарсы бҥрап, дозиметрді зарядтау қоңдырғысының зарядтық-байланыс ҥясына қояды; заряд-тық қондырғыны айнамен жарықтың сыртқы кӛзіне бағыт-тап айнаны бҥра отыра шкалаға жарықты барынша кӛбірек тҥсіреді, дозиметрді басып, окулярды бақылай отыра заряд-тық қондырғының тілін сағаттың тілі бойынша дозиметр шкаласындағы тілдің кӛрсетуі нольге жеткенге дейін бҥрай-ды, бҥдан кейін дозиметрді ҥядан алып, жіптің жағдайын жарықта тексереді (тілдің тік жағдайы кезде оның кӛрсетуі 0 болуға тиіс). Дозиметрді иондаушы сәулелер әсері ӛрісіндегі жҥмыс уақытында киімнің қалтасына салып жҥреді. Дозиметр оку-лярына ара-тҥра қарай отырып дозиметр шкаласындағы тілдің кӛрсетуі бойынша жҥмыс уақытында алынған гамма-нейтрондық сәулелену дозасын анықтайды. ИД—11 жеке доза ӛлшеу жиыны гамма-нейтрондық сә- улеленудің жеке дозасын тіркеуге арналған және ИУ—1 ӛлшеу қондырғысының бес буып-тҥю жӛшігінде орналасқан 500жекеИД-11 ӛлшеудоза-сынан, екі қуаттандыру кабелінен, тех-н и к а л ы қ қҥжаттама мен артық бӛлшек-терден тҥрады. Г а м м а - және аралас гамма-нейтрондық сәулелену дозасын тіркеу кҥміс жалатылған алюминий-фосфатты шынының кӛмегімен жҥргізіледі. Тіркелген дозаны әлшеу 10—1500 рад 82 диапазонындағы ИЮ— 1 елшеу қондырғысының кӛмегімен жҥргізіледі. Сәулелену дозасы мерзімдік сәулелену кезінде қосылады және дозиметрде 12 ай сақталады. ИД—11 мас-сасы —25г. "Белла" тұрмыстық дозиметрі. Портативті, қалталы при-бор тҥрінде жасалған. Дозиметр екі жҥмыс режимімен жҥмыс істейді: ПОИСК және МЭД. ПОИСК режимі дыбыс дабылдарын қадағалау желісі бойынша радиация-лық 65 ахуалды тҥрпайы бағалау ҥшін қызмет етеді. МЭД режимі цифрлі таблодағы эквивалентті дозаны қуатын ӛлшеу және индикациялау ҥшін қызмет етеді. МЭД ӛлшемі 40 с шамасындағы уақыт аралығымен автоматты тҥрде, сондай-ақ МЭД-КОНТР. ПИТА- НИЯ кнопкасына қысқа уақыт басу * арқылы жҥргізіледі. Дозиметрдің ӛлшеу уақытты 40с шамасында, бул кезде цифрлы таблода әрбір разрядтан (циф-рлар) кейін нҥкте пайда болады. 1,2,4 разрядтардан кейін нҥктелердің жоғалуы ӛлшеу про-цесінің аяқталғандығын білдіреді. Дозиметр ІмЗв/с аспайтын эквивалетті доза қуаты тағай-ыддалганға дейін МЭД 99,99 мкЗв/с маңызының артқан-,; дығы туралы (дыбыс таблосының толып кетуі) ҥздіксіз ды- быстық және жарық дабылын қамтамасыз етеді. ХИМИЯЛЫҚ БАРЛАУ ПРИБОРЛАРЫ Ауадағы, жердегі, техникадағы және басқа объектілердегі улы заттарды анықтау химиялық барлау приборлары комегімен немесе сынақ алу жӛне оны артынша химиялық лабораторияда талдау жолымен жҥргізіледі. Барлық прибор-лардыц жҥмыс принциптері индикацияның химиялық әдісіне негізделген. Ол бойынша улы заттар реактивпен ықпалдас- 83 қан кезде реактивтің тҥсі ӛзгереді, ал егер реакция сҥйық ортада жҥргізілсе ылғал тҥседі. Әскери химиялық барлау приборы (ӘХБП). Ауадағы, жер-дегі жӛне техниканың ҥстіндегі улы заттарды табуға арналған, ол корпусқа қақпақ-пен және тасуға ар-налған белбеумен бекітілген. Корпуста қол насосы, насостың саптамасы, индика-торлы тҥткішесі бар ҥш қағаз таспасы, тҥтіннен қоргайтын сҥзгі, қорғаныс қалпа-қшалары, шам, жылы-тқыш және оның па- трондары орналасады. Корпустың сыртынан сынақты ірікте-уге арналған қҥрек бекітіледі. Ауадағы улы заттарды анықтау. Улы заттарды анықтауды зариннан, зоманнан және ҤХ бастайды. Бҥл ҥшін прибор-дың қақпағын ашады, ілмешекті итереді және насосты ала-ды. Қызыл шеңберлі және қызыл нҥктелі екі индикаторлық тҥтікшені алып, олардың ҥшын кесіп ашады. 5°С темпера- тура кезінде тҥтікшенің тӛменгі жағын ашардың алдында 40°С-тан аспайтын температурада жылытқыны қыздырады (реактивті ерітеді). Индикатор тҥтікшенің таңбасына дәл келетін таңбалы насостың ампула ашқышының кӛмегімен екі тҥтікшенің ҥстіңгі ампуласын сындырып, оларды ҥшы-нан таңбамен бірге ҥстай отыра 2—3 рет қатты сілкілейді, тҥткішілердің бірінің (тәжірибелік) ҥшын таңбаланған на-сосқа қояды, секундтына бір рет тербету жылдамдығымен 5 — 6 тербетіп, ауа айдайды. Екінші тҥтікше арқылы (бақы- лау) ауаны айдамайды, керісінше прибор корпусында орна-ласқан штативте 66 қалдырады. Ауаны айдағанан кейін тәжірибелік тҥтікшенің тӛменгі жағын сындырып тол-тырғыштың жоғары бӛлігін толығымен шаятындай етіп бір- екі рет ҥлкен қҥлашпен сілкілейді. Бҥдан кейін бірден ба-қылау тҥтікшесінің тӛменгі ампуласын сындырып, оны да сілкілейда. Толтырғыштар бояуының ӛзгерісін қадағалайды. Тӛменгі ампулаларды ашып, оларды сілкілегеннен кейін 84 толтырғыш қызарады, кейіннен сарғайады. Екі тҥтікшеде де қызыл тҥстің жасыл тҥске бір уақытта кӛшуі қауіпті мӛлшердегі улы заттың жоқтығын айғақтайды. Бақылау тҥтікшесінде сары тҥс пайда болған сәтте тәжірибелік тҥтікше толтыргышының жоғары қабатында қызыл тҥстің сақталуы ауада қауіпті мӛлшердегі улы заттардың бар екендігін корсетеді. Газқағарларын алу туралы шешім қабылдау ҥшін зариннің, заманның және УХ қауіпсіз мӛлшері де осылайша анықталады. Анықтауды жогарыда жазылған тӛртіппен жҥргізеді, тек ауаны тәжірибелік индикаторлық тутікше ар-қылы айдаған кезде насосты 50 — 60 рет басады және тҥтікшелердің тӛменгі ампуласын бірден емес, басқаннан кейін 2 — 3 минуттан соң сындырады. Жҥйкені қҥрыстырғыш улы затты зерттеу нәтижесіне қарамастан ауада фосгеннің (дифосгеннің) және кӛгілдір қышқьшдың немесе хлорцианның бар-жоғын анықтайды. Бҥл ҥшін ҥш жасыл жҥзікшесі бар индикаторлық тҥтікшені ашып, ондағы ампуланы сындырып, тҥтікшені насосқа қой-ып, насоспен 10 — 15 рет тербетеді. Тҥтікшені насостан кейін алғаннан кейін толтырғыштың бояуын индикаторлық тҥтікше сақталатын таспаға жағылған эталонмен салыстырады. Бҥдан кейін ауадағы иприт буын анықтайды, бҥл ҥшін бір сары жҥзікшелі тҥтікшені ашып, оны насосқа қояды жӛне насосты 60 рет басады. Бҥдан кейін тҥтікшені насостан алып, 1 минуттан соң толтырғыштың бояуын таспадағы эталон-мен салыстырады. С5 жоне В2-да индикаторлық тҥтікшесі бар таспалар бо-лган кезде ауада осы улы заттардың бар екендігін анықтауға болады. Тӛменгі температураларда ауаны зерттеуді жҥргізген кезде тҥтікшілерді қыздыру керек. Бҥл ҥшін жьшьпқының орталық саңылауын патронға қояды және патрон қалпақшасындағы са-ңылау арқылы оның ііттіңдегі ампуланы сыңдырады. Ампула-ның сыңғанына кӛз жеткен соң ҥшты патроннан алады. Жылы-тқыны қойғанан кейін оны бҥйірдегі ҥяларға тҥсіріп, индика-торлық тҥтікшілерді қыздыру немесе еріту ҥшін пайдаланады. Индикаторлық тҥтікшенің толтырғышы тҥсінің ауада тек улы заттармен қатар негізгі сипаттағы қышқыл қоспалары-ның улы немесе бҥркемелі тҥтіннің әсерінен ӛзгеретіндігін де есте ҥстау қажет. Сондықтан да ауаны зерттеудің кҥдікті 85 жағдайларында оны тҥтіннен қорғайтын сҥзгіні пайдалана отырып қайталайды. 67 Топырақ пен сусымалды материалдағы улы заттарды аны-қтау. Бҥл ҥшін қажетті индикаторлық тҥтікшені алып да-ярлағаннан кейін оңы насостын басына қояды. Бҥдан кейін насосқа саптаманы бҥрып, басылатын жҥзікшені ашық қал-дырады. Саптаманың аузына қорғаныс қалпақшасын кигізеді. Зақымдалғаны туралы кҥдік тудырған жердегі то-пырақтың (сусымалы материалдың) ҥстіңгі бетін кҥрекпен ашып, қорғаныс қалпақшасын шетіне дейін кӛмеді. Қақпақ-ты тҥтіннен қорғайтын сҥзгімен жауып, оны сығатын жҥзікшемен бекітеді және насоспен қажетінше тербетеді. Бҥдан кейін тҥтіннен қорғайтын' сҥзгіні, сынама мен қал-пақшаны лақтырып тастайды, индикаторлық тҥтікшені алып, жоғарыда кӛрсетілгендегідей, улы заттарды анықтай-ды. Жердегі, техникадағы, киімдегі және әртҥрлі заттардағы улы заттарды аньщтау. Анықтауды фосфорлы органикалық заттардан бастайды. Әзірленген нҥктені насосқа қойып сап-таманы бҥрайды, қорғаныс қалпақшасын кигізіп, саптама-ны топыраққа немесе зертелетін объектінің ҥстіне қал-пақшаны зақымдану белгілері анығырақ кӛрінген учаскені жабатындай етіп қояды, бҥдан кейін қажетінше тербетеді. Бҥдан әрі саптаманы алып, қалпақшаны лақтырып тастай-ды, насостың басынан индикаторлық тҥтікшені алып, тас- паға жапсырылған нҥсқаулықтарды басшылыққа алып улы заттарды анықтайды. ЗАҚЫМДАНУ ОШАҒЫНДАҒЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ АХУАЛДЫ БАҒАЛАУ Қарсылас жақ осы заманғы зақымдау қҥралдарын қол-данған жағдайда, сондай-ақ атом ӛнеркәсібі кәсіпорындарындағы авария кезіндегі ауа, жер және онда орналасқан ғимарат, техника мҥлік радиациялық зақым-дануға ҥшырайды. ЖердТң радиоактивті зақымдануы нәтижесінде пайда бо-лған ахуал радиациялық ахуал деп аталады. Ол радиация- 86 лық зақымданз'дың кӛлемімен және сипатымен анықтала-ды және шаруашылық объектілерінің ӛндірістік қызметіне, бӛлімшелердің іс- әрекетіне, халықтың тіршілігіне айтарлық-тай ықпал етеді. Адамдардың, малдардың зақымдану қауіпі радиациялық ахуалды тез анықтау мен бағалауды және қҥтқару жҥмыстарын жҥргізуге оның ықпалын ескеруді талап етеді. Осы мақсатта радиациялық барлау мәліметтері бойынша болжау әдісімен радиациялық ахуалды анықтау мен бағалау жҥргізіледі. Болжау зақымдау уақытын, сипатын және бӛлімшелердің іс-әрекет режимдері мен зақымдалған жердегі халықтың езін-озі ҥстау тәртібін анықтау мақсатында мәліметтер береді. Бҥл зақымдаудың тек нақты деректер-ден едәуір айырмашылығы болуы мҥмкін шамалас сипат-тамалары ғана. 68 Болжаудың бастапқы мәліметтері: жарылыстың қуаты, тҥрі мен орталығының (кіндігінің) деректері, жарылыс уақыты, орташа желдің жылдамдығы мен бағыты. Шаруашылық объектілерінде радиациялық ахуалды бол-жамайды, тек ТЖ мен АҚ жӛніндегі жоғары тҥрған орган-дардың мӛліметтерін ғана пайдаланады. Объектілердің АҚ және ТЖ штабтары мен қызметтері оны тек барлау мәліметтері негізінде ғана бағалайды. Аумағының кӛлемі жердің радиациялық зақымдану ай-мағымең салыстырғанда шағындау шаруашылық объектісі ҥшін болжаудың тек екі нҥсқасы ғана ықтимал: объекті қызметкерлері сәулеленуге ҥшырайды немесе ҥшырамай-ды. Сондықтан объект аумағынан радиоактивті зақымда-ну жағдайы ҥшін радиоактивті бҥлт ізінің белдігі кәсіпорын аумағының ортасы арқылы ететін кездегі ең жағымсыз нҥсқа алынады. Болжанатын радиациялық ахуал міндетті тҥрде радиа-циялық барлаумен нақтыланады. Радиациялық ахуалды ба-ғалау болжау мәліметтерін алғаннан кейін жҥргізіледі. Радиациялық ахуадды бағалау ҥшін нені білу қажет? Оны бағалау ҥшін бастапқы мӛліметтер мыналар: радиоактивті зақымдануды туғызған ядролық жарылыстың уақыты; ра-диация деңгейі мен оны олшеу уақыты; радиацияны әлсірету коэффициенттерінің маңызы; сәулеленудің жол берілген до-засы; сондай-ақ қойылған міндет пен оны орындау мерзімдері. Радиациялық ахуалды бағалау кезінде радиация деңгейін бір уақытқа келтірген жӛн (әдеттегідей, ядролық жарылы-стан кейінгі бір сағатқа). Бҥл радиациялық ахуалды кар-таға (схемаға) тҥсіруді және бҥдан йрі радиация деңгейінің тӛмендеуін қадағалауды жеңілдетеді. Осындай міндетті шешу кезінде екі нҥсқа кездесуі мҥмкін. Біріншісі: жарылыс уақыты белгілі. Екіншісі: белгісіз. Бірінші жағдайда жарылыстан кейін (Р,) радиаци-ядан деңгейін 1 сағатқа келтіру ҥшін радиацияның елшен- ген деңгейінің кӛлемін қандайда.бір уақытқа 1: (Р,) анықта-малықтар кездесетін таблицалық қайта есептеуді КС]коэффициентіне кӛбейту қажет. Екінші жағдайда әуелі ядролық жарылыстан кейін ӛткен уақытта анықтау керек, оны уақытқа байланысты радиация деңгейінің тӛмендеу жылдамдығы бойынша табады. Бҥл ҥшін тек бір нҥктедегі радиацияның деңгейін ӛлшейді, алайда (Р^ және Р2) аралы-ғымен ғана. Бҥдан кейін екінші және бірінші ӛлшеу (Р,:?^ арасындағы қатынас бойынша таблицаның кӛмегімен жа-рылыс болған сәттен бастап екінші ӛлшемге дейінгі уақыт-ты анықтайды. Мысалы, бірінші ӛлшем 12.00-де жҥргізілді және радиация деңгейі 120р/с, екінші ӛлшем 15.00-де жҥргізілді және радиация деңгейі 42 р/с болды. Тиісінше, екі ӛлшемнің арасындағы ҥзіліс 3 сағат, ал деңгейлер ара-қатынасы (42:120) 0,35 болды. Тиісті таблица бойынша жа-рылыстың екінші ӛлшемге дейін 5 сағат бҥрын, яғни 10.00-де (15.00—5.00) болғандығын табамыз. Уақыттың алынған маңызын ядролық жарылыстан кейінгі бір сағаттағы ради-ация деңгейін есептеу ҥшін пайдаланады. 69 Объектінің АҚ штабы ақпарат алынған барлық арна-ларды пайдалана отыра, радиоактивті ахуалды қорытын-дылайды (радиациялық және химиялық бақылау тіректерінің, радиациялық және химиялық барлау буында-ры мен топтарының, ТЖ жӛне АҚ жоғары тҥрған органда-рынын мәліметтері). Қорыту нәтижелері объектінің жос-парына -еңгізіледі. Бҥдан кейін сәулеленудің ықтимал дозасын анықтаған жон. Олар адамдар зақымдалған аумақта болған кезде олар-дың қайта сәулелену болдырмау мақсатында есептеледі. Сәулелену дозасын анықтау ҥшін бастапқы мәліметтер мыналар: ядролық жарылыстан кейінгі бір сағатқа келтірілген радиация деңгейі мен зақымданған аумақта болу созымдылығы. Осы міндеті шешу кезінде әлсіреу коэффициенттерін ескеру қажет (Калс) (таблицаны қара-ңыз). Радиоактивті зақымдану жағдайында адамдардың аса қажетті іс- әрекеттерін анықтауға болады. Мҥнда бір қатар міндеттер шешіледі. Адамдардың зақымдалған жерде болу-ының жол берілетін уақытының созымдылығын анықтау, қҥтқару және басқа шҥғыл жҥмыстарды жҥргізу ҥшін объектіге бӛлімшелерді әкелу уақытын белгілеу, қҥтқару жҥмыстарының толық кӛлемін орындау ҥшін ауысымдар-дың қажетті санын есептеуді жҥргізу, радиоактивті зақым-дану аймағынан (учаскесінен) кетуді қашан бастауға бола-тын уақытты табу, қатты жӛне қауіпті зақымдану аймағы-нан адамдарды кӛшіру (әкету) уақытын нақтылау, жҥмыс-шыларды, қызметшілерді жӛне АҚ бӛлімшелерінің жеке қҥрамын радиациялық қорғаудың ықтимал режимін анық-тау қажет. Ядролық энергетикалық қондырғылардағы авария жағдайында жердің радиоактивті ластануы жергілікті си-патта болады. Ол негізінен биологиялық белсенді радио-нуклидтерден туындайды. Жердегі сӛулелену дозасының қуаты ядролық жарылыстың радиоактивті бҥлтының ізіндегіден жҥздеген, ал кейде мыңдаған есе әлсіз. Сон-дықтан да адамдар ҥшін сыртқы сәулеленуден гӛрі ішкі сӛ-улелену әлдеқайда қауіпті. Панаханалар мен кӛлік қҥралдарындағы сәулеленуді әлсірету коэффициенттерінің орташа маңызы (Қ^) Панаханалар мен кӛдік қҥралының атауы Жерде ашық орналасу— Фортафикациялық гамрагтар Ашық траншея, окоп, саңылау Дезактивтелген (немесе зақымдалған жерде ашық) траншея, окоп, саңылау Бітелген саңылаулар Кӛлік қҧрадцары Авгомобильдер мен автобустар Темір жол платформасы Жабық вагоңдар Жолаушылар вагондары Ӛндірістік және әкімшіліктік ғимарагтар Ӛңщрістік бірқанатгы ғимарат (цехтар) Ӛңщрістік және әкімидліктік ҥшкабатгы шмараттар Тастан салынған тҧрғьш ҥй Бірқабатгы Жертӛле Ешсабатты Жертӛле Ҥшқабатгы Жертӛле Бесқабатгы Жертӛле Ағаштан сальшған уйлер Бірқабатты Жертӛле Екіқабатты Жертӛле Кщгалық Селолық 70 Халық ҥпгін орташа 90 ЗАҚЫМДАНУ ОШАҒЫНДАҒЫ ХИМИЯЛЫҚ АХУАЛДЫ БАҒАЛАУ Хішиялық ахуал ретінде шаруашьгльіқ объектілерінің қыз-метіне, АҚ кҥштері мен халыққа әсер ететін жердің ҚӘУЗ-бен (УЗ) химиялық зақымдану саддарының жиынтығы тҥсініледі. Химиялық ахуал ҚӘУЗ тӛгілу (тасталу) немесе химия-лық зақымдану аймағы мен химиялық зақымдау ошақтары пайда болатын химиялық қаруды қодцану кезінде жасалады. Химиялық ахуалды бағалауға мыналар кіреді: — химиялық зақымдау кӛлемі мен сипатын анықтау; — олардың объектілер қызметтеріне, АҚ кҥштері мен халыққа ӛсер етуін талдау; — адамдардың зақымдалуын болдырмайтын іс-әрекеттердің аса қажетті нҥсқаларын іріктеу. Химиялық ахуалды бағалау болжау әдісімен және барлау мэліметтері бойынша жҥргізіледі. Шаруашылық объектілерінде химиялық ахуалды баға-лауды (РХҚ) нҥктелері (буындары) жҥргізеді. Химиялық ахуалды бағалайтын бастапқы мәліметтер: — ҚӘУЗ тҥрі мен саны, химиялық қаруды қолдану қҥра-лы мен УЗ тҥрі; — улы заттардың шығарылу (тӛгілу), химиялық қарудың қолданылу ауданы мен уақыты; — адамдардың қорғану деңгейі; — жердің топографиялық жағдайы мен ластанған ауаның таралу жолындағы қҥрылыстардың сипаты; — ауа райы (жер бетінің қабатыңдағы желдің жылдам-дығы мен бағыты, ауа мен топырақтың температурасы, ауаның вертикалдық тҥрақтылығының деңгейі). Ауаның вертикалдық тҥрақтылыгының деңгейін шама-мен ауа райын бақылау арқылы анықтауға болады. Ауаның вертикалдық тҥрақтылығы ҥш деңгейге бӛлінеді: инверсия, изотермия, конвекция. Инверсия әдетте шамамен кҥн батардан 1 сағаттай бҥрын кешкі уақытта пайда болады және кҥн батқаннан кейін 1 сағаттың бойында бҥзылады. Инверсия кезінде ауаның тӛменгі қабаттары жоғары қабаттарынан суығырақ, бҥл ин-версияның биіктік бойынша таралуына кедергі келтіреді және ластанған жинақталған ауаның сақталуы ҥшін аса қолайлы жағдай жасайды. Изотермия ауаның тҥрақты теңдігімен сипатталады. Изо-термия кезінде жердің 20 — ЗОм биіктік шегінде ауаның тем-пературасы жердікімен шамалас. Ол жауын-шашынды ауа райы - мен қар жамылғысы кезінде байқалады, алайда таңертенгі жӛне кешкі сағаттарда да инверсиядан конвек- цияға (таңертең) жӛне керісінше (кешкі) кӛшпелі кҥй ретінде пайда болуы мҥмкін. « 71 Конвекция әдетте кҥн шыққаннан кейін 2 сағаттан соң пайда болады және шамаммен кҥн батардан 2—2,5 сағат бҥрын бҥзылады. Ол ӛдетте жазғы ашық уақытта байқалады. Кон-векция кезінде ауаның тӛменгі қабаттары жоғары қабаттары-нан қаттырақ қызады, бҥл заладданған бҥлттың тез тарауына және оның зақымдағыш әсерінің азаюына ықпал етеді. Ж ел ж ыддам -дығы, Тҥн Кҥн м/ с а шық бҧ лыңшр б ҥлтты а шы қ бҥ лыңғы р б ҥлтгы 0, 5 инверси я конвек ция 0, 6-2 1 2, 1-4 | изогерми я 4- тен ас там Ауаның жер бетіндегі қабатының вертикалдық тҥрақты-лық деңгейі кесте кӛмегімен ауа райы болжамының мәліметтері бойынша анықталуы мҥмкін. Қарсылас жақ улы затты пайдаланған кезде пайда болған химиялық ахуалды айыру кезінде қолданылған затты, зақым-дану аймағының алаңы мен улы зат тҥрін анықтайды. Осы мәліметтер негізінде ластанған ауаның таралу тереңдігін, жер мен техникадағы улы зат беріктігін, адамдардың теріні қорғау қҥралдарында болу уақытын, адамдардың, ғимараттың, тех-ника мен мҥліктің зақымдануын ықтимал бағалайды. Қарсылас жақ улы затты қолданған кезде ауданның ше-карасын анықтау барлау кҥштерімен немесе ТЖ және АҚ жӛніндегі жоғары тҥрған орган ақпараттарының мәліметтері бойынша жҥргізіледі. Химиялық шабуылға қатысушы қҥрал-дар саны (ҥшақтар саны, олардың ҥлгілері, зымырандар саны), улағыш-заттарды қолдану ӛдісі (химиялық бомбалар, зымы-ранған, тогілетін авиациялық приборлар және басқалар). Химиялық оқ-дӛрі немесе әскери прибордың әсері кезінде улы зат бҥлты пайда болады, ол алгашқы булт деп аталады. Осы бҥлттың қҥрамы УЗ тҥрі мен оны ҥрыс жағ-дайына кӛшіру әдісіне байланысты. Қарсылас жақ зарин тҥріндегі УЗ қолданған кезде алғашқы бҥлт осы УЗ буынан қҥралады, ал Ви- Икс тҥріндегі УЗ қолдану негізінен аэро-зольдік бӛлшектерден тҥратын 72 бҥлттың қуралуына алып ке-леді. Қарсылас жақ тӛгілетін авиациялық приборларды пай-даланған кезде тҥрпайы аэрозоль бҥлты мен УЗ тамшысы пайда болады, олар сіңе отыра объектілерді, жерді, су кӛздерін, техника мен адамдарды зақымдайды. Әртҥрлі заттардың ҥстінде аэрозоль мен тамшы тҥріндегі УЗ уақыт ӛте буланады. Аэрозольдік бӛлшектер мен УЗ там-шысының булану нәтижесінде зақымдалған жерде осы УЗ буыннан гана туратын УЗ қайталама бүлты пайда болады. Жылжып келе жатқан ауа массасының әсерімен УЗ та-ралып, сирейді, соның нәтижесінде онда жинақталған УЗ уақыт ӛте азаяды, тиісінше қорғалмаған адамдардың зақым-дау дозасын алу қауіпі тӛмендейді. Ластанған ауаның таралу тереңдігі химиялық қару қол-данылған ауданның желді шекарасынан бастап зақымдағыш молшері бар ластанған ауа бҥлтының таралу шекарасына дейін қолданылады. Ол ауа райына, жер бедеріне, орман алқаптарының бар-жоғы мен елді мекендер қҥрылысының тығыздығына байланысты. Тӛменде изотермия жағдайындағы авиациямен УЗ қол-данған кезде ашық жердегі ластанған ауа бҥлтының қауіпті таралу тереңдігінің (км) есептемелік маңызы келтірілген. Ашық ауа райында (конвекция жағдайында) ластанған ауаның қауіпті таралуының тереңдігі шамамен екі есеге аза-яды, ал инверсия жағдайында шамамен 1,5 — 2 есеге кобейеді. УЗ тҥрі Тҥрақты жеддің м/с жыддамдығы кезіңде ластанған ауаньщ қауіті таралуының тереңдігі (км) 1 - 2 м/с 2-4 м/с Зарин 50 40 Ви-Икс 5-8 8-12 Иприт 24 15 Тӛңірегінің бәрі қҥрылыс елді мекендср мсн орман алқ-аптарында ластанған ауаның қауіпті таралуының терендігі айтарлықтай азаяды (3 —3,5 есе). ҚӘУЗ бар объектілердегі химиялық ахуалды багалау хи-миялық зақымдану ошағында болуы мҥмкін адамдарды қор-ғауды ҥйымдастыру мақсатында жҥргізіледі. Химиялық ахуалды болжау ӛдісімен бағалау кезінде ауа райының ластанған ауаның таралуы ҥшін қолайлы кезінде объектідегі бҥкіл ҚӘУЗ қорының бір уақытта тӛгілу (шығу) шарты қабылданады (инверсия, желдің жылдамдығы 1 м/с). ҚӘУЗ салынған ыдыстардағы авариялар (қирау) кезінде бағалау нақты қалыптасқан жағдай бойынша жҥргізіледі, яғни тогілген (шығарылған) улы заттардың нақты саны мен ауа райының жағдайы алынады. Бҥл жағдайда 73 қайнау темпера-турасы 20 °С-тан тӛмен улы заттардың (фосген, фторлы сутегі жене т.б.) олардың тәгілу шегі бойынша бірден буланатын-дығын және ауаның жер бетіндегі қабатына тҥскен улы булар келемінің аққан сҥйық кӛлемінс тең болатындығын ескеру керек. Оайнау температурасы 20 °С-тан жоғары улы сҥйық-тардың (кҥкіртті кӛмір тегі, кегілдір қышқылы жӛне т.б.), сондай-ақ баяу қызатын сҥйықтардың (сҥйытылған аммиак пен хлор, олеум және т.б.) объект аумағында тегіледі және булана отырып ауаның жер бетіндегі қабатын ластайды. ҚӘУЗ бар объектілердегі химиялық ахуалды бағалау химиялық зақымдану ошағы мен химиялық зақымдану ай-мағының келемдерін, ластанған ауаиыц белгілі межеге (объект) жету уақытын, зақымдаушы іс- ӛрекст уақыты мен химиялық зақымдану ошагындағы адамдардың ықтимал қаза болуын анықтауды қарастырады. Химиялық ахуалды бағалау негізіндс адамдарды қорғау шаралары қабылданады, зақымдану мен зақымдау салдарын жою жағдайындағы қҥтқару, объсктіпіц опдірістік қызметін қалпына келтіру жӛне халықтың тіршіліғін қамсыздандыру жҥмыстарын жҥргізу жӛнінде шаралар озірленеді. Объектідегі қорғаныс режимін тацдау кезіңде мыналар қарастырылады: ӛндірістік қызметті жалгастыру кезінде жеке қорғаныс қҥралдарын пайдалану, зақымдалган ғимараттар-да (цехтарда) жҥмысты тоқтату, адамдар жҥмыс орнына шыққаннан кейін зақымдануды болдырмайтын жҥмыстар-ды жҥргізгенге дейін панаханаларда болу тәртібі. Объект аумағы қатты зақымданған жағдайда жекелеген цехтардың 94 немесе бҥкіл объектінің жҥмысын тоқтатып, аумақты, ғима-рат пен объекті қондырғыларын залалсыздандыру жӛніндегі шараларды жҥргізгенге дейін зақымданбаған аудандарға адам-дарды кӛшіру қарастырылуы мҥмкін. Объект жҥмысының ҥлгілік режимдерінің, қҥтқару жҥ-мыстарын жҥргізудің ҥлгілік нҥсқаларын бейбіт уақытта желдің негізгі бағытын, объект жҥмысының нақты жағдайы мен АҚ белімшелерінің жеке қҥрамын, жҥмысшылар мен қызметшілерді жеке қорғаныс пен ҥжымдық қорғау қҥрал- дарымен қамсыздандыруды ескере отырып даярлаған дҥрыс. Химиялық ахуалды бағалаудан туыңдаған қорытыңдылар зақымдау ошақтарында жҥмыс жҥргізу ҥшін АҚ бастықтары-ның шешімдерінде пайдаланылады жӛне АҚ белімшелерінің жеке қҥрамын химиялық зақымдану жағдайындағы іс-әрекет кезінде қорғауды ҥйымдастырудың негізі болып табылады. \ ІУТАРАУ. ТӚТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДА ХАЛЫҚТЫ, АУМАҚ ПЕН ҤЙЫМДАРДЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС ШАРАЛАРЫ ХАЛЫҚТЫ ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ҚОРҒАУ ӘДІСТЕРІ 74 Адамдардың қауіпсіздігін қамсыздандыру бейбіт және соғыс уақытындағы ТЖ жағдайында халықты қоргау бой-ынша республикамызда жҥргізілетін барлық шаралардың аса маңызды мақсаты болып табылады. Тетенше жағдайларды ескерту және іс-әрекеттер жӛніндегі Республикалық жҥйенің ӛзіне жҥктелген міндеттерді орындауға даярлығы тҥпкілікті нәтижеде оның осы мақсатқа жету қабілетін анықтайды. Қазіргі уақытта адамзаттың алдында соғыс қатерінен басқа ғаламдық қауіп — экологиялық апат қауіпі ӛткір тҥр: ауа ластанған, езендер мен келдер қышқылды жауындармен уланған, топырақ бҥлінуде, ормандар қҥруда, есімдіктер мен хайуанаттардың жекелеген тҥрлері жойылуда. Адам ӛміріне қауіпті заттарды пайдаланатын және ӛндіретін объектілер бір жерге шоғырлануда. Бҥл объектілердегі авария салдарын осы заманғы зақымдау қҥрал-дарын қолдану салдарымен салыстыруға болады. Чернобыль АЭС-індегі оқиғаларды, Армениядағы, Нефтегорскідегі, Шығыс Қазақстандағы жер сілкіністерін және басқа тӛтенше жәйттарды талдау бейбіт уақыттағы жағдайда адамдардың қауіпсіздігі мәселесіне басқаша тҥрғыдан қарауға мәжбҥр етеді. Республика аумағында атом энергетикасы, химия ӛнеркәсібі объектілері мен ӛзге де объектілер орналасқан, мҥндағы аварялар ҥлкен адам қҥрбандықтарымен, матери-алдық залалмен қатар елеулі экономикалық салдарға да ҥшырату мҥмкін. Осы жағдайлар мемлекеттік, әскери және шаруашылық органдары тарпынан АҚ мәселелеріне, халықты сенімді қорғау мен шаруашылық объектілерін сақтау, басқ-ару жҥйесінің мҥлтіксіз жҥмыс істеуі жӛніндегі міндеттерді шешуде жаңа ҥстанымдарды қажет етеді. Бейбіт уақыттағы ықтимал тӛтенше жағдайды, сондай-ақ осы заманғы зақымдау қҥралдарының даму бағьггы мен оларды қолдану туралы кӛзқарастарды ескере отырып халықты қор-ғаудың негізгі принциптері мен ӛдістерін іске асыру халық-тың сенімді қорғалуын дәйекті кӛтеруді қамтамасыз етеді. Халықты, қоршаган орта мен ҥйымдарды тӛтенше жағдайлар кезіндегі корғаудың негізгі принциптері Халықты қорғау принциптері — бҥл бейбіт және соғыс уақытындағы жағдайда халықты қорғау тәртібін анықтай-тын ҚР ҥкметі ресми белгілеген ережелер. Халықты авария, апат, зілзала мен осы заманғы зақым-дау қҥралдарының салдарынан қорғау жӛніндегі шараларды жҥргізу сипаты, кӛлемі мен мерзімі аға бастық ҥйғарымын, ахуалды бағалау мен жергілікті жағдайларды және мҥмкіндіктерді ескере отырып әзірленетін АҚ жоспарлары-мен анықталады. Осы заманғы зақымдау қҥралдарынан халық пен шаруа-шылық объектілерін (ШО) қорғаудың негізгі принциптері мыналар: 1. Қорғаныс шараларын оз уақытында жоспарлау және ӛткізу. Ол мыналарды қамтиды: а) бейбіт және соғыс жагдайындағы АҚ жоспарларын 75 96 езірлеу. АҚ жоспарлау — Азаматтық қорғанысты басқару процесінің маңызды қҥрамдас болігі. Оның мәні бейбіт және соғыс уақытындағы жагдайды талдау мен бағалау, халықты қорғау жӛніндегі АҚ шараларын анықтау болып табылады; б) халықты ТЖ мен осы заманғы зақымдау қҥралдары-нан қорғау әдістеріне даярлау. Моральдық-психологиялық қасиеттерді және АҚ мен ТЖ бойынша оқып-ҥйрену қажеттігіне сенімділікті қалыптастыру; в) ҥжымдық жӛне жеке қорғаныс қҥралдарын жинау және оларды пайдалануға ӛзірлікте ҥстау; г) кошіру шараларын даярлау; д) бейбіт және соғыс уақытындағы жағдайда шаруашы-лық салалары мен объектілері жҥмысының сенімділігін және тҥрақтылығын котеру жоніндегі шараларды жҥргізу. Осы заманғы зақымдау қҥралдары ӛсерінің сипаты, мҥмкіндіктері мен салдары ӛткен соғыстарымен салыстырғ-анда сапалы жаңа ерекшеліктерімен коріне бастады. Осы ерекшеліктерінің бірі — қаруды жеткізудің бҥгінгі қҥралдары мен оның зақымдағыш қасиетінің Жер шары-ның кез келген нҥктесіндегі нысананы іс жҥзінде жоятын-дығында. Сондықтан да тыл мен соғыс туралы ҥғым енді салыстырмалы сипатқа ие болып отыр. Соғыс жағдайында осы заманғы зақымдау қҥралдары ықпалының аймағына кез келген елді мекеннің тап болуы әбден мҥмкін. Ал осы жӛйт халық пен шаруашылық объектілерін қорғау жӛніндегі шаралардың әрбір ауданда, қалада, объектіде, бҥкіл республика аумағында міндетті тҥрде жҥргізілетіндігін кӛрсетеді. 2. Қорғаныс шараларын жҥргізу сипаты мен кӛлемін аны-қтаудағы салыстырмалы кӛзқарас. Қорғыныс шараларының сипаты мен кӛлемі ТЖ сипа-тына, сондай-ақ қалалардың, шаруашылық объектілерінің экономикалық және қорғаныстық маңызы мен жергілікті жағдайларға байланысты. Бірінші кезекте соғыс уақытындағы жағдайда халық пен шаруашылық объектілерін қорғау женіндегі шаралар АҚ тобына жатқызьшған қалаларда, оларға іргелес елді мекен-дерде жҥргізіледі және мынадай жолдармен іске асырылады: — қызметтері соғыс уақытында да тоқтамайтын кәсіпо-рындардың жҥмысшылары мен қызметшілерін, сондай-ақ АҚ бойынша топтарға жатқызылған қалалардағы олардың отбасы мҥшелерін қауіпсіз аймаққа таратып қоныстандыру; — АҚ бойынша топтарға жатқызылған қалалардағы жҥ-мысшылар мен қызметшілерді бҥрыннан бар қорғаныс ғима-раттары мен осы мақсат ҥшін ыңғайластырылған және бол-жанған орындарға, сондай-ақ қҥрылыстары АҚ- 76 ны бейбіт жағдайдан соғыс жағдайына кӛшіру кезінде салынатын қара- пайым панаханаларға жасыру. Бҥл қалаларда халықты қазіргі қарудың барлық тҥрінен қорғау қамтамасыз етілуге тиіс. Қарсылас жақтың ядролық соққы беру ықтималдығы тӛмен шағын қалаларда, едді ме-кендер мен селолы жерлерде халықты негізінен радиоактивті зақымдаудан қорғау қарастырылады. Бҥл жағдайда тек жергілікті халықты ғана емес сондай-ақ, ірі қалалардан кӛшірілген халықты да қорғау ескеріледі. Сӛйтіп соғыс қимылдары кезінде халық пен шаруашы-лық объектілерін қорғау шаралары бҥкіл республика аума-гында жҥргізілсе де, олардың мазмҥны, кӛлемі мен ӛткізу мерзімі қандай да бір елді мекеннің қазіргі зақымдау қҥрал-дары соққысына ҥшырау мҥмкіндігі мен болжанған шабуыл сипатына байланысты анықталады. Басқаша айтқанда, қорғау шаралары ықтимал шабуыл-дың кҥтілген сипатына сай келуге тиіс. Демек, бҥл ірі едді мекендер мен аса маңызды объектілерде халықты қорғау деңгейінің аса жоғары болуға тиіс екендігін кӛрсетеді. Бейбіт уақыттағы^ТЖ жағдайындағы міндеттерді шешу кезіндегі ӛткізілген шаралардың сипаты мен кӛлемін анық-таудағы салыстырмалы кӛзқарас ҚР әртҥрлі аймақтары ҥшін тән зілзала тҥріне, сондай-ақ аса қауіпті шаруашылық объектілеріндегі ықтимал аварияларға байланысты. Осылайша, сейсмоқауіпті аудандар ҥшін халықты қорғ-аудың негізгі міндеті апатты жер сілкінісі кезінде халық қҥрбандығы мен экономикалық залалды азайту бойынша ӛткізілетін шаралар болып табылады. Ықтимал су басу, тасқын аймағыңда орналасқан ӛңір ҥшін бҥл міндет, ең алдымен, зілзаланы ескертуге байланысты. Химиялық, радиациялық жарылу және ӛрт қауіпі бар объ-ектілердегі ықтимал авария қауіпі кезінде халықты қорғау міндеті агзарияны боддырмау және ол пайда болған сӛттегі залалды азайтуға байланысты. 98 3. Қорғаныс әдістері мен қҥралдарын анықтаудағы кешенді кӛзқарас. Халықты қорғау жоніндегі шаралардың кешенділігі ТЖ сипатына байланысты қорғаныс әдістері мен қҥраддарын тиімді пайдалануға, ал соғыс уақытында зақымдау қҥралда-рының тҥрі мен келеміне орай туындайды. Әрбір нақты жағдайда қалыптасқан ахуалға олардың қай-сысының барынша сӛйкес келетіндігіне басымдық бере отыра халықты қорғау әдістерін қисынды ҥйлестіріп, дәл қолдана білу қажет. Халықты бейбіт уақыттағы ТЖ-дан жӛне осы заманғы зақымдау қҥралдарынан қорғаудың ең жоғары деңгейіне жету ҥшін бейбіт уақытта сипаты мен кӛлемі бой-ынша әртҥрлі инженерлік, кошіру, радиациядан қорғау, медициналық, ӛрттен қорғау және ӛзге шаралардың кешенін ез уақытында жоспарлап іске асыру қажет. Осы шаралардың мәнің қысқаша қарастырайық. а) Инженерлік шаралар. 77 Халықты қорғаныс ғимаратына жасыру жау шабылуы жағдайында оны қорғаудың ең негізгі әдісі болып табылады. Сондықтан АҚ-ны дамытудағы маңызды бағыт АҚ то-бына жат- қызылған қалалар мен маңызды шаруашылық объектілерінде панаханаларды дер кезінде салу мақсатында қорганыс ғимаратының қҥрылысын және қалған қалалар мен селолық жерлерде радиациядан қорғайтын орындарды (РҚО) салуды ӛрістету болып табылады. б) Кӛшіру шаралары. Кошіру шараларын дер кезінде жҥргізу ТЖ жағдайында халықты алып кетуге (тасуға), сондай-ақ оны қарсылас жақ осы заманғы зақымдау қҥралдарын қолданған жағдайда за-қымданудан сақтауға мҥмкіндік береді. в) Радиация мен химиядан крргау шаралары. Халықты радиация мен химиядан қорғау шаралары әдетте бірыңғай АҚ шараларының кешені ретінде қарастырылады ол мыналарды қамтиды: ♦ халық пен АҚ қҥрамаларын; ♦ қорғаныс, панаханадағы ауаны сҥзу және айдау қҥрал-дарымен; ♦ радиациялық барлау приборларымен (ДП-5В, ИМД-5, ИМД-21); ♦ химиялық барлау приборларымен (ВПХР, ППХР, ҚӘУЗ мелшерін анықтайтын индикаторлық тҥтікшелермен, аспа-лы газталдағыштарымен (АГП-1); ♦ дозиметрлік бақылау приборларымен (ИД-1, ИД-11, ДП-22В, ДП-24) қамсыздандыруды; ♦ осы қҥралдарды әзірлікте ҥстауды; ♦ радиациялық және химиялық ахуалды анықтау мен бағалауды; ♦ халыққа радиоактивтік, химиялық зақымдану туралы хабарлауды; ♦ азық-тҥліктің, судың, мал мен ӛсімдіктің зақымдануы-на жол бермеу және оларды залалсыздандыруды; ♦ радиоактивтік және химиялық зақымдану жағдайында халықты қорғау режимдерін әзірлеуді; ♦ жердегі, гимараттағы радиация дозасының қуатын, сон-дай-ақ судың, азық-тҥліктің улы затпен ластануын анықтау ҥшін халықтың "Мастер — 1", "Сосна", "Белла" тҥрмыс-тық дозиметрлерін пайдалануды; ♦ радиоактивтік ластану жӛне химиялық зақымдану сал- дарын жоюды. г) Медициналық шаралар. Халықты ТЖ мен осы заманғы зақымдау қҥралдарынан қорғау бойынша медициналық шаралар халықты иондау-шы сәулелерден, улағыш, қатты әсер ететін улы заттармен және бактериалдық қҥралдармен зақымданудан ескерту не-месе дӛрежесін томендету мақсатында жҥргізіледі. Ол мыналарды қамтиды: ♦ санитарлық-гигиеналық және сақтандыру шараларын 78 жҥргізуді; ♦ халық пен АҚ болімшелерінің жеке қҥрамын зақым-данған кезде ӛз- ӛзіне және озара кӛмек әдістерін кӛрсетуге оқып-ҥйретуді; ♦ халық пен АҚ бӛлімшелерінің жеке қҥрамын дӛрі-дәр- мекпен қамсыздандыруды; ♦ объектілердің радиоактивтік, химиялық заттар және бак-териалдық қҥралдармен зақымдалуыиа лабораториялық ба-қылауды ҥйымдастыруды; ♦ санитарлық-ветеринарлық жӛне эпидемияға қарсы ша- раларды жҥргізу. д) Ӛрттен крргау шаралары. Бҥл — халық псн шаруашылық объектілерін ерттен 100 қорғау мақсатында жҥргізілетін техникалық және ҥйымдық шаралардың кешені. Ӛрттен қорғау шаралары мынаны қамтиды: ♦ ықтимал ӛрт ахуалын болжауды; ♦ қалалардың, басқа едці мекендер мен шаруашылық объ-ектілерінің ӛртке қарсы беріктігін кӛтеру жоніндегі инженерлік-техникалық және ерттен сақтандыру шарала-рын жҥргізуді; ♦ ӛрттен қорғау қызметі мен халықтың тиісті даярлы-ғын; ♦ ӛрт ахуалын бағалау мен оны бақылауды; ♦ орт ошақтарын, соңдай-ақ қала қҥрылысы ауданда-рын және адамдарды орналастыратын жерлерді бағалауды; ♦ ӛрттің алдын алуды, жайылтпау мен сӛндіруді. Сӛйтіп, қорғау әдістері мен қҥралдарын анықтаудағы кешенді кӛзқарас қана халықтың сенімді қорғалуын қам-сыздаңдырады. Жеке және медициналық қорғаныс қҥралдарын дҥрыс пайдалана білу бҥкіл халықты ТЖ мен осы заманғы зақым-дау қҥралдарынан сенімді қоргауды қамтамасыз етеді. 4. ҚР Қарулы Кҥштерімен тығыз байланыста қорғаныс ша-раларын жоспарлау және ӛткізу. АҚ алдында тҥрған міңдеттерді табысты орындауда ҚР Қарулы Кҥштерімен тығыз байланыстың ҥлкен маңызы бар. Республика басқару органдарында әзірленетін езара іс-қимыл жоспарларының мазмҥнына ҚР Қарулы Кҥштерімен тығыз байланыс бойынша негізгі мәселелер енгізілген: ♦ даярлық дабылдары бойынша АҚ және ТЖ органдары гарнизондарының хабарлау және осы органдардан олар орьш-даған шаралар туралы кері ақпарат алу тәртібі; ♦ коменданттық қызметті ҥйымдастыру және ӛскерлердің, жҥмылдыру ресурсының қозғалысы мен халықты кӛшірудің негізгі бағыттарындағы қозғалысты реттеу; 79 ♦ гарнизон әскерлерін, жергілікті қорғаныс объектілерін, кошірілген халықты қауіпсіз аймаққа орналастыру ауданда-рын анықтау; ♦ зақымдау ошақтарында және зілзала, ірі авария мен апат кезінде барлауды ҥйымдастыру мен қҥтқару және ба-сқа шҥгыл жҥмыстарды жҥргізу мәселелерін келісу. АҚ мҥддесі ҥшін барлау жҥргізу ҥшін әскери басшылық ҥшақ- ' тар, тікҧшақтар, әскери бӛлімдердің барлау қҥрылымдарын және техниканы бӛлуі мҥмкін; ♦ радиациялық және химиялық қадағалау мен лаборато-риялық бақылаудын бірыңғай жҥйесін белгілеу; ♦ кӛлік, медицина, инженерлік, материаддық-техника-лық қҧралдармен ӛз-ара кӛмек кӛрсету жӛніндегі шаралар; ♦ санитарлық-эпидемиялық ахуал туралы ақпарат; ♦ халықты кӛшіруде басқару ҥшін байланыс және хабар-лау қҥралдарын бірлесіп пайдалану. Әскери басқару органдарының бҥкіл басшы қҥрамының тиісті мемлекеттік жӛне шаруашылық органдарымен, АҚ жӛне ТЖ органдарымен және қызметтерімен келісімді жҥмысы арқ-ылы ғана қысқа мерзімде АҚ жҥйесінің бейбіт жағдайдан соғыс жағдайына ҥйьімшьілдьіқпен кӛшуі, ӛзіне жҧтсгелген міндетті орындауы ҥшін тҧрақты даярлығына қол жеткізуге болады. Халықты қорғаудың негізгі әдістері Халықты осы заманғы зақымдау қҥралдарынан және тӛтенше жағдайлар кезінде қорғауды ҥйымдастыру мен іске асыруда халықты осы заманғы зақымдау қҥралдарынан және тӛтенше жағдайларда қҥрбандыққа ҥшырауын боддырмауға немесе азайтуға бағытталған қорғаныс шараларын іске асыру әдістерінің ролі ерекше. Халықты қорғаудың негізгі әдістері мыналар: ♦ қорғаныс ғимараттарына жасыру; ♦ халықты таратып қоныстандыру және кӛшіру; ♦ жеке жӛне медициналық қорғаныс қҥралдарын қолдану; ♦ дер иезінде хабарлауды ҥйымдастыру; ♦ азық-тҥлікті, суды, мал мен ӛсімдікті радиоактивтік, улағыш, қатты әсер ететін улы заттармен және бактериал-дық қҥралдармен зақымданудан қорғау; ♦ радиациялық, химиялық, бактериологиялық барлау мен дозиметрлік жӛне лабораториялық бақылауды ҥйымдастыру; ♦ ӛрттен қорғау, санитарлық-гигиеналық, эпидемияға қарсы жӛне сақтандыру шараларын жҥргізу; ♦ зақымдау аймақтарындағы ҥйымдарда жҧмыс пен ха-лықтын ӛзін-ӛзі ҥстау режимдерін сақтау; ♦ адамдарды, техниканы киім мен аяқ-киімді, санитар-лық тазалауды және аумақ пен ғимаратты залалсызданды-руды жҥргізу. 80 102 Кррганыс гимараттарына жасыру — халықты осы зама-нғы за-қымдау қҥралдарынан, ӛсіресе жау шабуылылы қауіпі жағдайында қорғаудың негізгі және ең сенімді едісі. Бҥл әдіс ахуалдың ықтимал сипаты мен халықтың ӛртҥрлі санаттарын қорғау талаптарына жауап беретін қорғаныс ғима-раттары жҥйесін қолдануды қарастырады. Адамдарды радиациядан қорғайтын панаханада жасыру тек жеке және медициналық қорғаныс қҥралдарын қолда-нуды қамтамасыз еткенде ғана сенімді бола алады. Таратып қоныстандыру және АҚ топтарына жататын қалалардың халқын, яғни жау шабуылы қҥралдары әсерінің қауіпі нақты тӛнген халықтың бӛлігін қорғау ҥшін жҥргізіледі. Бҥл әдісте ықтимал зақымдану ошақтарынан адамдарды уақытында алып кету жӛне оларға жеке қорға-ныс қҥралдарын кигізіп радиациядан қорғайтын панахана-да жасыру жолымен қауіпсіз аймақтарға орналастыруды қара-стырады. Кӛшіру шаралары халықты тӛтенше жағдайлар, осы за-манғы зақымдау қҥралдарынын қолданылуы салдарынан қорғаудың негізгі әдісі болып табылады. Таратып қоныстандыру мен кӛшіру туралы шешімді ҚР ҥкіметі қабылдайды және орталық, жергілікті атқарушы органдар, ҥйымдар іске асырады. Бейбіт және согыс уақытында тӛтенше жағдайлар осы заманғы зақымдау қҥралдарыҢың қолданылу қауіпі кезінде халықтың бір бӛлігін дер кезінде кӛшіру (ішінара кӛшіру) жҥргізілуі мҥмкін. Болжанбайтын жағдайларда адамдардың ӛмірі мен денсаулығына нақ-ты қауіп тӛнген кезде шҥғыл кӛшіру жҥргізілуі мҥмкін. Халықты ішінара кӛшіру туралы шешімді жергілікті атқарушы органдар қабылдайды. Кӛшіру шараларын жоспарлау мен ӛткізу Қазақстан Республикасы-ның тӛтенше жағдайлар жӛніндегі орталық атқарушы орга-ны бекіткен "Кӛшіру шараларын ҥйымдастыру мен ӛткізу жӛніндегі нҥсқаулыққа" сәйкес жҥргізіледі. Жеке және медициналық қорганыс қуралдарын қолда-ну осы заманғы зақымдау қҥралдарының зақымдағыш фак-торларының ықпалын ӛлсірете алады. Жеке қорғаныс қҥрал-дары радиоактивтік, улағыш, қатты әсер ететін улы заттар1 мен жоне бактериаддық қҥраддармен зақымданудан қорғауға арналған. Медициналық қорғаныс қҥралдары қазіргі қару- дың зақымдағыш факторларының ықпалын ескертуге не-месе әлсіретуге арналған. Оларға радиациядан қорғайтын препараттар, антидодтар және АИ—2 жеке дәрі-дәрмек қоб-дишасындағы ӛзге бактериядан қорғау қҥралдары мен жеке химиядан қорғау пакеті жатады. Халықты қорғау республика Азаматтық қорғанысының басты міндеттері болып табылады, ӛйткені адамдар — ең жо-ғары қҥндылық және олардың қауіпсіздігін қамсыздаңдыру — бейбіт және соғыс уақытындағы тотснше 81 жагдайларды ес-керту мен іс-ӛрекеттер бойынша Қазақстан Республикасы Мемлекеттік жҥйесі барлық шараларының басты мақсаты. ХАЛЫҚТЫ ҚОРҒАУДЫҢ ҤЖЬІМДЫҚ ҚҤРАЛДАРЫ Халықты авария, апат, зілзала салдарынан, сондай-ақ осы заманғы зақымдау қҥралдарының зақымдағыш факторлары-нан қорғаудың ең негізгі тәсілдерінің бірі бҥл оларды ҥжым-дық қорғау қҥралдары болып табылатын қорғаныс ғимарат-тарына жасыру. АҚ және ТЖ жҥйесінде пайдаланылатын мҥндай ғимараттарға панаханалар, радиациядан қорғау орын-дары (РҚО) және қарапайым жасырыну орындары жатады. Панахана толқьш соққысынан, жарық сәулесінен, ӛткіш ра-диациядан және радиоактивті зақымданудан — ядролық жары-лыстың зақымдағыш факторларынан, сондай-ақ улағыш зат-тардан (УЗ), бактериалдық қҥраддар мен қатты әсер ететін улы заттардан (ҚӘУЗ) ықпалынан сенімді қорғауды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар панаханадағы адамдар жоғары темпера-турамен ӛрт жағдайындағы азық-тҥліктің жануына, қҥлаған ғимараттың бӛлшектерінің зақымдауынан қорғана алады. Ӛндіріс кҥштерін осы заманғы зақымдау қҥралдарынан, зілзаладан, радиациялық жӛне химиялық қауіпті объектілердегі авариялардан қорғау — маңызды мемлекеттік міңдеттердің бірі. Ӛткен уақьптагыдай, қазір де осы міндетті шешу жолдарының бірі елді-мекендерде адамдарды панала-туға арналған қорғаныс гимараттарының әртҥрлі ҥлгілерін жасау болып табылады. Қорғаныс ғимараттары адамдар жасырынуға тиіс жер-лерге мҥадқіндігінше жақын орналасуға тиіс. Қорғаныс ғимарттары салыну мерзімі бойынша бейбіт 104 уақытта жылдам салынуға және қауіп тӛнген кезде жылдам тҥрғызылуға тиіс. Мақсаты бойынша халықты жасыру немесе басқару жӛне байланыс тораптарын орналастыруға ыңгайлы болуы қажет. Қорғаныс ғимараттары желдеткіш қондырғылармен қам-тамасыз етуі бойынша олар қолдан бар материалдар және дайын тҥрған ауаның тҥрақты кӛлеміне орай (желдетусіз) даярланатын, ӛндірістік қисында даярланған желдеткіш қон-дырғылары болып бӛлінеді. Панаханалар Панаханалар жан-жақты қымталған қҥрғылардың және желдеткіш қҥралдарының болуымен сипатталады. Олардың кӛмегімен адамдар тіпті қираған панахананың ӛзіңде ҥзақ уақыт бола алады, олардың қауіпсіздігі бірнеше тәулік бойы қамтамасыз етіледі. Панахананың кіреберісі мен шығаберісі болуға тиіс, ал ол қҥлаған жағдайда авариялық шығаберіс болуға тиіс. Панахана (жапсарлас) Жеке тҥрған панахана 82 Панаханалар су баспайтын учаскелерде тереңдетілген то-пыраққа берік материалдардан салынады. Жамылғының тӛменгі жағы, әдеттегідей, жердің жоспарлық белгісінен биік орнатылмайды. Панахана еденнің деңгейі жер асты суының деңгейінен барынша биік болуға, 0,5 м кем болмауға тиіс. Панаханың қорғау сенімділігіне қоршау қҥрылғылары-ның оте беріктігі, сондай-ақ қоршаған ортаның ҥстіңгі беті радиоактивті улағыш заттармен және бактериалдық қҥрал-дармен ластанған немесе жаппай орт қаулаған жағдайда па-нахананың қауіпсіз тіршілігін қамтамасыз ететін санитар-лық- гигиеналық жағдайларды жасау есебінен қол жеткізіледі. Панахананың сыйымдылығы отыруға (бірінші яруста) жӛне жатуға арналған (екінші және ҥшінші ярус). орындар-дың жиынымен анықталады. Шағын — 300 адамға дейін, орта — 300—600 адам, ҥлкен — 600-ден астам адам. Бейбіт уақытында панахана олардың қорганыс ерекшеліктерін бҥзбай ӛндірістік және шаруашылық-тҥрмы-стық мақсаттарға пайдалануы мҥмкін. Панахана онда жасырынған адам ҥшін қажетті санитар-лық гигиеналық жағдаймен қамтамасыз етуге тиіс: ауадағы кӛмір қышқыл газдың кӛлемі 1% (шекті жол берілуі — 3%), ылғалдылық 70% (шекті жол берілуі — 80%), температура 23 °С (шекті жол берілуі — 31 °С) аспауға тиіс. Панахана мына негізгі талаптарды ескере отырып тҥрғызылуға тиіс. Олар: адамдардың ҥздіксіз келіп кетуінің қамтамасыз етілуі, су баспайтын жерлерге салынуы, су беру және қысымдық канализация желісінен алыс болуы, пана-хана арқылы транзиттік-инженерлік коммуникацияның ӛткізілуіне жол бермеу. Авариялық шығаберістер қҥлаған жағдайда негізгі ғима-раттағыдай деңгейде қорғалған кіреберістер мен шығаберістердің болуы. Панаханада негізгі және қосалқы бӛлмелер жасау кӛзделеді. Негізгі бӛлмелерге басқару жӛне санитарлық нҥктелері бар бӛлмелер жатады. Қосымша желдетілетін бӛлмелер, санитарлық тораптар қорғалатын дизель элект-ростанциялары, тамбур шлюздер, қорғалған кіреберістер мен шығаберістер. Панахананың ішкі бӛлімдері (қорғалатын ди-зель электростанцияларын, тамбур- шлюздерді және кеңейту камераларын қоспағанда) бір жасырынушы ҥшін 1,5 м 3 кем болмауға тиіс. Бір жасырынушы ҥшін негізгі бӛлме едені ала-ңының нормасы екіярусты нар кезінде 0,5 м 2және ҥшярусты нар кезінде 0,4м 2 болуға тиіс. Болменің биіктігі бейбіт уақыт-та оны пайдалану талаптарына сәйкес болуы қажет, алайда жабынның маңдайынан еденің тӛменгі жеріне дейінгі белгіде 2,15 м болуғатиіс (шекті жол берілетін биіктік кемінде 1,85м). Жасырынуга арналган бӛлме бір неше бӛлікке болінуге тиіс, адамдарды орналастыру ҥшін бір жӛне екіярусты орындық-тар немесе нарлар қойылады; тӛменгісі отыру ҥшін, ҥстіңгісі жату ҥшін. Жатуға арналған орын нар екіярусты болып орна-ласқанда "панаханада жалпы орының 20%-ін, ал ҥшярусты орналасқан кезде 30%-ін қҥрауға тиіс. 106 83 Басқару нуктесіне арналган бӛлме қорғалған электркӛзі бар бӛлмеге орналасады бір жҥмыс істейтін алаң нормасы 2м 2 болып белгіленген. Санитарлық нукте (медпункт) сырқаттарды анықтау жӛне оқшалау мақсатында жасырынатындардың жҥріс тҥрыста-ры мен денсаулық жағдайын тҥрақты бақылайды. Ғимарат-тың санитарлық ахуалын, азық-тҥлік пен ауыз суының сақ-талуы мен таратылуына санитарлық қадағалау жасайды. Ол ҥжымдық дәрі-дәрмек қобдишасымен жабдықталады (1 тізбе — 100—150 адам; 2 тізбе 400—600 адам ҥшін). Звенода (топ-та) қорғаныс ғимаратына қызмет керсететін фельдшер бол-ған жағдайда қосымша фельдшерлік, дәрігерлік қобдиша-мен жабдықталады. Желдетілетін бәлме панахананың ішкі қабырғыларымен тҥйісуге және кіреберістер мен авариялық шығыберістерге жақын орналасуға тиіс. Сыйымдылығы 150 адамға дейінгі панаханада желдеткіш қондырғысын жасырынатындар бәлмесіне тікелей орналасуға рҥқсат етіледі. Санитарлық тораптар ерлер мен әйелдер ҥшін бӛлек ор-натылады. ДЭС ушін бӛлмелер ішкі қабырғаға орналасады және ба-сқа бӛлмелерден жанбайтын қабырғамен (қоршаумен ажы-ратылады) панаханадан бӛлмеге әтетін кіреберістер панаха-на жаққа қарай ашылатын екі қымталған есігі бар тамбур-мен жабдықталады. Тамбур-шлюз басқа кіреберістер жабылғаннан кейін па-наханаға адамдарды жіберу кезінде панахананың қорғаныс-тық қасиеттерін сақтайды, сыйымдылығы 300 адам және бірден артық кіреберісі бар панаханаға орнатылады. Үфргалган кіреберістер мен шыгаберістер. Олардың саны панахананың сыйымдьшығына байланысты, алайда екеуден аспауға тиіс. Сыйымдылығы 300 адамға дейінгі бір кіреберіс ҥстауға рҥқсат етіледі, алайда екіншісі тоннель тҥрінде ава-риялық (кошіру) шығаберісі ретінде қызмет етуі қажет. Кіреберістер жасырынатындардың негізгі тобының қозғалы-сын ескере отырып панахананың қарсы жағына орнатылады. Панаханаға ӛтетін барлық кіреберістер (тамбур-шлюздері барынан басқалары) панаханаға кіреберіс арқылы радиоактивтік және улағыш заттардың, биологиялық қҥрал-дар және ӛрт кезінде жанатын ӛнімдердің тҥсуінен қорғай- тын тамбурлармен жабдықталуғатиіс. Тамбурдың сыртқы қабы-рғасына қорғағыш қымталған есік, ішкі қабырғасына қымтал-ған есік,орнатылады. Есіктер адамдарды кӛшіру кезінде ашы-луға жӛне есік қорабына есік қаңқасының мығым қысьхлуын қамтамасыз ететін резина тӛсемдері мен сыналары болуға тиіс. Панахананың авариялық шығабеңісі тоннель тҥрінде жа-салады ол ҥйінді баспаған аумаққа алып барады және бау-лығы бар тік шахтамен аяқталады. Панаханадан тоннельге ӛтетін кіреберіс тиісінше қабырғаның ішкі және сыртқы жақтарына орнатылатын қатты қымталған қақпақпен жаб-дықталады. Авариялық шығаберістердің баулықтары ғима-рат биігінің кемінде жартысын, яғни кемінде 3 метр қашық-тыққа қоршаған 84 ғимараттардан алщақ болуга тиіс. Қақпағы-ның биіктігі 1,2м қабырғаға ішке қарай ашылатын қаңылтыр тормен жабдықталған ойық істелінеді. Биіктігі 1,2 м тӛмен жерге тӛмен қарай ашылатын металл тор орнатылады. Барлық панаханалар кіреберіс пен сыртқы есіктегі кӛрнекі жерге орналасқан белгілермен таңбаланады, ал панаханаға қарай қозғалыс бағыты нҥсқағышпен кӛрсетіледі. Панаханаларда ондағы адамдар ҥшін қажетті жағдайды қамтамасыз ететін санитарлық техникалық қондырғылар-дың (желдеткіш, жылыту, сумен жабдықтау, канализация), сондай-ақ электр мен байланыстың болуы қарастырылады. Панахана желдеткіші, әдеттегідей, екі режим бойынша қамтамасыз етіледі: таза желдеткіш (I режим) және сҥзгілік желдеткіш (II режим). Таза желдеткіш режимі кезінде пана-ханаға берілетін сыртқы ауа радиоактивті шаңнан, ал сҥзгілік желдеткіш режимі кезінде УЗ мен БҚ-дан тазартылады. Жаппай ӛрт, аумақ зиянды заттармен қатты газдануы ықтимал жерлердегі панаханаларда ішкі ауа толық оқшау-ланатын режим қарастылады (III режим). Панахананы ауамен жабдықтау жҥйесі ауа ҥстағыш қон-дырғылардан, шаңнан қорғайтын сҥзгіден, сҥзгіш-жҥтқыш-тан, жылу ҥстағыш сҥзгіден, желдеткіштен, тарату желісі мен ауа реттегіш қондырғыдан қҥралады, ӛрт ықтимал панаха-наларға ауаны кҥкірт қышқылынан тазартылатын сҥзгілер мен ауа айдау қҥралдары орнатылады. Ауамен жабдықтау жҥйесін з^іқымданудан, соққы тол-қынынан қорғау ҥшін ауаҥстағыш және сорғыш каналдарда жарылыстан қорғай-тын қондырғылар орнатылады. 108 Жылу орталыгынан панахананы жылыту қарастырылады (ғимараттың жыльпу жҥйесі). Берілетін жӛне қайтатын қҥбыр откізгіштердің тҥйісіндегі тірек арматурасы панахана шегінде орнатылады. Жылыту жҥйесі жылдың суық уақытында па-наханада +10°С температураны, егер бейбіт уақытында оны пайдалану шарты бойынша бҥдан жоғары температура та-лап етілмесе, қамтамасыз етуге тиіс. Панаханада сумен жабдықтау мен канализация қалалық жӛне объектілік жерлерде жҥргізіледі. Алайда сыртқы желілер бҥзылған жағдайда судың авариялық қоры, соңдай-ақ сыртқы желілерге тәуелсіз ағын жинауға арналған қабылдағыштар жасалуға тиіс. Панаханадағы ауыз су қоры әрбір адам ҥшін тәулігіне 3 л есеппен жасалады. Ауыз су қоры ыдысына, әдеттегідей, екі тәулік бойында толық айырбасты қамтамасыз ететін ағын тоған орнатылады. Бейбіт уақытта су шығыны қарастырыл-майтын жеке тҥрған панаханаларда, сондай-ақ сыйымды-лығы кемінде 300 адамдық панаханаларда ауыз суы қорын сақтау ҥшін панахананы дайындыққа келтіру кезінде тол-тырылатын қҥрғақ ыдысты қолдануға рҥқсат етіледі. Панаханаларда ӛз бетімен ағатын немесе панахана ішіне қозғалт-қыш орнату арқылы айдау жолымен сыртқы канали-зация желісіне ағын суды 85 айдайтын санитарлық тораптар ор-натылады. Панаханың санитарлық торабы бӛлмесіне ағыңдарды жинау ҥшін авариялық резервуар орнатылады. Резервуар жа-бынына унитаз орнына пайдаланылатын жене қақпақпен жа- былатьш саңылау жасалады. Резервуар кӛлемі әрбір жасыры-нушы ҥшін тәулігіне 2 л есеппен анықталады. Қҥрғақ қалдық-тау жинау ҥшін қағаз қаптар немесе пакеттер қойылатьш, әрбір жасырынушы ҥшін тәулігіне 1л есеппен орын қарастырыпады. Панахананы электрмен жабдықтау қаланың (объектінің) сырт-қы желісінен және қажетті жағдайда қорғалған кӛзден — ДЭС-тен жҥргізіледі. Сыртқы желілерден электрберу тоқ-таған жағдайда панаханада кӛшпелі шаң батарея, велогенера-тор мен басқа кездерден авариялық жарық қарастырылады. Әрбір панаханада қалалық және жергілікті радиохабар желісіне қосылған кәсіпорынды басқару нҥктесі мен дауыс қатайтқышы бар телефон байланысы болуға тиіс. Резервтік байланыс қҥрал ретінде объекті (аудан) АҚ желісінде істейтін радиостанция қызмет ете алады. Жылдам тургызылатын панаханалар (ЖТП) дер кезінде салынған панаханалардың жеткілікті саны жоқ жағдайда соғыс барысында немесе шабуыл қауіпі кезінде калалар мен ӛндіріс объектілерінде салынады олар қысқа мерзімді (бірнеше тәулік бойында) темір бетон жиналмалы қҥрылғ- ысынан немесе ағаш материалынан жасалынады. Мҥндай панахананың сыйымдылығы (жататын орынды ескергенде) — 50—200 адам. ЖТП дер кезінде салынған панахана сияқты жасырына-тыңдарға арналған бӛлмеден сҥзгілік желдету қондырғыла-ры, санитарлық тораптар ҥшін арнайы орындардан тҥруға, авариялық су қоры болуы, кіреберістермен авариялық шығаберістерімен қамсыздандырылуға тиіс. Сыйымдылығы шағын панаханада санитарлық торап пен қалдықтарға ар-налған ыдыс тамбурда, ал су қҥйылған ыдыстар жасырына-тындар бӛлмесінде орналасуға тиіс. ЖТП ішкі қондырғыларына ауа беру қҥралдары ауаның УЗ мен БҚ-дан тазалауға арналған қҥм және шлак сҥзгілері, дӛрет пен қо-қыстарға арналған ыдыстар, ауаның шаңнан тазалайтын мата сҥзгі, су қҥйылатын ыдыс, ауа жинағыш жӛне сорғыш саңлауларды қорғауға қорғау қҥралдары, жа-рық приборлары, сондай-ақ нарлар мен орындықтар кіреді. ЖТП желдеткіші екі режим бойынша: таза жеддеткіш және сҥзгіш- желдеткіш режимімен қамсыздандырылады. Ауа беру ҥшін ӛртҥрлі желдеткіштер пайдаланады . Нарлар мен орындықтар ағаш тақтайлардан жасалына-ды, жарық ҥшін батареялық немесе аккумуляторлық шам мен шырақдандар пайдаланылады. Авариялық жарық ретінде май шамды да жағуға рҥқсат етіледі. Жасырынғандарды сумен жабдықтау панаханаға әкелінген ыдыстарды сақталынатын ауыз суы қоры есебінен жҥргізіледі. Қазіргі қалаларда панахана ретінде ыңғайластыруға бо-латын сан алуан жер асты ғимараттары бар: метро, келік немесе жҥргіншілер ӛткенділері, 86 жерасты кӛлікжайы, кафе, кино. Ӛнеркәсіп объектілерінде адамдар ӛндірістік корпус-тары арасындағы жалғағыш тоннель. Тау-кен ӛнеркӛсібі дамыған аудандарда адамдарды қорғау ҥшін та^, ҥңғымалары пайдаланылады, мҥндай жерасты тҥрақтары адамдарды радиоактивті сәулелену мен ядролық 110 жарылыстан кейін тҥскен жауын-шашыннан сенімді қорғай алады. Адамдарды жасыру ҥшін улы газ бӛлінбейтін, ауа темпе-ратурасының ылғалдылығы оңда адамдардың ҥзақ болу ҥшін жеткілікті шекте ҥсталатын, ал ыңғайластырылған ғимарат-тарда топырақ суы баспайтын ҥңғымалар жарамды. Адам-дарды жасырынуға арналған ҥңғымаларды қымта ҥшін ағаш есік қойылады, брезенттен немесе тығыз материаддан жа-салынған перде ілінеді, сумен жабдықтаудың, канализация мен жарықтың қарапайым жҥйелері жасалынады. Санитар-лық тораптар желдетілетін ҥңғымаларда орнатылуы мҥмкін. Жарық ҥшін электровоздардың кӛшпелі аккумуляторлы ба-тареялары пайдаланьглады. ҥңғымаларда адамдарды орналас-тыру, олардың отыру мен жату ҥшін орындықтар мен нарлар орнатылады. Радиациядан қорғайтын орын (РҚО) РҚО ауылды жерлердегі жӛне ядролық соққы беру ықти-мадцылығы ӛте тӛмен шағын қалалардағы, сондай-ақ ірі қала-лардан ауылды жерлерге кӛшіріп- қоныстандырылған халықты радиоактивті зақымданудан қорғау ҥшін пайдаланылады. Жертӛледегі радиациядан қорғайтын бассауғалар Бейбіт уақытта, паналайтын адамдардың қорғалуын қам-тамасыз ететін, қымталмаған қорғаныс ғимараттары радиа-циядан қоргайтын ғимараттар деп аталады. Олар адамдарды радиоактивті зақымдалу жағдайында сәуле тиюден, тыныс органдарын, тері мен киімді радиоактивті заттардың тҥсуінен қоргайды. РҚО-ға бір қатар талаптар қойылады. Оның қоршайтын қҥрылғылары радиоактивті сәулеленуді талай мәрте ӛлсірету қажеттігін қамсыздандыруға тиіс. Панахана жасырынатын адам кӛп келетін жерге жақын орналасуға тиіс, еденнің деңгейі топырақ суының ең жоғары деңгейінің кемінде 0,2м биік болуға тиіс. РҚО бӛлмесінің биіктігі еден белгісінен бастап жабынан тӛменге дейін 1,9м кем болмауға тиіс. Жертӛлені және басқада терендетілтен жайларды панахана ретінде ыңғайластыру кезінде олардың биіктігі темендеу бо-луы мҥмкін (1,7м). РҚО ретінде ыңғайластырылған бӛлменің қорғаныс қабілетін арттыру бӛлменің сыртқы қабыргасы-ның сыртына еден деңгейінен 1,7м биіктікке тас пен кірпішпен қосымша қалқа немесе топырақ салынған қап-тар қою арқылы қамтамасыз етіледі. Кіреберістер саны па-нахананың сыйымдылығына байланысты, алайда екеуден аспауға тиіс. Сыйымдьглығы 50 адамға дейінгі бір кіреберіс ҥстауға рҥқсат етіледі. Кіреберістер жасырынатындардың негізгі тобының қозғалысын ескере отырып панахананың қарсы жағына орнатылады. 87 РҚО-ның сыртқы қабырғасына қатты қымталған есік, ішкі қабырғасына қымталған есік орнатылады. Есіктер адам-дарды кӛшіру кезінде ашылуға және есік қорабына есік қаңқасының мығым қысылуын қамтамасыз ететін резина тӛсемдері мен сыналары болуға тиіс. Панаханада негізгі жӛне қосалқы бӛлмелер ж-асау кӛзделеді. Негізгі бӛлмелерге басқару және санитарлық нҥктелері бар бӛлмелер жатады. Панахананы электрмен жабдықтау қаланың (объектінің) сыртқы желісінен және қажетті жағдайда қорғалған кӛзден жҥргізіледі. Сыртқы желілерден электр беру тоқтаған жағ-дайда панаханада кӛшпелі шам, батарея велогенератор мен басқа кӛздерден авариялық жарық қарастырылады. Әрбір панаханада қалалық және жергілікті радиохабар желісіне қосылған кәсіпорынды басқару нҥктесі мен дауыс қатайтқышы бар телефон байланысы болуға тиіс. Резервтік байланыс қҥрал ретінде объекті (аудан) АҚ желісінде істейтін радиостанция қызмет ете алады. Бір жасырынуші ҥшін негізгі бӛлме едені алаңының нор-масы екіярусты нар кезінде 0,5м2және ҥшярусты нар кезінде 0,4м2 болуға тиіс. 112 Панаханаларда ӛз бетімен ағатын немесе панахана ішіне қозғалт-қыш орнату арқылы айдау жолымен сыртқы кана-лизация желісіне ағын суды айдайтын санитарлық тораптар орнатылады. Канализация жоқ кезінде дӛретті жинау ҥшін пудр-клозет немесе резервуар-шҥңқыр орнатылады. Ал сый-ымдылығы 20 және одан да аз адам сиятын орындарды дәретті қабылдау ҥшін тығыз жабылатын ыдыс қойылады. Санитарлық тораптар ерлер мен әйелдер ҥшін бӛлек ор-натылады. Ластанған киімді сақтауға арналған бӛлме кіреберістердің біріне ыңғайластырылады және бӛлмеден жанбайтын қор-шаулармен ажыратылады. Сыйымдылығы 50 адамға дейінгі жасырынатын орынды лас киім ҥшін кіреберіске киім ілгіш қоюға болады. Жасырынатын орынды жылыту ғимараттың ортақ жы-лыту жҥйесіне қосылады және ажыратқыш қондырғылар-мен жабдықталады. Жылытылмайтын бӛлмелерге уақытша жылыту қондырғысын қою қарастырылады. РҚО-да қарапайым желдеткіш немесе механикалық жел-деткіш қарастырылады. Қарапайым желдеткіш ауа ҥстағыш және сорғыш шахталар арқылы жҥмыс істейді, келетін ауаны беруге арналған саңылау бӛлменің тӛменгі жағына, ал сорғыш саңылау жоғары жағына орналасады. Механикалық жҥмыс істейтін жеддеткіш жҥйесінің ауа ҥстағыш қондырғысы жер-ден кемінде 2м биіктікте орнатылып, радиоактивтік шаңнан қорғайтын қалпақшамен жабдықталады. Жарық ҥшін батареялық немесе аккумуляторлық шам мен шырақдандар пайдаланылады. Авариялық жарық ретіңце май шамды да жағуға рҥқсат етіледі. 88 Панаханадағы ауыз су қоры әрбір адам ҥшін тәулігіне Зл есеппен жасалады. РҚО-ны ауыз су қорымен жабдықтау ортақ су қҥбырынан жҥргізіледі. Барлық панаханалар кіреберіспен сыртқы есіктегі кӛрнекі жерге орналасқан белгілермен таңбаланады, ал панаханага қарай қозғалыс бағыты нҥсқағышпен кӛрсетіледі. Барлық тізбеленген шаралар ғимарат жасырыну режиміне кӛшірілген кезде жҥргізілуге тиіс. РҚО қҥрылысы ӛте қысқа мерзімде, 12 сағатқа жетпей аяқталуға тиіс. Қарапайым ҥлгідегі панаханалар (ҚП) Панахана мен РҚО жетпеген, сондай-ақ уақыт ең қара-жат болмаған жағдайда еңбекке жарамды бҥкіл халық қара-пайым панахана — қуыстарды (ашық және жабық) салады. Қарапайым панахана жағдайда панахана мен РҚО сияқ-ты халықты қорганыс ғимараттар мен қамсыздаңдыруда ара-лық кезең болып табылады. Олар халықты ядролық жарылыстың соққы толқынынан, жарық соулесінен және ӛткіш радиациядан қорғайды шығын ашық жермен салыстырғанда 1,5 есеге азаяды. Сәуле тию ықтималды 2,3 есеге азаяды. Егер қуысты жапса, онда жарық сӛулесінен толық қорға-нуға болады соққы толқынынан қорғану 2,5—3 есеге, ӛткіш радиациядан қорғану 200— 300 есеге артады қуыстарды жабу сонымен қатар киімге радиоактивті заттардың жҥғуынан, сон-дай-ақ қираған ғимараттардың сынықтарынан зақымданудан қорғайды. Қуыс ашық немесе жабық болуы мҥмкін. Ашық қуыс ра-диоактивті сәуле мӛлшерін 2—3 есеге, жабық — 40—50 есеге азайтады. Бастапқыда қуыс ашық болып салынады. Әдетте оның тереңдігі 180—200 см, жоғарыдағы ені 110 —120 см және томендегі ені — 80 см болады. Қуыстың ҥзындығы жасырынатындардың санымен аны-қталады және бір адамға 50—60 есеппен жасалады. Қуыс-тардың қалыпты сыйымдылығы 10—15 адам, ал ҥлкен қуыстыкі 50 адам. Кіреберістер тҥйіспелі учаскеге тікбҥрышты болып жа-салады, бҥл жағдайда сыйымдылығы 20 адам қуыста бір кіреберіс, ал одан артық болған жағдайда екі кіреберіс жаса-лады. Әлсіз топырақта қуыс қабырғалары киіммен, қалың тақтаймен, темірбетон қҥрылғысымен және басқа матери- алдармен ынғайтылады. Қабырғалардың бірінің бойымен отыру ҥшін орьшдық, ал қабырғаларға, азық-тҥлікпен ауыз суы қҥйылған ыдысты сақтау ҥшін қуыс жасайды. Қуыс еденнің астына одан шығар жерде орналасқан су жинағыш қҥдығы бар дренажды арық орнатылады. Қуыстың жабыны беренеден темірбетон плитасынан не-месе тіреуден істелінеді. ҥстіне балшық қабатын немесе езге су жіберм.ейтін материал тӛсеп, топырақ себеді (0,6—0,7) және дерн жабады. 114 Кіреберістер сыртынан есік қалқанымен жабатын люк немесе есігі бар тӛмендетілген баспалдақты саты тҥрінде жа-салынады. 89 Қуысқа тактайдан істелінген желдеткіш қорап орнатылады. Қуыстың ағаш бӛлшектер, сыртқа шығып тҥрған ҥшта-рын оттан сақтайтын кранмен жабады. Ашық қуыстарды салу жау шабуьглы қауіпі туындаған сӛттен бастап қысқа мерзімді аяқталуға тиіс. Бҥдан кейін қуыстар жабылады. Бҥдан кейін қуыстын қорғаныс қабілеті ӛсіп РҚО деңгейіне жеткізілуге тиіс. Қорғаныс ғимараттарын толтыру және оған келіп-кету тәртібі Қорғаныс гимараттарын толтыруға, онда адамдарды ор-наластыруға және езін-ӛзі ҥстау тәртібін қамсыздандыруға басшылықты панаханаға қызмет кӛрсететін топтың, (буын-ның) жеке қҥрамы осы қорғаныс ғимаратының коменданты болып табылатын командир жҥргізеді. Қорғаныс ғимаратына келген адамдарда жеке қорғаныс қҥралдары (газқағар, респиратор, мақта-мата таңғышы), екі тәулікке жететін азық-тҥлік қоры, ауыз суы қоры, тазалық бҥйымдары, ең қажетті жеке заттар мен қҥжаттар болуға тиіс. Панахананы толтыру ҥйымдасқан тҥрде жедел жҥргізіледі. Панаханаға бірінші кезекте балалар мен қарттар жіберіледі, балалар мен ата-анаЛар жеке болмеде немесе олар ҥшін арнайы бӛлінген жерге орналасады. Паналаушылар комендант пен қызмет кӛрсету тобының (буынның) жеке қҥрамының окімін мҥлтіксіз орындауға, ғимараттағы тәртіпті сақтауға тиіс. Қорганыс ғимаратындағы демалыс әрбір адамның жа-тып тыныстауы ҥшін кезекпен ҥйымдастырылады. Қажетсіз ғимарат ішінде жҥруге, шулауға, темекі тартуға рҥқсатсыз керосин шамын, май шамды, электр жарығын инженерлік агрегаттар мен тораптарды қосу мен ажыратуға, панахана аспаптарын, мҥлігімен жабдықтарын рҥқсатсыз алуға белгіленген жерге тамақ қалдықтарын тастауға, коменданттың рҥқсатынсыз азық-тҥлік пен ауыз суына тыйым салынады. Бірінші кезекте балалар мен қарт адамдар демалады. Онда сҥхбаттар, дауыстап оқу, радио хабарларын тындау ҥйымда-стырылады. РҚО-да жоғарыда келтірілген келіп-кету тәртібінен ба-сқа кейбір қосымша тӛртіптер сақталуға тиіс. Панахана еденін ара-тҥра сумен шайып, ал 2—3 тәуліктен соң РҚО-ның барлық жері мен оңдағы заттарды ылғал шҥбе-рекпен сҥрту қажет. Азық- тҥлік пен суды ластағыш заттар тҥспеу ҥшін жақсы жабылған ыдыста сақтайды. Тамақ пен су іпгу кезінде ғим&рат желдеткіші тоқтауға тиіс. Тамақ ішер алдында қолды ылғал шҥберекпен сҥрткен жӛн. Фильтрлі желдеткіш жҥйесін ажырату және қайта қосу қажеттілік бойынша жҥргізіледі. Қарсылас жақ химиялық қаруды қодданған жағдайда паналаушылар газқағарлары мен теріні қорғау қҥралдарын киеді. Қорғаныс ғимаратынан шығу сырттағы жағдай мен тҥсетін әмірлер жӛне дабылдар туралы паналаушьшарға комеңдант хабарлағаннан кейін оның ӛкімі бойынша жҥргізіледі. 90 Кіреберістер мен авариялық шығаберістер ҥйінді астын-да қалған жағдайда комендант АҚ қҥрамаларының кӛмегін кҥтпей, паналаушыларды жҥмысқа тарта отыра оны тазала-уды ҥйымдастырады. Бірінші кезекте шығар есікті ашуға шара қолданылады, сол ҥшін оны тиегінен босатады. Жайпақ есікті сҥйемен және сына арқылы ілгешегінен алады. Жайпақ есікке бҥрғымен, кескішпен және арамен саңлау жасайды, бҥдан кейін іштегі ҥйінді қиқымдарын жинап кіреберісті ҥйіндіден тазартуды одан ары жалғастырады. Бір уақытта авариялық шығаберістер ҥйіндіден тазартьшады. Адамдарды қорғаныс ғимаратынан шығару мьша тәртіппен жҥргізіледі: әуелі тӛбеге бірнеше адам шығып ӛз бетімен кӛтеріле алмайтындарға кӛмектеседі, бҥдан кейін зардап шеккендер, балалар мен қарттар, ең соңында қалған барлық адам екетіледі. Бейбіт және соғыс уақытында қорғаныс ғимараттарын қҥтіп ұстау және пайдалану тәртібі Қорғаныс ғимаратын пайдалануға даярлықта ҥстау мен оны дҥрыс пайдалануға бақылауды панахана мен жасырыну орындарын ҥйымдастыру қызметі, ал оларды кҥту мен пай-далануды осы ғимаратқа қызмет кӛрсететін топ (буын) жҥргізеді. Буын комаңдирі (ол қорғаныс ғимаратының ко- мандиры) ғимаратқа қызмет кӛрсететін инженерлік-техни-калық қызметшілерден тағайындалады. 116 Бейбіт уақытта қорғаныс ғимараттарын пайдалану кезіңде бӛлмелерді белгіленген мерзімде қорғаныс ғимараттары режиміне кешіруді қамтамасыз ететін барлық талаптар орын-далуға және соғыс уақытында қорғаныс ғимараттарына адам келуге қажетті жағдайлар сақталуға тиіс. Бейбіт уақытта қорғаныс ғимараттарын пайдалану кезінде жалпы, соңдай-ақ оны жекелеген бӛліктерінің —кіреберістер мен авариялық шығаберістердің жӛне қорғалған-қымталған есіктердің, баулықтардын және жарылыстардан қорғайтын қондырғылардың, бҥкіл қорғаныс ғимаратының, инженерлік-техникалық қондырғьшардың қорғаныс қабілетінің сақталуы, қымталуы мен суды ӛткізбеуіпілігі және оны кез келген уақытта соғыс уақытындағы режимде пайдалануға кӛшіру мҥмкіндігі қамсыздаңдырылуға тиіс. Қорғаныс ғимараттарының қонды-рғыларын бӛлшектеуге, бӛлмелерді ӛзгертуге, коршағыш қҥрғыларға саңьшау мен ойық істеуге жӛне қорғаныс қабілеті мен қымталудың әзгеде бҥзылуына тиым салынады. Қорғаныс ғимаратында мына қҥжаттар болуға тиіс: АҚ хабарының дабылдары, жеке қорғаныс қҥралдарын пайда-лану тәртібі, кіреберіс- шығаберіс, су алатын нҥктелер, са-нитарлық тіректер кӛрсеткіштері, қорғаныс ғимаратының кҥтіп-ҥстау тӛртібі мен жабдықтау табелі, панахана паспор-ты, ажырату қондырғыларын кәрсеткімен ішкі және сыртқы инженерлік трраптар жоспары, қорғаныс ғимараттың жӛй-кҥйін тексеру журналы, желдеткіш-сҥзгіш және ӛзге инженерлік жаб-дықтарды пайдалану жӛніндегі нҥсқаулықтар, приборларды пайдалану тӛртібі. Сонымен қатар АҚ жӛне ТЖ лауазымды тҥлғаларының, емдеу мекемелерімен орт 91 командарымен, теле-фон мен мекен жайының тізімдері жасырынатындардың езін-ӛзі ҥстау тәртібі кернекі жерге ілінуге тиіс. Қорғаныс ғимараттарының жәй-кҥйі бейбіт уақытта қор-ғаныс ғимараттарын пайдаланатын кәсіпорын (мекеме) бас-шысы белгілеген тәртіппен жҥргізілетін жыл сайынғы және арнайы (кезектен тыс) қадағалауларда тексеріледі. Қорғаныс ғимаратының кіреберісіне кедергі жасауға бол-майды. Қала (аудан) ТЖ жӛне АҚ басқару органдарының келісімісіз кіреберістерге, шығаберістерге жӛне сыртқы ауа келетін қондырғыларға жақын учаскелерге қҥрьшыс салуға тиым салынады. Қорғалған-қымталған есіктер бейбіт уақытта ғимарат пай- даланған кезде ашық болуы жӛне оңай жабылатын ілгешектерде тҥруға тиіс. Есік ойықтарын жабу ҥшін кәдімгі есіктер қойылуға тиіс. Қорғаныс ғимаратының бӛлмелері қҥрғақ болуға қажет. Температура қысқы уақытта бейбіт уақытта бӛлмелерді пайдалану талаптарына сәйкес ҥсталуға тиіс. Бӛлмелерді есікті ашық және таза желдету режимі боңынша сҥзгілік желдету қондырғысын қысқа мерзімді жҥмысы ҥшін қоса отырып ҥдайы ауасын тазартып отыру қажет. Қорғаныс ғимаратының инженерлік-техникалық қон-дырғылары пайдалану ҥшін ақаусыз кҥйде кҥтілуге тиіс. Оны бейбіт уақытта пайдалануға рҥқсат етіледі (сҥзгіш-жҥтқыш-тар мен регенеративті қондырғыларды қоспағанда). Ауыз суының авариялық қорының ыдыстарында екі тәуліктің бойында су толық айырбасталуға тиіс. Авариялық қысымсыз ыдыста таза кҥйінде болуға және панахана режиміне кӛшкен кезде сумен толтырылуға тиіс. Дәрет жинауға арналған авариялық резервуарлар жабық болуға тиіс, оларды бейбіт уақытта пайдалануға рҥқсат етілмейді. Бейбіт уақытта пайдалануға қажеттігі жоқ сани-тарлық тораптар жабық болуға және сҥргіштелуге тиіс. Бейбіт уақытта пайдаланылмайтын ДЭС тоқтатылады. Оларды тоқтату қорғаныс ғимаратын панахана режиміне кӛшіру кезінде жҥргізіледі. Панахана (РҚО) режимі бойынша пайдалануға қорганыс гимараттарын әзірлікке келтіру ушін мына іс-әрекеттер жҥзге асырылады: — қорғаныс ғимараттарының алдын тазалау, жазба-кӛрсеткіштерді және "Кіру" жарық дабылын қою; — қорганыс ғимараттарын панахана режимінде пайдалану кезіңце пайдаланылмайтьш мҥлік пен материалдан босату, ғима-раттарды нарлармен және орындықтармен жабдықтау; — инженерлік-техникалық қондырғылардын тоқтатылу-ын жҥргізу; — қорғалған-қымталған есіктерден кӛдімгі есіктерді, пан-дустарды және жеңіл экрандарды алу; — қорғалған-қымталған есіктердің, олардың ілгешектерінің ақаусыздығын тексеру; 92 — технологиялық ойықтарды, барлық қорғау-қымтау қондырғыяарын жабу (жҥк люктері мен лифт шахталары, монтаждық ойықтар және т.б.); 118 — бейбіт уақытта панахана желдеткіші ҥшін пайдаланыл-майтын желдеткіш жҥйесінің ауа ҥстағыш жӛне сорғыш саң-лауларын жабу және қымтау; — авариялық шығаберістерін жәй кҥйін тексеру және қажет болса оларды тексеру; — жеддеткіш, жылыту, сумен жабдықтау, канализация, энергиямен жабдықтау жӛне ажыратқыш қондырғылары жҥйесінің ақаусыздығын тексеру; — қорганыс ғимараттарының қымталуын тексеру; — бейбіт уақытында пайдаланылмайтын санитарлық то-раптарын ашу; — сыртқы су қҥбырына қорғаныс ғимаратының су қҥбы-рын жҥйесін қосу, авариялық су қорын толтыру жӛне ауыз суына арналған ыдысты қою; — ғимараттың жарық жҥйесін панахана режиміне қосу; — дауыс шьтарғыштар мен телефондарды орнату жӛне қосу қажет жағдайда панахананың жабдықпен, аспаппен, прибор-мен жеке қорғаныс қҥралымен жабдықталуын тексеру; — ғимаратты желдету; — азық-тҥлік пен дәрі-дәрмек қорын жасау. Қорғаныс ғимараттарының панахана режимінде пайда- лану қызмет кӛрсету буынның басшылығымен жҥргізіледі, ол халықты қабылдауға даярлықты, паналаушыларды дҥрыс орналастыруды жене олардың панаханаға келіп-кету тӛртібін сақтауын, сондай-ақ ішкі қондырғылар мен байланыс қҥрал-дарының тоқтаусыз жҥмыс істеуін қамтамасыз етеді. "Баршаңыздың назарыңызға!" ескерту дабылы және іс-әре-кет тәртібі туралы белгіленген ақпарат бойынша қызмет кӛрсе-ту буының жеке қҥрамы панаханаға келіп жыльггу жҥйесін ажы-ратады, бҥкіл бӛлмелердегі жарықты қосады сҥзгіш-желдеткіш қоңдырғыларды жҥмысқа ӛзірлейді, авариялық глығаберістердің және сорғыш желдеткіш реттегіш оқшаулағышьш жабады, қажет болса транзиттік коммуникацияның қондырғысьш жабады, кел-ген адамдарды қабылдап орналастырады. Қорғаныс ғимараты толып, панахананың қорғалған-қым-талған есіктерінің жапқаннан кейін таза жеддеткіш жҥйесі бойынша оны ауамен толтырады. УЗ қолданылғандығы туралы берілген ақпарат бойынша ауамен жабдықталған жҥйесі бірден сҥзгіш-желдеткіш режиміне қосылады. Ядролық жарылыстан кейін сҥзгіш-желдеткіш жҥйесі бір сағатқа ажыратылады, толық оқшаулау режимі белгіленеді, ахуал анықталады және қалыптасқан ахуалға сӛйкес режим-ге кӛшужҥргізіледі. 93 Сҥзгіш-желдеткіш режиміне таза желдеткіш қосылардың алдында ауада УЗ бар-жоғы тексеріледі. Келген ауада УЗ іздері байқалған жағдайда сҥзгіш- желдеткіш режимі сақталады. ҚОНЫСТАНДЫРУ ЖӘНЕ КӚШІРУ Кешіру және қоныстандырудың принциптері және кешіру әдістері Кӛшіру шаралары зшзалаға, апаттарға душар болуы мҥмкін аудандардан, зақымдану аумақтарынан халықты аддын ала әкету (кӛшіру) мақсатында, тҥрғындарды, жҥмысшылар мен қызметкерлерді табиғи және техногендік тӛтенше жағдайлар кезіндегі, сондай-ақ осы зақымдау қҥраддары қолданьшған кезінде қорғау тәсілі ретіндегі негізгі әдіс болып табьшады. Бҥрында соғыстар кезінде кӛшіру кең қолданылатын. Бірақ та, бҥрын ӛткізілген кӛшіру шаралары, яғни ҥлы Отан соғысы кезінде, зілзалалар, авариялар мен апаттар уақытында белгіленген кӛшіру шараларынан қатты ерекшеленеді. Мы-салы, ҥлы Отан соғысы кезінде халық жауға қарама-қарсы бағыттағы қашық аудандарға кӛшетін. Қазіргі кӛшіру шара-лары ең ықтимал қирау, зілзала, авариялар мен апаттар азадақтарынан халықты әкетуді (кӛшіруді) қарастырады. Кӛшіру шаралары мынаны қамтиды: — кӛшіру — Тӛтенше жағжайлар аймағымен және осы заманғы зақымдау қҥралдары қолданылуы мҥмкін мекен-дерден адамдардың ӛмірін және ӛндірістің жҥмыс істеуін сақтау мақсатыңда халық пен материалдардық қҥндылық-тарды ҥйымшылдықпен әкету. — қоныстандыру — бҥл соғыс уақыты жағдайында қала-ларда жҥмысын жалғастыратын ҥйымдардың жҥмысшыла-ры мен қызметшілерін (олардың отбасы мҥшелерін) қала сыртындағы аймаққа ҥйымшылдықпен апару жӛне орнала-стыру. Қаладағы ҥйымдарда тек ауысымда жҥмыс істеушілер ғана қалады, ал қалған жҥмысшылар мен қызметшілер қала 120 сыртындағы аймаққа орналастырылады. Жҥмыс орнына апарып қайту ең аз уақытты ескере отырып ҥйымдастыры-лады (ҥш сағаттан аспайды). Кӛшіру шараларына, сондай-ақ шекаралас аудандардың, аса маңызды объектілерге жақын орналасқан аудандардың халқын кӛшіру жатады. Қауіпсіз аймақ — бҥл ықтимал қирау, радиоактивті лас-тану және химиялық зақымдану, сондай-ақ шекаралық аудандардан тыс апатты су аймағынан тысқары орналасқан кӛшірілетін халықты орналастыру және оларды қажетті тіршілік кӛзімен қамсыздандыру ҥшін даярланған аумақ. Барлық кӛшірілген халық қауіпсіз аймақтағы қоныстан-дыру нҥктесінде ең қажетті тіршілік кӛзімен қамсыданды-рылуға тиіс. Кӛшіру мен қоныстандырудың негізгі принциптері: — кӛшірілуге тиіс халықтың барлық санатын барынша қамту; — кӛшіру шараларын ондірістік принцип пен тҥрғылықты жері бойынша жҥргізу; — кӛшіру шараларын мҥмкіндігінше қысқа мерзімде жҥргізу; 94 — кӛшіру шараларын жҥргізу кезінде жоспарлық пен ҥйымшылдықты сақтау; — кӛшіру шараларын жҥргізу ҥшін кӛліктің барлық тҥрлерін олардың белгіленген жҥмыс режимін бҥзбай пай-далану, сондай-ақ жеке кӛлікті пайдалану; — орналастыру, қоныстандыру орындарын дер кезінде даярлау; — кӛшірілетін және қоныстандырылатын халықты жол-да, орналастыру және қоныстандыру орындарында тіршілік кӛзімен қамсыздандыру; — оз қызметін жалғастыратын объектілерді ҥздіксіз жӛне тҥрақты жҥмысын тҥрақтаңдыру. Республика аумағында ӛндірісінде қатты әсер ететін зат-тарды шығаратын, сақтайтын немесе пайдаланатын 500 жуық аса қауіпті объекті бар. Су басу аймағында тҥратын халық ҥшін 200-ге жуық су қоймасы қауіп тӛндіреді. Әртҥрлі зілзала тҥрлері экономика мен ауьшшаруашьшығы объектілеріне елеулі залал келтіруі, адамдардың ӛмірі мен денсаулығына қауіп тендіруі мҥмкін. Бҥл жағдайда ҚР халқы уақытша кошіруге дайын болуға тиіс. Тӛтенше жағдай тәртібін енгізе отырып, соғыс кезінде, сондай-ақ табиғи жӛне техногендік сипаттағы тӛтенше жағ-дайларда кешіруді Қазақстан Республикасы ҥкіметінің шешімі бойынша жергілікті атқаруілы оргаңдар, ҥйымдар жҥргізеді. Шараларды жоспарлауды тӛтенше жағдайлардың туындауы қауіпі мен осы заманғы қҥралдармен зақымдау ошақтарын ескере отырып, орталық, жергілікті атқарушы органдар, ҥйымдар алдын ала жҥргізеді. Барлық категориядағы халықты ӛкетуді (шығаруды) жӛне оларды қауіпсіз аймаққа орналастыруды оларды жҥмыс іст-ейтін, оқитын, тҥратын жерлері бойынша жергілікті атқару-шы органдар, ҥйымдар ҥйымдыстырады. Халықты кешіру сабақтас тӛсілмен — халықты жаяу немесе кӛлікті барлық тҥрімен кӛп мӛлшерде әкетуді ҥйлестіру жолымен жҥзеге асырылады. Келікті беруді есеп-теулер табиғи және техногендік сипаттағы тетенше жағдай-лар қаупі тӛнгенде және пайда болған кезең мен қорғану шараларының мҥдделері мен халықтың жеке пайдалануын-дағы кӛліктің қолда барын ескере отырып,соғыс кезеңіне жекеше жасалады. Осы заманғы зақымдау қҥрадцарын қолдану қауіпі тӛнген кезде ӛндірісте істемейтін жӛне қызмет кӛрсету саласыңдағы халықты (зейнеткерлер, жоғары оқу орындарының, мамаңдан-дырылған арнаулы оқу орыңцарьшың тӛменгі курс студенттері, колледждердің лицейлердің, мектеп — интернаттардын оқушы-лары, балалар ҥйлері мен арнаулы балалар мекемелеріңде тәрбиеленушілер, мҥгедектер мен қарттар ҥйлерінде орналас- қаңцар, әкімшілік пен олардын отбасы мҥшелерімен бірлесе отырып) кӛлік жҥмысыньщ кестесін бҥзбастан кошіру шара-лар басталғанға дейін ішінара кӛшіруге жатады. Тӛтенше жағ-дайлар қауіпі туындағанда халықты қауіпті аймақтардан кауіпсіз жерлерге уақытша кӛшіру жҥзеге асырылады. 95 Кешіру мҥмкіндігінше қысқа мерзімде жҥргізіледі. Ха-лықты қауіпті аймақтардан тыс жерлерге жеткізу (шығару) мерзімі оның аяқталуы болып саналады. Қауіпті аймақта кӛшірілетін халық ӛз облысының аума-ғында орналастырылады. Әрбір ҥйымға орналастыру ауда-ны (пункті) белгіленеді. Халңкты соғыс кезінде орналастыру аудандары (пунктері) кҥні бҥрын белгіленеді, жергілікті атқарушы органдармен келісіледі, жоне солардың шешімімен (қаулысымен) бекітіледі. Осы шешімдер, (қаулылар) негізінде әрбір уйымға ордер беріледі, онын кошірмесі тиісті қызметтерде сақталады. Ішінара кешіру кезінде халықты орналастыру ауданда-рын (пункттерін) Республика ҥкіметі, жергілікті атқарушы органдар белгілейді. Кӛшірілетін халықты бір облыстың қауіпсіз аудандары-на толық орналастыру мҥмкін болмаған жағдайда, оның бір бӛлігі облыс әкімдерінің келісімі бойынша керші облыста-рға жеткізілуі мҥмкін. Бі2Ггьігзшдкі^о^)нал^пьгр^_^ соғыс кезінде ӛндірістік қызметін одан әрі жҥргізіп отьірған ҥйымдардың жҥмыс-шылары мен қызметшілерін категорияланған қалалардаи, ҥйымдасқан тҥрде әкету және қауіпсіз аймаққа орналастыру. Категорияланған қалаларда соғыс кезінде жҥмысын то-қтатпаған ҥйымдардың жҥмысшылары мен қызметшілері қауіпсіз аймаққа орналастырылады. Әр ҥйымның жҥмыс-шылар ауысымын тасымалдау ҥшін жҥмысшылар ауысы-мын жҥмыс объектілеріне кӛшіруге және қайта әкетуге кететін уақыттың мейілінше аз жҥмсалуын (2—3 сағаттан кӛп емес) ескере отырып, темір жолға, автомобиль және су жолына жақын орналасқан орналастыру орындары бӛлінеді. Бытыраңқы орналастыру мен кәшірілуге жататын бар-лық халыққа кӛшіру тізімі жасаяады. Тізімдер ҥйымдар мен пәтерлерді иеленушілердің коопе-ративтері (ПИК) бойынша кҥні бҥрын жасалады жӛне кӛшіру шараларды жҥргізуге арналған окімді алған уақытта нақтыла-нады. Жҥмысшалар мен қызметшілердің ӛңдірісте және қыз-мет кӛрсету саласында істемейтін отбасы мҥшелері отбасы қожа-сының жҥмыс істейтін орны бойьшша тізімге алынады. Кӛшіру тізімдері ҥш данада жасалады біреуі —ҥйымда немесе пәтерлерді иеленушілер кооперативінде қалады, екіншісі — кӛшіру шараларды жҥргізуге екім алысымен яш-налатын кӛшіру пункте (тізімді анықтағаннан кейін) жіберіледі, ҥшіншісі — бытыраңқы орналастыру мен кешіру басталысымен кошіру-қабылдау комиссиясына жіберіледі. Кӛшіру тізімдері мен тӛлқҥжаттар бытыраңқы орнала-стырылатын және кӛшірглетін халықты қауіпсіз аймақта есеп-ке алатын, орналастыратын және жабдықтайтын негізгі қҥжаттар болып табылады. Кӛшіру органдары, олардын қҥрылымдары мен міндеттері 96 Халықты бытыраңқы орналастыру мен кӛшіруді жоспар-лауды жӛне ӛткізуді тікелей жҥзеге асыру ҥшін кӛшіру орган-дар қҥрылады, олар тиісті АҚ бастықтары шешімдерімен қҥра-лады. Ӛз уақытында кӛшіру комиссиялары, кӛшіру-қабыддау комиссиялары, жиналу-кӛшіру пункттері, кӛшіру-қабылдау пункттері қҥрылады. Кӛшіру органдарымен қатар кешіру мәселесін жылдам шешу ҥшін колікке отырғызу, қозғалыс пен адамдарды тҥсірудің бастапқы нҥктелері жабдықталады. Кӛшіру комиссиялары (КК) республикада, облыстарда, қалаларда, қалалық аудандар мен ҥйымдарда, сондай-ақ министрліктерде, ведосмтволарда қҥрылады. Олар халықты бытыраңқы орналастыру мен эвакуациялау женіндегі шара-лардың бҥкіл кешенін орындауға және осы шараларды жан-жақты қамтамысыз етуге жауап береді. Кӛшіру комиссиялардың қҥрамын орталық және жергілікті атқарушы органдардың тиісті басшылары бекітеді. Бірінші басшының орынбасарының бірі кӛшіру комиссия-ның тӛрағасы болып тағайындалады. Кешіру комиссия қҥра-мына орталық және жергілікті атқару органдарының, аза-маттық қорғаныс қызметтерінің, білім, әлеуметтік қамта-мысыз ету бәлімдерінің, әскери комиссариаттардың, ҥйым-дардың және басқалардың екілдері енеді. КК-нің нвгізгі міндеттері: кӛшіру кезінде келетін халық-ты қарсы алуды, есепке алу мен орналастыруды ҥйымдасты-ру, сондай-ақ келетін хальгқты тҥрмысқа қажеттілермен қам-тамасыз етуді ҥйымдастыруға бақылау жасау. Кӛшіру-жиналу пункттері (КЖП) бір объекті негізінде қҥрылады. КЖП әкімшілігі жергілікті атқарушы органда-рының қаулысымен, ҥйымдардың бҥйрықтарымен тағайын-далады. КЖП ӛз қызметінде кешіру комиссияға бағынады. Қҥрылатын кӛшіру-жиналу пункттерінің саны мен олар-дың тҥрған жерлері бытыраңқы орналастырылатын және кешірілетін халықтың санын, кӛшіру маршруттарына отыр-ғызу пункттерінің саны мен олардан жонелтілетін пойыздар мен кемелердің ҥдемелілігін ескере отырып белгіленеді. Кӛшіружиналу пункттері әдетте халықты кошіру маршрут- тарына, теміржол станцияларына теңіз және ӛзен аймақта- 124 ры мен кемежайларына жақын жерлерге, адамдарды кӛшіру маршруттарының бастапқы пункттері мен отырғызу пункттеріне жиналу мен уақытында жеткізуге жағдай жа-сайтын жерлерге орналасады. Әрбір кӛшіру-жиналу пунктіне рет немірі беріледі және оған шаруашылық жҥргізу объектілері мен пәтерлерді иеленушілердің кооперативтері тіркеліп жазылады. Кӛшіру-жиналу пункті қалалық, аудандық, объектілік кӛшіру ко-миссиялармен, жаяу кошіру маршруттарының бастапқы пункттерімен, отырғызу пункттерімен жӛне колік органда-рымен тікелей байланысы қамтамасыз етіледі. 97 Кошіру қабылдау пункттерінің әкімшілік қҥрамы келуші халықтың санымен оны қамтамасыз етуге байланысты ша-ралар кӛлемін ескере отырып белгіленеді. КЖП-нің негізгі міндеттері: КК-мен, КЖП-ға бағынды-рылған объектілермен және ПИКтермен, кӛлік иелерімен байланыс жасау, оларға халықтың КЖЛ-ға келуі мен қауіпсіз аймаққа жіберілуі туралы ақпарат беру, кӛліктің ӛз уақытында берілуін, адамдарды жӛнелтуді ҥйымдастыру, КЖП- тегі адам-дарға медициналық кӛмек кӛрсету қажеттігі туралы белгіленген тәртіппен КК-ға хабарлау, қоғамдық тәртіпті қамсыздандыру. Аралық кӛшіру пунктері (АЭП) едді мекендерге, байланыс жоддарына жақын, ықтимал қираулар аймағынан тысқары жерлерге орналасады. Олар инженерлік тҥрғьщан дер кезіңце даярланады және кӛшірілетін халықтың сәл дамылдауына, оларды тіркеуге қажет жағдайға дозиметрлік және химиялық бақылау жасауға, адамдарды санитарлық тазалау және қауіпсіз аймаққа женелтуге арналған. Егер қажет болса АКП-те киім мен аяқ-киім айырбасталады немесе тазартылады. АКП-тің негізгі міндеттері: елді мекендерге келген ха-лықты қарсы алу және уақытша орналастыру, аудандар КЖП-ларымен қауіпсіз аймақты, кӛлік қозғалысының кестесін келісу адамдарды соңғы баратын нҥктеге жӛнелтуді, дәрігерлік кӛмекті кӛрсетуге, қоғамдық тәртіпті сақтауды ҥйымдастыру, жаяу жҥру бағытының және аудандар КЖП бастықтарына келген халықтың саны мен оларды қауіпсіз аймаққа женелту уақыты туралы баяндайды. Кӛшіру-қабылдау комиссиялары (КҚК) селолық аудандар мен кешірілген халықты орналастыру жҥргізілетін меншіктің барлық нысанындағы ауылшаруашылық ҥйымдарында қҥры-лады. КҚК селолық аудандар АҚ, меншіктің барлық ныса-нындағы ауылшаруашылық кәсіпорындары бастықтарының шешімдерімен қҥрылады. Оларды селолық аудандар, ауыл-шаруашылық кӛсіпорындары бірінші басшыларының орын- басарлары басқарады. Олардың қҥрамына жергілікті атқару органдары мен АҚ және ТЖ қызметтерінің, келген халық-ты, қабылдауға, орналастыру мен қамсыздандыруға қатыса-тын ӛзгеде ҥйымдардың қызметкерлері кіреді. КҚК-да есеп-пен ақпарат, қабылдау мен орналастыру, жолмен және кӛлікпен қамсыздандыру топтары қҥрылады. КҚК -нің негізгі міндеттері: кӛшірілгендерді қабылдау мен орналастыруды, оларды негізгі тіршілік кӛзімен қам-сыздандыруды жӛне қорғауды ҥйымдастыру, келгендердің саның, берілетін кӛлік тәртібін нақтылау, қала КК-мен ҥдайы байланыс жасау ӛз аумағындағы санитарлық эпидемиялық, радиациялық және химиялық ахуалды бағалау. Кӛшіру-қабылдау пункттері (КҚП) келген халықты қабыл-дауға, есепке алу мен орналастыруға. Олар қоғамдық жӛне әкімшілік ғимараттарындағы тҥсіру нҥктелѐріне жақын ор-наласады. КҚП саны мен қҥрлымын КҚП басшысы анық-тайды. КҚП қҥрылымына қалалықтарды қабылдау және орналастыру, жӛнелту және шығарып салу, қоғамдық тәртіпті сақтау 98 топтары, сондай-ақ анықтама стӛлі медициналық нҥкте бала мен ана нҥктесі, коменданттық қызмет кіреді. ККД негізгі міндеттері: қаладан келген автоколонналар-ды қарсы алу және тҥсіру нҥктесі әкімшілігімен бірге адам-дарды тҥсіруді қамсыздандыру. Қажет болса келгендерді жақын елді мекендерге орналастыру, оларды аудан автокӛлік қызметімен бірлесе отырып тҥрақты орналасу нҥктесіне жӛнелту, аудан КҚК-ларына келгендердің саны, оларды жӛнелту, медициналық кӛмек қогамдық тәртіп сақтау, адам-дарды паналату туралы баяндайды. Ҥйымшылдық пен тәртіпті қамсыздандыру ҥшін халық арасынан жаяу колонналар бастықтары, жаяу жҥру бағытта-рының, автомобиль колонналарын, кошіру поездарының, кемелердің бастықтары тағайындалады. Жаяу бағыттар бастықтар жағынан басқару топтар қҥры-лады. Бағыт бастықтарына қоғамдық тӛртіп сақтау мен бар-лау жҥргізу ҥшін кҥш пен қаражат беріледі. Берілген кҥштер қҥрамында қозғалыс реттеу нҥктелері қҥрылады. 126 Кӛшіру шараларын жоспарлау Кешіру шараларын жоспарлау тігінен жҥргізіледі: рес-публика-облыс- қала, аудан-кәсіпорын. Халықты бытыраңқы орналастыру мен кошіруді жоспар-лауды жергілікті атқару органдарының, азаматтық қорғаны-стың, азаматтық қорганыс қызметтерінің, барлық деңгейдегі кӛшіру және кешіру қабылдау комиссиялары жҥргізеді. Аудаңцар мен қалаларда, меншіктің барлық тҥріндегі ауыл шаруашылық кәсіпорындарында бытыраңқы орналастыры-латын және кошірілетін халықты қабылдау, орналастыру мен жабдықтау жоніндегі шаралар жоспарланады. Аудандарды кошіру-кабылдау комиссиялыры аталған органдар мен қызметтерінің қатысуымен келушілерді қабылдау орналас-тыру жене тіршілік кӛзімен қамсыздандыру жоспарын әзірлейді. Бір қатар мәселелерде жоспарлау әскери басқару органдарымен ықпалдастықтажҥргізіледі. Бҥл кҥшпен қара-жат бӛлу, кӛлік коммуникациясын, сондай-ақ адамдарды ор-наластыру мен қажетті тірлігін қамсыздандыру ҥшін ӛскери қалашық-тар мен әскерлер қалдырған мҥлікті пайдалану. Кӛшіру жоспарлары АҚ жоспарының дербес болігінде қарастырьшады және экономиканы бейбіт жағдайдан соғыс жағдайына кошіру, ҚР Қарулы Кҥштерін орналастыру жос-парымен келісіледі. ТЖ жоніндегі жоғары тҥрған органдар тӛмендегілерге ӛздерінің кешіру жоспарының кәшірмесін жолдайды. Мыналар жоспарлау ҥшін негізгі бастапқы мәліметтер бо-лып табылады: — қалалар мен қауіпсіз аймақта тҥратын, жҥмылдыру қағазы бар және Қазақстан Республикасының Қарулы Кҥштеріне шақыруға жататын халықтың саны; 99 — қалаларда ӛз қызметін жалғастыратын объектілердің тізбесі, оңда жҥмыс істейтін ауысымдарды, жҥмысшылар-ды, қызметшілерді және олар отбасы мҥшелерін корсету; — қауіпсіз аймақта ез қызметін ауыстыратын объектілер тізбесі, онда жҥмысшьшар, қызметшілер және олар отбасы мушелерін кӛрсету; — студенттер, оқушьшар, балалар санын, сондай-ақ оқ-ытушылар қурамы мен қызмет керсетуші қызметшілер саны керсетілген жоғары және орта арнаулы оқу орындарының, кәсіптік-техникалық училищелердің, жалпы білім беретін мектептердің, мектеп-интернаттардың, бала бақшалардың және ведомстволық балалар мекемелерінің саны; — ықтимал алатты су басу, қатты қирау аймағы, ондағы халықтың саны; — бытыраңқы орналастырылатын және кӛшірілетін халық-ты орналастыруға тиым салынған аудандар мен пункттер; — бытыраңқы орналастырылатын және кӛшірілетін ха-лықты орналастыру жӛніндегі аудандар мен қалалардың мҥмкіңдіктері; — халықты орналастыратын аудандарда қорғаныс қҥры-лыстарының (паналар, радиацияға қарсы бассауғалар, тау-кен орны, жерқабаттар мен жеркепелер), сондай-ақ сумен қамтамасыз ету кӛздерінің болуы; — кӛшіру тасымалдауға тартылатын кӛліктің мҥмкіңдігі; — жол торабы, оның жай-кҥні мен босату қабілеті; — халықты жаяу тәртіппен кӛшіру ҥшін маршруттардың болуы жӛне іс жҥзінде пайдалану мҥмкіндігі; — бытыраңқы орналастыру мен кӛшіру туралы халыққа хабарлауға, соңдай-ақ кӛшіру шараларды басқаруға арналғ-ан байланыс қҥралдары мен жҥйелер; — халықты бытыраңқы орналастыру мен кӛшіруді жҥргізуге әсер ететін жергілікті жағдайлар мен маусымдық климаттық ерекшіліктер. Кӛшірілетін азаматтардың кезегін анықтау және оларды орналастырудың нақты жоспарын анықтау ҥшін кӛшірілетіндер ҥш топқа бӛлінеді: Бірінші топ: — соғыс кезінде қалада ӛз жҥмысын тоқтатпайтын, сондай-ақ оньщ тіршілікке қабілетін қамтамасыз ететін ҥйымдардың жҥмысшылары мен қызметшілері, олардың отбасы мҥшелері; Екінші топ: — соғыс кезінде ӛз қызметін қауіпсіз аймаққа кӛшіруші ҥйымдардың жҥмысшылары мен қызметшілері, олардың отбасы мҥшелері; — министрліктер мен агенттіктердің орталық аппаратта-рының қызметкерлері; — соғыс уағытында ӛз қызметін тоқтататын ҥйымдар-дың жҥмьісшылары мен қызметшілері, олардың отбасы мҥшелері. 128 100 і .. Үшінші топ: — жоғарғы оқу орыңдарының студенттері, орта арнаулы оқу орындарының, кәсіптік техникалық училищелердің оқушылары, профессорлар мен оқытушылар және қызмет кӛрсетуші қызметшілер; — мектеп-интернаттардың оқушылары, балалар ҥйлері мен арнаулы балалар мекемелерінде тәрбиеленушілер, оқыту-шылар, тәрбиешілер мен қызмет кӛрсетуші қҥрам; — мҥгедектер мен қарттар ҥйіндегі зейнеткерлер, қыз-мет кӛрсетуші персонал; — жалғыз басты зейнеткерлер, жҥмыссыздар коммерция-лық қҥрылымдардың жеке кәсіпорындардың және ӛзге мемлекеттік емес мекемелер мен фирмалардьщ қызметкерлері. Бірінші топтағы жҥмысшылар мен қызметшілерді жҥмы-сқа алып-қайту ҥшін олардың мекен жайы қауіпсіз аймақ-тағы жақын аудандарға белгіленеді. Екінші топтағы кӛшірілетіндер жҥмыстарын қҥрылған базасында ҥйымдас-тыратын объектілерге немесе қауіпсіз аймақтағы ҥқсас кәсіпорындарға ӛте жақын орналастырылады. Олардың ор-наластыру нҥктесін бірінші топ қызметкерлерін орналасты-ру аудандарынан әрірек жер тандалады. Жҥмыс істемейтін халық қала аудандарынан қашығырақ жерге әкетіледі. Облыстың азамаггық қорғаныс жоспарыпың орналастыру мен кӛшірілуге қатысты бӛліміңде мыналар кӛрсетіледі: — орналастырылатын және кӛшірілетін жҥмысшылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерінің саны; — орналастыру мен кӛшіру мерзімдері (басталуы және аяқталуы); — кӛлікпен әкетілетін және жаяу шығырылатын жҥмыс-шылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерінің саны; — кӛшіру шаралары ҥшін ҥйымдарға берілетін кӛлік қҥраддары; — жаяу шығатын жҥмысшылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерінің жҥру бағыты, баратын нҥктесі, демала-тын орындар, аралық кӛшіру нҥктелер; — ҥйымдастыруды жҥргізу бекітілген жиналатын кӛшіру нҥктелер олардың нӛмірі мен орналасқан жері, кӛшіру ша-раларды орістету уақыты; — жҥмысшылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерінің ЖКП-ке келу уақыты; — жҥмысшылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерін отырғызу мен тасымалдау ҥшін жауапты эшеллондар, авто-мобиль колонналарының бастықтары және ӛзге де лауазым-ды тҥлғалар; — жаяу колонналар бастықтары; — адамдарды кӛлікке отырғызуды ҥйымдастыру ҥшін бӛлінген нҥктелер, аралық кӛшіру пунктері мен халықты қауіпсіз аймаққа апару нҥктелері; 101 — жҥмысшылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерін қауіпсіз аймаққа алып баруды ҥйымдастыру; — халықты тҥсіру отырғызу нҥктесінен орналасатын жерге және сол ҥшін бӛлінген кӛлікке алып бару тәртібі; — жҥмысшылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерін қоныстандыру есептемесі: әрбір бӛлімге цехқа, учаскеге бӛлінген кӛшемен ҥй әр ҥйдің тҥргын алаңы, тҥратындар саны және қанша адамнан орналастыратындығы; — қауіпсіз аймаққа орналастырылатын және кӛшірілетін халықты қамтамасыз ету жӛніндегі бассауғалауларды дай-ындау тәртібі мен мерзімдері, жекеше қорғану қҥралдары-мен қамтамасыз ету жӛне басқа шаралар; — басқару мен байланысты ҥйымдастыру, цех, бӛлім, ӛндіріс учаскелері немесе тораптар бастықтарын, сондай-ақ жҥмысшылар мен қызметшілер және отбасы мҥшелерін кӛшіру мен қоныстандырудың басталу мерзімі туралы қҥлақ-тандыру. Материалдық кҥндылықтарды кӛшіру тәртібі Қауіпсіз аймаққа әкетілуге тиіс материалдық қҥндылық тізбесін ҚР ҥкіметі, облыстық, қалалық әкімдер, министрліктер мен ведомстволар анықтайды. Қалалардан бірінші кезектегі мыналар әкетуге тиіс: қауіпсіз аймаққа қоныстандырылатын халықты жабдықтауға арналған азық-тҥлік, дӛрі-дәрмек ӛнеркӛсіптік товарлары, сондай-ақ мҥра-жай мен банк қҥндылықтары, архив материалдары, айырық-ша қондырғылар. Материалдық қҥндылықтарды кӛшіру бойынша шараларды ӛтінім негізіңде кӛлік органдары жос-парлайды. Жҥк тасымалының кӛлемі кӛлік, арту, жҥмыс кҥші, мех^низация қҥралы мҥмкіндігін ескере отырып кҥн бойынша анықталады. ■ Мҥмкіндігінше жҥктерді алып кету халықты тасымалда-умен қатар, ал мҥмкіндік жоқ болса ол аяқталғаннан кейін жҥргізіледі. Халықты кӛшіру мен қоныстандыру басталысымен ха-лық кӛшірілген қалалардан әкелінген жҥктерді жонелту ҥйымдастырылады. Женелту ҥшін жабдықтау, колік және жергілікті атқару органдары екілдері қатарынан жедел топ қҥрылады. Маңызды материалдық қҥндьшықтарды әкету ҥшін ҥкімет шешімімен әуе колігі пайдаланылуы мҥмкін. « Кӛшіру шараларын жҥргізу Кӛшіру органдары халықты қоныстандыру мен кӛшіруді ҚР ҥкіметі арнайы ӛкімін алғаннан кейін ҥйымдастырып жҥргізеді. Тікелей кӛшіру шараларын жҥргізумен ҥйымдардың АҚ бастық-тары мен штабтары, КМК басқарушылары, қалаларда (аудандарда) қҥрылатын кешіру комиссияларының басшы-лығы айналысады. Кӛшіру оны хабарлағаннан кейін қысқа мерзімде ӛткізіледі. Бҥл шараларды откізуге ондірістік және шаруа-шылық шҥғыл тасымалдардан бос қоғамдық кӛліктің бар-лық тҥрлері (теміржол, автокӛлік, су және де 102 авиациялық), сондай-ақ жеке меншік кӛлік пайдаланылады. Кӛшіруге жа- татын тҥрғыңдардың бір бӛлігі жаяу шығарылуы мҥмкін. Кӛшіруді ӛткізу туралы ӛкімді алған сәтте, АҚ бастықта-ры және қалалық (аудандық) ТЖ басқарма органдары АҚ қызметтерімен және кӛшіру комиссияларымен бірлесіп, әзірленген жоспарларға сӛйкес кәсіпорындардың және мекемелердің, оқу орындардың, КМК және т.б. басшыла-рына, ал олар оз кезегінде жҥмысшылар мен қызметшілерге, олардың отбасыларына және қалған тҥрғындарға жиналу-кӛшіру пунктіне жету уақыты туралы хабарлайды. Халықты хабарландыру ҥшін ӛртҥрлі хабарлағыштар, сондай-ақ бҥқ-аралық ақпарат қҥралдары — радио, телевидение, баспасӛз және т.б. қолданылады. ПИК басшылары жҥмыс істемейтін халықты хабарлау мен жинауды ҥйымдастырады, Жалғыз бастылар мен басқа-ның кӛмегіне мҥқтажды кӛшіру органдарына жеткізеді. Әскери басшылық ықпалдастық жоспарына сәйкес кӛшіру шараларын қамсыздандыру ҥшін кӛлік бӛледі, кӛпірлер мен ӛткелдерді пайдалануды нақтылайды, ахуал-дың ӛзгерісі туралы хабарлайды және қажет жағдайда ТЖ бойынша басқару органдары мен кӛшіру органдарына жос-парға ӛзгеріс туралы ҥсыныс береді. Ол қоғамдық тәртіпті, коменданттық қызметті, қозғалысты реттеу мен бағытты барлауды ҥйымдастыру мен іск& асыруға кӛмек кӛрсетеді. Кеткен әскерлердің бос орны мен ӛскери калашықтар мен әскерилер қалдырған мҥлік халықты қоныстандыруға және оны тіршілік кӛзімен қамсыздандыруға бӛледі. Министрліктер, ведомстволар АҚ бастықтары ӛз орта-лық аппараттары қызметшілерін отбасы мҥшелермен кӛшіруді ҥйымдастырады, соньшен қатар министрлікке ба-ғынысты ведомстволар мен объектілер жҥмысшылары мен қызметшілерін және отбасы мҥшелерін кӛшіру барысына бақылау жасайды. Кӛшіру-жинау пункттерінің бастықтары пункттерді дай-ыңдыққа келтіреді, жеке қҥрамның міндеттерін нақтылайды, отырғызу пункттерінің бастықтарымен жӛне. бекітілген ҥйым-дармен байланыс жасайды және жаяу саптардың шығу, кӛлікті беру мен жӛнелту уақы-ты ӛзгерген жағдайда, халықты жӛнелту кестесін нақтылайды; келуші халықты қабылдау мен тіркеуді, оларды жаяу маршруттардьщ бастапқы ггункттеріне мен кӛлікке отырғызу пункттеріне жӛнелтуді ҥйымдастыралы. Орналасты-рылатын және кӛшірілетін халық кӛшіру жинау пунктіне белгіленген уақыты ӛз бетінше келіп жетеді. Жаяу тәсілмен кӛшіру маршруттарының бастықтары басқа-ру топтарымен бірге және Азаматтық қорғаныстың қогамдық тәртілті қорғау қызметімен ӛзара іс-қимыл жасай отырып, мар-шруттар бойынша жаяу саптардың ҥйымдасқан қозғалысын қамтамасыз етеді; маршругтарға барлауды және солардың ізімен келе жатқан халыққа хабарлауды ҥйымдастырады. Кӛшіру кезіңце ӛзіңізбен бірге ала жҥретін ең қажетті қҥжат-тар: куәлік (паспорт), ӛскери билет, еңбек кітапшасы немесе зейнеткер куәлігі, оқу 103 орнын бітіргендігі туралы диплом (атте-стат), неке және балалардың туы туралы куәлік пен ақша. Заттар мен азық-тҥлік мӛлшері оны алып жҥретін ада-мға шақ болуға тиіс. Кӛлік қҥралдармен кӛшіру кезінде бірге алып жҥ^ретін мҥлік пен азық- тҥліктің жалпы салмағы әрбір адам ҥшін 50 кг-дан аспауға тиіс. Жаяу кӛшірілетіндердің колонналары, әдеттегідей, жи-налу-кӛшіру нҥктелерінің қасында қҥрылады. Жҥруді жақ-сы ҥйымдастыру мақсатында колонналарды цехтарға және басқа ондірістік бӛлімшелерге бӛлу ҥсынылады. Колонна-лар басына тӛжірибелі және беделді басшылар қойылады. Халықты жаяу шығару жолдар, соңдай-ақ бағыттар жӛне ко-лонна жолдары бойынша жҥргізіледі. Жаяу колонналардың бағыты ықтимал қирау аумағынан шығу мақсатымен әдетте бір тәуліктікте ететін ара қашықтыққа жоспарланады. Жаяу колонналары 500 — 1000 адамға дейін жасақтала-ды. Колонналардың қозғалыс жылдамдығы 4 — 5 км/сағат, колонналардың ара қашықтығы 500 м дейін болып жоспар-ланады. Тӛуліктік жҥру молшері 30— 40 км. Дамылдау созымдылығы былайша белгіленеді: шағын ҥзіліс 30—45 мин, ҥлкен ҥзіліс 2—4 сағат. Шағын ҥг зілістер қозғалыстың эрбір 2—2,5 сағатынан кейін, ал ҥлкен ҥзілістер тәуліктік жолдың екінші жартысының басында белгіленеді. Дамылдау кезінде колонна (топ) қҥрамы тексеріледі дәрігерлік кӛмек кӛрсетіледі. ҥлкен ҥзілісте ыстық тамақ беріледі. Марш кезінде белгіленген тӛртіпті сақтау қажет. Колон-наны оның бастығының рҥқсатынсыз тастауға болмайды. Кӛңіл-кҥйін нашар сезінсе, дәрігерге кӛрінгені жӛн. Меди-циналық қызмет тексерілген кӛзден су ішуге болмайды. Колоннаға бәгде адамдар қосылса, бҥл туралы колонна бастығына хабарлау қажет. Тҥнде жҥріп келе жатқанда, әсіресе соқпақтармен арт-та келе колонна жолымен ӛткенде жатқандарға жолдағы кедергілер туралы айтып, қасындағылардың қалып қойма-уын және дамылдау кезінде қалғып кетпеуін қадағалау қажет. Ыстық уақыттағы марш кезінде кҥн тимеу ҥшін бас киімді шешпей бірінің артынан бірі тасалай жҥріп, су ҥшін режимін қатаң сақтау қажет, дамылдау орындарында мҥмкіндігінше келеңкелі жерге отыруға тырысу керек. Қыстағы аязды және желді ауа райында бірі-бірінің ҥсіп қалмауын қатаң қадағалау жӛн. Дамылдау орындарында қарға жатуға болмайды. Келікте отырғанда белгілен тәртіп пен ережені қатаң сақтап, АҚ мен ТЖ жәніндегі органдар әкілінің вагон, кеме немесе автомашина жетекшілерінің нҥсқауын орындау қажет және олардың рҥқсатынсыз одан тҥсуге болмайды. ЖКП-ке келген халық тіркеуден ӛтеді, елді мекендерге бӛлінеді. Балалар, мҥгедектер, қарттар, сондай-ақ дҥние-мҥлік жергілікті кӛлікпен жеткізіледі. 104 Кӛшірілгеңдер мен қоныстанғаңдарды орналастыру ҥшін қауіпсіз аймақтағы демалыс ҥйлері, санаторийлер, туристікжәне спорттық базалар, қоғамдық ғимараттар, соңцай-ақ, саяжай мен бау-бақша жайлары, ӛзге де тҥрақтар пайдаланылады. Халықты орналастыруға қолайлы жағдай жасау ҥшін тҥрғын ҥй қорын дамыту, сауда мен қоғамдық тамақтандыру нҥктелерін салу, су кӛздерін даярлау жӛніндегі шаралар жҥргізіледі. Қоныстандыру мен кӛшіруді қамсыздандыру Кӛшіру шараларын жоспарлау, даярлау жӛне іске асыру кезінде қамсыздандырудың барлық тҥрі жан-жақты пысық-талып қарастырылады. Тӛтенше жағдай кезінде халықты қорғау ҥшін мыналар қарастырылады: ЖКП-ке, КҚП-ға тҥсіру станцияларының нҥктелерінің жаны мен жаяу жҥру бағыттарының бойын-дағы қорғаныс ғимараттарына паналау; халықты жене қор-ғаныс қҥралдарымен қамсыздандыру радиациялық және химиялық барлау жҥргізу халыққа басқару және хабарлау қҥраддарын ез уақытында жеткізу дозиметрлік, химиялық және бактериологиялық бақылауды санитарлық тазалау мен залалсыздандыруды ҥйымдастыру. Қорғаныс ғимараттары жетпеген кезде халықты орналастыру ҥшін станциялар мен езге нҥктелерде болуы мҥмкін қарапайым бассауғалар салу, соңдай-ақ табиғи панажайды пайдалану жоспарланады. Келікпен қамсыздандыру халықты, мекемелерді және ма-териалдық қҥндьшықтарды қауіпсіз аймаққа апаруды, жҥмыс ауысымдарын қауіпсіз аймақтан қалаға апарып-қайтуды ҥйымдастыруды қамтиды. Материалдық қамсыздандыру отынды, жағар және ӛзге де материалдарды, кешірілетін жене қоныстаңдырьшатын халықты тасымалдау ҥшін пайдаланылатын келікпен жене азық-тҥлікпен қамсыздандыруды қарастырады қауіпсіз ай-мақта халықты қамсыздандыру жергілікті органдар сауда және қоғамдық тамақтандыру нуктелері арқылы жҥргізеді. 134 Жергілікті билік органдары дҥкен, асхана, коммуналдық-тҥрмыстық мекемелер желісін кеңейтеді, ҥздіксіз кесте бой-ынша кешірілген қызметкерлерді пайдалану арқылы олар-дың жҥмысын ҥйымдастырады. Кешіру шараларын медициналық қамсыздаңдыру ЖКП-тен бастап кешіру мен қамсыздандырудың барлық кезеңіңде ҥйымдастырьшады. Қҥрьшған медициналық нуктелер сыр-қаттарға шҥғьш дәрігерлік кемек керсетуге, жҥқпалы ауруға шалдыққандарды анықтауға және оларды емдеу мекемесіне жонелтуге міндетті. Тҥсіру және отырғызу станцияларында осындай міңдеттер штатты медициналық қызметкерлерге жҥктеледі. Мҥндай нҥктелер жоқ станцияларда, оны денсаулық сақтау орган-дарының кҥшімен ҥйымдастыруға болады. Жолда эшелон (колонна) қҥрамына 1—2 орта буыңды медициналық қыз-меткер, бірнеше санитарлық жасақшы, ал алыс қашықтық-тағы сапар кезінде дәрігер қосылады. Халықпен бірге бара жатқан медициналық қызметшілер азық-тҥлікпен жӛне су-мен қамсыздандырылуға медициналық бақылау жасауға, оларға дәрігерлік кемек керсетуге міндетті. 105 Жаяу кошкен кезде сырқаттарға дәрігерлік кӛмек бағыт бойында орналасқан емдеу мекемесінде, ал ол жоқ болса, бағыт бастығының қарамағына санитарлық автомобильдегі медициналық бригада белінеді. ' Қауіпсіз аймақтағы кошірілген және қоныстанған халық орналасқан жерде медициналық қамсыздандыру қаладан келген медициналық кҥштермен кҥшейтілген жергілікті ден-саулық сақтау органдары есебінен жҥргізіледі. Инженерлік қамсыздандыру жолдарды кепірлерді жене жол ғимараттарын кҥтіп-ҥстау мен жендеуді, отырғызу жене тҥсіру нҥктелерін, жаяу сапар бағытындағы колонна жолда-рын жабдықтауды қамтиды. Радиациямен және химиядан қорғауды қамсыздаңдыру бағыттағы жиналу, отырғызу, тҥсіру орындары мен қауіпсіз аймақтағы қоныстанатын жерлерде радиациялық және хи-миялық бақылауды ҥйымдастыруды, қорғаныс ғимараттары-на АҚ хабары дабылы бойынша халықты жасыруды, халық-ты қорғаныс қҥраддарымен қамсыздаңдыруды қарастырады. Объектілерде, ЖКП-те, КҚП-да, отырғызу жене тҥсіру станцияларында (пристаньдарда, нҥктелерде), қауіпсіз ай ГП-7 газцагары — ең соңғы, ең жаңа ҥлгілердің бірі. Газқағардың алдыңғы бетін ҥш ӛлшеммен әзірлейді. ГП-7-ні ГП-5-пен салыс-тырғанда пайдалану және физио-логиялық кӛрсеткіштері бойынша бір қатар артықшылығы бар. Сҥзгілік жҥтқыш қорапша қарсъг-лығының азаюы тыныс алуды жеңілдетеді. Тәуелсіз обтюратор берік қымталуды қамтамасыз етеді жӛне сонымен қатар алдыңғы бет-те газқағардың басқа қысымын азайтады. Тыныс алу қарсы-лығының және басқа қысымның темендеуі газқағарды кию уақытын ҥзартуға мҥмкіндік береді. Оны 60-тан асқан қарт адамдар, сондай-ақ ӛкпесі мен жҥрек тамыр сырқаты-на шаддыққан адамдар кие алады. Газқағарда сойлесу қондырғысының (мембрананың) бо-луы айтылған сездің анық жетуін қамтамасыз етеді, байла-ныс қҥралдарын (радио, телефон) пайдалануды айтарлық-тай жеңілдетеді. ГП-7 алдыңғы белігінің қажетті ҥлгілік ӛлшемін таңдау басты тікелей және кӛлбей қамти отыра елшеу нӛтижесінің негізіңде еткізіледі. Кӛлбей тапсыру қас тоғасының алды-нан, мҥрын кеңсіргінің шетінен 2—3 см жоғары бҥйірден және бастың ең шығыңқы нҥктесінің артынан ететін тҥйық сызық бойынша басты олшеумен анықталады. Тікелей қап-сыру ҥрт, иек, және тӛбе арқылы ететін тҥйық сызық бой-ынша басты елшеумен анықталады. Ӛлшеу 5 мм дейінгі дәлдікпен деңгелектенеді. Екі ӛлшемнің жиыны бойынша қажетті улгілік елшем маска елшемі мен жастықша аспа бауы тіректерінің (ғ) жағдайы белгіленеді. Бірінші цифрмен маң-дай ілме бауы-ның, екінші цифрмен самай ілме бауының, ҥшінші цифрмен ҥрт ілме бауының немірі керсетіледі. Жастықша ілме бауының жағдайы газқағарды қиюлас-тырған кезде белгіленеді. ГП-7 газқағары 106 138 Газқағардың алдьвдғы бӛлігін қиыстыру тәртібі Алд ыңғы бӛліктің ӛлшемі 1 2 3 Ілме бау тіре ктерінің жағд айы 4 -8-8 3 -7-8 3 -7-8 3 -6-7 3 -7-7 3 -5-6 3 -4-5 Баст ы кӛлб ей және тіке лей қапс ыру жиы ны, мм 1 185 дейі н 1 190 1210 1 215 1235 1 240 1260 1 265 1285 1 290 1310 1 315 және т .к. Балалар газқағарлары Балалар газқағарының бес тҥрі бар. Жасы кіші балаларға (1,5 жастан бастап) арналған — ДП-6М газқағары (балалар газқағары, алтыншы тҥрі, шағын), жасы ҥлкен балаларға — ДП-6 (балалар газқағары, 6 ҥлгі). ПДФ-7 аса кеп таралған (балалардың сҥзгілік газ-қағары, 7 ҥлгі). Жасы кіші және ҥлкен балаларға ар-налған. ДП-6 айырма-шылығы — ересектердің ГП-5 газ-қағарындағы сҥзгілік жҥтқыш қорапшасы- ПДФ- 2Д және ПДФ-2Ш газқағарлары мен жабдық-талған. Алдыңғы белігі ретінде МД-1 маскасының бес елшемі қолданылады. ПДФ-Д, ПДФ-ПІ газқағарларыңда (балалар газқағары, сҥзгілік, мектепке дейінгі немесе мектеп жасындағы) ГП-5 бірыңғай сҥзгілік-жҥтқыш қорапшасы бар және тек алдыңғы беліктерімен ғана ерекшеленеді. ПДФ-Д терт елшемдегі — 1,2,3,4 МД-3 маскаларымен (балалар маскасы, ҥшінші ҥлгі) жабдықталған. Маскалардың цифрлі ҥшпен жабдықталған бес таспасы бар жҥқа резина пластина тҥріндегі жастық-шасы бар. Бір ӛлшемдегі маскадағы қосқыш тҥтікше кла-пандық қорапшадан бҥйірлей қосылған. ПДФ-Д 1,5-7 жа-стағы балаларға арналған. ПДФ-Ш 7-17 жастағы балаларға арналған. Алдыңғы беті ретінде екі ӛлшемдегі, атап айтқ-анда 3-4 ӛлшемдегі МД-3 маскасы пайдаланылады. Қазіргі уақьггта ең жетілген ҥлгі мектепке дейінгі балаларға арналған ПДФ-2Д газқағары және мектеп жасындагы балала-рға арналған ПДФ-2Ш 107 газқағары больш табьшады. Бҥл газқа-ғарлар жиынына ГП-7К сҥзгілік жҥтқыш қоралшасы, МД-4 аддыңғы бӛлігі ылғадданбайтьш пленка салынған қорапша жӛне семке кіреді. ПДФ-2Д бір жӛне екі ӛлшемдегі, ПДФ-2Ш екі және ҥш ӛлшемдегі алдыңғы бетпен жабдықталады. Жиынның массасы: мектепке дейінгі — 750гдейін, мектептік— 850гдейін. Сҥзгілік-жҥтқыш қорапша қҥрылымы бойынша ГП-5 қорап-шасымен бірдей, алайда ауа жҥтуға аздаған қарсылығы бар. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларға га-зқағарларды ересектер кигізеді. Бҥл бҥлайша істелінеді: ба-ланы әрі қаратып тҥрғызады, бас киімін алады, маңцай мен шашты жинап, алдыңғы болікті самайлық және ҥрттық ілмек баудан ҥстайды және бетке жастықшаны иектің об-тюратордың тӛменгі жағына орналасатындай етіп қояды, қолды жоғары темен қозғай отырып жастықшаны бала-ның бетінен басқа қарай тартады. Алдыңғы беттің обтюра-тор мен ілмек баудың тҥйінін тарқатады ҥрттық айырбас тартылады. Мектеп жасына дейінгі балаларды кепілдік тас-па баулар байланады. Бас киім кигізеді. ПДФ-2Д немесе ПДФ-2Ш газқағарларын алу ҥшін әуелі ҥрттық ілмек бауды тарқатады, содан кейін алдыңғы бетті ауа шығару клапандарының шетінен ҥстап темен қарай тартыла-ды және қолды алға және жоғары қозғай отырып алады. 1,5 жасқа дейінгі балаларды қорғау ҥшін КЗД-4 (бала-лар қорғау камерасы, 4 ҥлгі) және КЗД-6 пайдаланылады. Қосымша патрондар Газқағарлардың ҚӘУЗ-ден қорғаудағы мҥмкіңдіктерін ке-ңейту мақсатыңда оларға қосымша патрондар (ДПГ-1, ДПГ-3) еңгізігіген. Олар ГП- 5, ГП-7 азаматтық газқағарлар жиы-нында пайдаланылады. 140 ДПГ-3 жиында газқағармен бірге аммиактан, хлор-дан, диметиламиннен, нитробензолдан, кҥкірт сутегінен, кҥкірт қышқылынан, синил қышқылынан, тетраэтилқо-рғасыннан, фенолдан, фосгеннен, фурфуролдан, флорлы сутегінен, хлорлы цианнан жӛне этилмеркап-таннан қоргайды. ДПГ-1 сонымен қатар азоттың, хлорлы метилдің қостотығынан, сутегі мен этилдің тотығынан қорғайды. ДПГ—1 немесе ДПГ—3 қосым-ша патрондар жинағына жалғай-тын тҥтікше мен қоспа кіреді. Па- ГазқағарьІ дпг-3 тронның цилиндрлік қалпы бар қосымша жӛне сыртынан ГП-5, ГП-7 патронын пайдалану сҥзгілік-жҥтқыш қораптарына ҥқсас. ДПГ—1 патронының ішінде шахтаның екі қабаты, ар-найы жҥтқыш пен гопкалит бар. ДПГ— 3-те жҥтқыштың тек қана бір қабаты бар. Ауа ағынына қарсылық ЗОл/мин. жҥмсалған кезде Юмм вод.ст. аспайды. ДПГ-1 патронының массасы 500г жуық. ДПГ-3 патронының массасы 350г-ға жуық. 108 ДПГ-1 және ДПГ-3-тің қосымша патрондары бар. ГП-7, ГП-5, ГП-5М азаматтық газқағарларға арналған. ҚӘУЗ бойынша қорғаныстық іс-әрекетінің уақыты ауа ағыны-ның жылдамдығы 30л/мин., ауаның салыстырмалы ылғал- дылығы 75% және қоршаған ортаның температурасы -30°С-тан +40°С-қа дейін болған кезде 0,5 сағаттан 5 са-ғатқа дейін. Гопкалиті патрон кеміртегі тотығынан қорғау ҥшін қызмет етеді. Ол қосымша патрон ретінде газқағарда пай-даланылуы мҥмкін. Қҥрлымы бойынша ДПГ-1 немесе ДПГ-З-ті еске тҥсіреді. Ол гопкалитпен және қҥрғатқышпен жабдықталады. Гопкалитті патрон. Кеміртегі тотығынан (оксидтен) қорғауға арналған газқағарлар ҥшін қосымша патрон, қҥрылымы бойынша ДПГ-1 мен ДГІГ-3-ті еске тҥсіреді. Ол қҥрғатқышпен жӛне гопкалитпен жабдықталады. Қҥрғатқыш хлорлы кальций сіңірілген силикагель сияқты ылғал кезінде ӛз касиетін жоғалтатын гопкалитті ылғал-дан қорғау мақсатында ауаның сулы буын жҥтуға арналған. Гопкалит — мыс тотығы мен марганец қостотығының қос-пасы, кӛміртегітотығы қьппқьілданған кезде усыз кӛмірқышқьш газына дейін ауадағы оттегі есебінен кӛміртегі тотығын қыш-қылдаңдыру кезінде катализатор рӛлін атқарады. Қуреатқыш хлорлы кальций оанген силикагель сияқты. Ол гопкалиті ылғаддан қорғау мақсатында ауаның сулы буын жҥтуға арналған, ылғалданған кезде оз қасиетін жоғалтады. Патронда оның бастапқы салмағы керсетіледі. 20г және одан артық ылғалды жҥту есебінен салмақ артқан кезде ба-стапқы патронды пайдалануға болмайды. Патронның қорғаныстық іс-әрекетінің уақыты ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 80% болған кезде екі сағат шамасында. Нӛлге жақын температура кезінде оның қорғаныстық іс-әрекеті тӛмендейді, ал — 15"С және одан тӛмен температурада арта-ды. Патронның массасы 750— 800г. Оқшаулағыш газқағарлар Оқшаулағыш газқағарларға ИП -46, ИП-4М, ИП-4МК, ИП-5 жатады. Тыныс алу органдарын, кезді, бетті ауадағы кез келген қоспадан оның ерекшеліктері мен жинақталуына қарамас-тан қорғау ҥшін, сондай-ақ ауада оттегі жетпеген жағ-дайдағы жҥмыс ҥшін қолданылады. Бҥл газқағарлар АҚ арнайы қҥрама-ларының, барлау, ӛрттен қорғау, залал-сыздаңдыру қҥрама-ларының жабдықтау қоймаларында тҥра-ды. Оқшаулағыш газ-қағардың қорғаныс іс-әр"екетінің ИП- принципі атмосфералық ауаның тыныс алу ҥшін пайдала- нылмайтындығына, адамның газқағарды пайдалану процесінде генеративті патрондағы заттан бӛлінетін оттегімен демалатындығына негізделген. Оқшаулағыш газқағар алдыңғы беліктен, жіберу икем-делгіші бар регенеративті патроннан, артық қысым клапа-ны бар тыныс алу қабынан, 109 каркастан және семкеден тҥра-ды. Газқағар жиынына артық қобдишадағы жіберу брикеті, шыны ыдыс салынған қорапша, ылғалданбайтын пленка салынған қорапша, жылжымалы кілт кіреді. Жіберу брикеті газқағарды пайдаланудың бас кезінде тыныс алу ҥшін қажетті оттегіні алу жӛне регенеративті патронды қимылға келтіру ҥшін қызмет етеді. Жіберу икемделгішін қысқан кезде оттегі жіберу брикетіне тҥседі жӛне оның ҥстіңгі қабатын ыдыратады. Нәтижесінде брикеттің ыдырау процесі бҥдан әрі қабаттан қабатқа беріліп ез бетінше жҥреді. Брикет ыдыраған кезде оттегі, су буы мен жылу болінеді. Су буы мен жылудың ӛсерімен регенеративтік патрондағы затпен оттегі боліне бастайды. Оттегінің бҥдан әрі бӛлінуі адам шыгарган комір қышқыл газ бен су буын жҥту арқы-лы етеді. Ӛнеркәсіптік газқағарлар Химиялық қауіпті объектілер қызметкерлерін қорғау ҥшін енеркәсіпті газқағарлар жасалынады. Олар сҥзгілік газқағарлар сияқты тыныс алу органы, кӛз бен бетті за-қымданудан сақтайды. Олардың қолданылу аясы тар, адам-ды тек нақты жағдайларда ғана зиянды заттардан қорғай-ды. Сондықтан да олардың сҥзгілік қорапшасы жҥтқыш-тар қҥрамы бойынша қатаң мамандандырылған және ауадағы улы затты немесе зиянды қоспаны тазартады. Онеркәсіптік газқағарлардың сҥзгілік қорапшаларының осы маркаға сай ез мақсаты және бояуы бар. Қорапша ның тҥрі Ӛнеркәсіптік газкағарларының жіктелісі Қорапшаның тусі қоныр В сары қара бір жағы қара, бір жағы сары қара Ж қорғаныс қызыл Қандай заттардан қорғайды Фосфорлы және хлорлыоргани-калық улы химикаттардан, органикалык қосылыстар буыиан (бензин, керосин, ацетон, бензол, кҥкірті кӛміртегі, тетраэтилқорғасын, толуол, ксилол, спирт, эфир) Фосфорлы және хлорлыоргани калық улы химикатгардан, қышқыл газ бен булардан (хлор, кҥкіртті газ, синил қышқылы, азот тотығы, фосген, хлорлы сутегі) Сынап буынан этилмеркур-хлорид негізінде органикалық улы химикаттардан_________ Мышьякты және фосфорлы сутегінен Аммиактан, кҥкірті сутегін жонс оның қоспасынан____________ 110 Органикалық заттар буынан, мышьякты және фосфорлы сутегінен___________________ Аммиактың, органикалык қосылыстар буының, кҥкіртті сутегінін, мышьякты жоне фосфорлы сутегінің, мышьякты және фосфорлы сутегінің шағын мӛлшері бар коміртегі тотығынан Соңғы шыққан ӛнеркәсіптік газқағарларға ПФМ-1, ППФ-95М, ПФМ-ЗП, ППФМ-92, ППФ-95, ППФ-87 жатады. Тыныс алу органдарын қҥрайтын қарапайым қҥралдары ретінде қарапайым мақта-мата дәкісін және шаңнан қорғ-айтын мақта- мата маскасын (ПТМ) пайдалануға болады. Тыңьіс алу органдарын радиоактивті шаңнан, зиянды газ- 144 дан, будан және аэрозоль қоспа-сынан қорғаудың қарапайым қҥралы ретінде Р-2 респиратор-лар қолданылады. Респиратор жҥзікті полиэтиленді пакетте сақталады. Р -2 респираторы ҥш ӛлшем-де шығарьшады. Р-2 респиратордан басқа ӛнеркәсіптік газқағарлар (ПР—5, ПРБ-5, ПІБ- 1, У-2К, РУ-60, Ф-62М, ПРШ-2-59, РПА-1, ЛУР—ГП, РПГ—67 және т.б.) кеңінен пайдаланьшады. ПТМ-1 шаңнан қорғайтын мата маска Корпусы матаның 4—5 қабатынан тҥрады. ҥстіңгі қаба-.і ты ҥшін штапель, миткаль, тоқыма, бязь, ішкі қабаттар ҥшін фланель, бомазей, мақта-мата немесе жҥн мата жарамды. Масканың бекіткіші жҥқа материалының бір қабатынан жа-салынады. Тігісі бойынша маска корпусы мен бекіткіші жа-салады, ҥзындығы 0,8—1,5 см жоғарғы жӛне кодденең рези-насын даярлайды масканы тігеді. Козді қорғау ҥшін маска ойығына шыны, плексиглаз немесе целлулоид қойылады. Мақта-мата таңғышын 100x50 см колеміндегі дӛкі кесіндісінен жасайды. Ортасы бойынша бір қалыпты кӛлемі 30x20 см қалыңдығы 2см мақта қабатын жаяды. Дәкі кесіндісінің бойымен екі жағынан да бҥгіп, мақтаның ҥстіне қояды. Байлау ҥшін екі жағын 30—35 см етіп қияды. Киілген маска иекті ауыз бен мҥрыңцы кӛзге дейін жабуға тиіс. Олардың ҥшын тӛменгі жағының тобе сҥйекте, ал жоғары ., жағьшың қҥлақ ҥстіндегі желкеде болатындай етіп байлайды. Теріні қорғау қҥралдары Бҥл қҥралдар радиоактивтік, улағыш заттардың және бакте-риалдық қҥралдардың тікелей тҥсуінен, ал кейбір жағдайларда жалпы әскерлік қорғаныс жиыны улы заттар буының адамның тері жамылғысьша әсерінен қорғауды қамтамасыз етеді. Теріні қорғаудың сҥзгілік қҥралы киімді қорғайтын сҥзгілік қорғаныс жиыны болып табылады. Бҥл жиынның негізгі мақсаты — адамның тері жамылғыларын бу тәріздес кҥйіндегі улағыш 111 заттардың ӛсерінен қорғау. Жиын соны--мен қатар аэрозольдік кҥйдегі радиоактивтік шаңның бак-териалдық қҥралдардан қоргауды қамтамасыз етеді. Теглні_қорғау қҥралдары арнайы химиялық заттар сіңірілген мақта- қағаз матасынан жасальшады, соның арқасынан мате-риаддың ауа сіңірімділігі негізінен сақталады, ал улы және за-қымдағыш заттар мата арқылы ӛткенде ҥсталады. Бір жағдай-да бейтараптану, екінші жағдайда жҥту (сорбция) ӛтеді. Шаруашылық объектілеріңдегі, АҚ қҥрамалары АҚ әске-ри бӛлімдері, химиялық әскелер, қарулы кҥштердің ӛзге ар-найы қҥрамалары кӛп уақыттан бері жалпы ескерлік қорғау жиынын (ЖҚЖ), жеңіл қорғаныс костюмін, қорғаныс ком-бинезонын және костюмды пайдаланып келеді. Сҥзгілік қорғаныс киімін де ҥмытуға болмайды, оның оқшаулағыш қҥралдарына қарағанда ҥлкен артықшылығы бар. Онымен жҥмыс істеген жеңіл, адам ҥзақ шаршамайды іс-қимылдары жинақы. Теріні қоргау қҥралдарын зақымдалмаған жерлерде киеді. Оқшаулағыш қҥралдарда адам ысынып, тез шаршайды. 15 "С-тан жоғары температура кезінде жҥмыс созымдылы-ғын арттыру ҥшін теріні қорғау қҥралын сыртынан киетін, мақта-қағаз матасынан жасалынған ылғалдағыш комбине- зон қолданылады. Ылғалдағыш комбинезондар сумен жиі шайылады. Теріні қорғау қҥралдары зақымдалмаған жерлерде неме-се қорғаныс қҥралдарының сыртқы жағының дене мек киімнің қорғалмаған бӛліміне тимейтіндей етіп авариялық жҥмыстардан алшақ жерде жҥргізіледі. Теріні қорғаудьщ қарапайым қҥралдары Адамның терісін қорғаудың қарапайым қҥралдар ретіңде ең алдымен ӛңдірістік киім (арнайы киім) кҥртелер мен шалбарлар, комбинезондар, брезенттен, оттан қорғайтын немесе резиналы матадан, тҥрпайы шҥғадан тігілген халат-тар пайдаланылуы мҥмкін. Олар тек адамдардың терісіне радиоактивті заттар бактериалдық қҥралдардың тҥсуінен қорғауға ғана емес, сондай-ақ белгілі бір уақыт бойында там-шылы-сҥйық улағыш заттарды да жібермеуге қаблетті. 146 Аяқты қорғау ҥшін ӛңдірістік және гҥрмыстық мақсаттағы резина етікті, ботыны жӛне галошты пайдалану қажет, сондай-ақ теріден және тері ауыстырғыштан тігілген аяқ киімдерді резиналы галошпен киген жән. Қодцы қорғау ҥшін резиналы не-месе тері қолғап пен биялайды кию керек. Жҥннен, мақталы қағаздан тігілген және тоқымалы қолғапты тек радиоактивтік және бактериалдық заттардан қорғау ҥшін ғана пайдала-нуға болады, олар улы заттардан қорғау ҥшін жарамсыз. Теріні қорғаудың қарапайым қҥралдары арнайы ерітінді сіңірілген-нен кейін улағыш заттардың буымен аэрозольдарынан адамдарды қорғау 112 қабілетін алады. Тек мата-материал-дарынан тігілген киімге ғана ерітінді сіңіруге болады. Киімнің бір данасына ерітінді сіңіру ҥшін 2,5 л ерітінді жеткілікті. Сіңіру ҥшін К—4 арнайы пастасын немесе май-сабын эмуль-сиясын пайдалануға болады. Оны 250—300 г суда ҥгітілген шаруашылық сабынды еріту арқылы алады, ал содаң соң 0,5 л минералдық немесе ӛсімдік майын қосады. Ерітінді сіңірілген киімді ҥтіктеуге болмайды. Жеңіл қорғаныс костюмы Жеке қорғаныстың медициналық қҥралдары Жеке қорғаныстың медициналық қҥраддары —медици-налық препараттар, материалдар жӛне арнайы қҥралдар за-қымдау қҥралдарының әсерін және сақтандыру кезіндегі кҥрделіліктерді тӛмендету жӛне зақымданудан ескерту мақ-сатында қолданылады. Жеке қорғаныстың медициналық қҥралдарына радиа-циядан қорғайтын, залалсыздандыратын және бактериядан қорғайтын препараттар, УЗ (ҚӘУЗ) рецетурасынан бастап таңғыш қҥралдары жатады. Табельдік медициналық жеке қорғаныс қҥраддарына мы: налар жатады: АИ-2 жеке дәрі-дӛрмек қобдишасы; радиациялық қауіпті аумақта тҥратын халыққа арналған әмбебап тҥрмыстық дорі-дәрмек қобдишасы — ИПП-8, ИПП-10; жеке химиялық әсер-ден қорғайтын пакеттер; ППМ медициналық — тану пакеті. Әмбебап турмыстық дәрі-дәрмек қобдишасы мына қҥрал-дармен жабдықталған: радиациядан қорғау қҥраддары, жалпы терапевтік препараттар (аспирин, седальгин, аммиак, беса-лол, валдидол, нитроглицерин, папазол, диазолин, феназе-пам), антисептикалық және таңғыш қҥралдар (бриллиант-тық жасыл, калий перманганат, деринат, левоменоль неме-се мафенидин ацетат, мақта, бактерицидтіжабысқыш, бинт). ХАЛЫҚТЫ ҚОРҒАУ ЖӚШНДЕП АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒА- НЫСТЫҢ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНИКАЛЫҚ ШАРАЛАРЫ Халықты инженерлік қорғау шараларьі бҥкіл республи-ка аумағында, экономикалық және әлеуметтік даму жоспар-ларының кешенінде салыстырмалы (панахана катерогиялан-ған қалалар мен аса маңызды объектілерде, радиациядан қор-ғайтын орыңдар қауіпсіз аймақта салынады) жҥргізілуге тиіс. Халық қорғаныс ғимаратын дҥрыс пайдалануға дағдылануы қажет, халыққа хабарлау жҥйесі АҚ дабылы мен ТЖ қауіпі және пайда болу кезіндегі іс-ӛрекетті беру жӛніндегі ақпа-ратты беруге тҥрақты даярлықта болуға тиіс. АҚ инженерлік-техникалық шаралар ӛз уақытында ӛзірленіп бейбіт уақьпта ӛтуге тиіс. Ӛз сипаты бойынша ӛз уақытында жҥргізілмейтін шаралар ерекше кезенде (қарсылас шабуылы қауіпі жағдайында) ӛте қысқа мерзімде ӛткізілуге тиіс. 113 Қорғаныс ғимараттары — бҥл арнайы мақсаттағы инженерлік ғимараттар. Олар халықты осы заманғы зақым-дау қҥралдарынан, радиациялық және химиялық қауіпті объектілердегі авариялар кезіндегі шыққан радиациялық заттардан, зақымдағыш факторлардың ықтимал қайталану-ынан, жарылыстардан, сондай-ақ зілзаладан, авариялар мен апаттардан қорғайды. Шаруашылық салалары мен объектілерде АҚ инженерлік- 148 техника шараларын жоғалау 2.01.51-90 Қҥрылыс нормалары мен тәртіптеріне жӛне АҚ мен ТЖ саласында орталық атқ-арушы органмен (Қазақстан Республикасының Тӛтенше жағ-дайлар жӛніндегі Агенттігі) келісім бойынша министірліктер мен ӛзге орталық атқарушы органдар әзірлеп бекіткен нормативті қҥжаттарға сәйкес жҥргізіледі. Бҥдан әрі берілген материадды тҥсіну ҥшін тӛмеңцегі тер-миндер мен тҥсініктерді білу қажет: ^ АҚ бойынша топтарга жататын қалалар — бҥл ҥлкен экономикалық, стратегиялық және қорғаныстық маңызы бар қалалар. ^ Категорияланган объектілер — ҥлкен экономикалық және қорғаныстық маңызы бар ӛнеркӛсіп орындары мен ӛзге де ҥйымдар. ҥш категорияға бӛлінеді: аса маңызды, бірінші және екінші категориялар. Топтар бойынша қалалар, категориялар бойынша кате-горияланған объектілер тізбесі Қазақстан Республикасы ҥкіметінің қаулысымен анықталады. Соққы толқыны майданында артык қысым (Р ) Юк Па (ОДкгс/кг.см) және одан артық пайда болуы мҥмкін АҚ бойынша топтарға жататын қалалар мен аса маңызды шару-ашылық объектілері орналасқан, аумақ ықтимал қираулар аймагын қҥрайды. Соққы толқынының майданында артық қысым (Рф) ЗОк Па (0,3кгс/кг.см) тең жӛне одан артық шегіңдегі ықтимал қираулар аумағының бір бӛлігі ықтимал кушті қираулар ай-* мағын қҥрайды. Ықтимал қатты қираулар аймагы мен ықтимал қирау-лар аймағы шекаралары арасында тҥрған аумақ ықтимал әлсіз қираулар аймагын қҥрайды. Ықтимал кҥшті қираулар аймақ шекарасы мен ықтимал әлсіз қирау аймағы шекарасын жобалық қҥрылыс салу ше-карасынан аулақтату категорияланған қалалар мен шаруа-шылық объектілерінің категориясына байланысты. Ықтимал қатты қираулар аймағы, әдеттегідей, катего-рияланған қалалардың жобалық қҥрылыс шекарасымен орайлас келеді. Ықтимал әлсіз қираулар аймағы категорияланған қала-лар мен аса маңызды объектілер шекарасынан 7—10 км қашықтықта орналасқан. 114 АҚ бойынша топтарға жатқызылған қалалар мен аса ма-ңызды объектілерден ықтимал қираулар аймағымен жапсар-лас, ені 20км аумақ ықтимал қауіптірадиоактивті зақымда-ну (ластану) аймагы деп аталады. Ықтимал қауіпті радиоактивті зақымдану (ластану) ай-мағының шекарасына жапсарлас, ені ЮОкм аумақ ықтимал қатты радиоактивті зақымдану (ластану) аймагы деп аталады. ҚӘУЗ шығаратын, сақтайтын йемесе пайдаланатын шар\'-ашылық объектілері химиялық кауіпті объектілер (ХҚО) деп аталады, олардың зақымдалуы немесе бҥлінуі адамдардың, хай-уанаттар мен ӛсімдіктердің жаппай улануына алып келуі мҥмкін, химия, қағаз, тоқыма, қорғаныс, мҥнай ӛндеу, кәсіпорьшдарында, мҥнай-химия ӛнеркӛсібіңце, тҥсті жӛне қара металлургияда, минералдытьщайтқьіштар онеркәсібінде ҚӘУЗ-дің ҥлкен қоры бар. ҚӘУЗ-дің ҥлкен бӛлігі агроӛнеркәсіп және тҥрғын ҥй коммунаддық шаруашылығында жинақталған. ҚӘУЗ зақымдауына ҥшыраған аймақ химиялық зақым-дану аймагы деп аталады. Оған ҚӘУЗ тӛгілген (шығарылғ-ан) орынмен улау-шы концентрациядағы ҚӘУЗ-і бар бҥ^лт тараған аумақ кіреді. ҚӘУЗ-дің химиялық зақымдау аймағы зақымдалған бҥлттың таралуының тереңдігі мен жӛне енімен сипатталады. Аймақтың жылжымалылығы ауа ағынының тік және кӛлбеу қозғалысына байланысты. Ықтимал қираулар аймағынан, ықтимал қауіпті химия-лық зақымдану, ықтимал апатты су басу, сондай-ақ ықтти-мал қауіпті радиоактивті ластану аймағынан тыс орналасқ-ан және жергілікті, кӛшірілген халықтын тіршілігі ҥшін жа-рамды облыс ӛкімшілікті шекарасы шегіндегі аумақ қауіпсіз (қала сырты) аймағын қҥфайды. /"" Халықты инженерлік қорғау жҥйесі мына бағьпта қамтиды: У қорғаныс ғимараттары қорын жинақтау : ^ қорғаныс ғимараттарын паналаушыларды қабылдау тҥ-рақты әзірлікте ҥстау; / жау шабуылы қауіпі кезінде жылдам тҥрғызылатын па-наханаларды салу; ^ хабарлау жҥйесін АҚ дабылы мен ол бойынша іс-әре-кет туралы ақпаратты бҥкіл халыққа жеткізу жҥйесін тҥрақ-ты әзірлікте ҥстау. Бейбіт уақытта жҥргізілетін инженерлік қорғаныс шара-ларына мьіналар жатады: 150 ^ панаханалар мен радиациядан қорғайтын орындар (РҚО) бойынша нормативтік және жобалық техникалық қҥжаттаманы әзірлеу ^ ҚН жЕ және жобаларды ӛзірлеу ^ қорғаныс ғимарттарын салуды жоспарлау. Бҥл қҥры-лыс болашақ және жылдық жоспарларға кіреді. жүктеу/скачать 170.37 Kb. Достарыңызбен бөлісу: