1. Травматологияның жалпы сұрақтары. Доғал заттардан болатын жарақаттар

Доғал заттармен соққы жасалған жағдайда жарақат салу-шы заттардын ерекшеліктерін көрсететін алуан түрлі зақым-даулар пайда болады. Ең алдымен, соққы жасайтын беті көлемінің мәні бар, оның көлемі дененің зақымдалған бөлігінен немесе, дәлірек айтқанда, зат пен адам денесінің түйіскен жерінен үлкен немесе кіші болуы мүмкін. Сонымен бірге соғылатын жағының пішіні: жалпақ, сфералық, цилиндр пішшінде болуы да елеулі рөл атқарады. Жарақаттың сипатына догал-қырлы заттардың қырлары, бүдырлары жөне бүрыштары (шығыңқы жерлері) болуы да зор әсер етеді.

Сонымен, сырттан соғылатын доғал заттардын мынадай негізгі түрлері болады: 1) үлкен жалпақ зат (тақтай, тақтатас, т.б.); 2) бетінің ерекше сипаты бар үлкен зат (кір тасы, дома-лақ тас); 3) цилиндр тәрізді зат (үзын және енді емес заттар — таяқ, сүймен, жүмыр білік); 4) бүдыр қырлары бар үзын зат (үзын және көлденеңі енсіз заттар — көлденең кескенде үш және төрт бүрышты білік, қайрақ тас); 5) қыры бар шағын көлемді зат (балға, балтаның желкесі, білік кесіндісі); 6) қырлы заттың (үтіктің, кірпіштің, қайрақтың және т.б.) бүрышы не-месе шығыңқы жері

Бір затпен ерекшеліктері жөнінен әр түрлі жарақат салуға болатынын, оның жарақат заттың қандай бөлігімен салына-тынына байланысты екенін атап көрсеткен жөн.

Беті жалпақ, ауқымды доғал заттармен соққан жағдайда жара түсуі біршама сирек кездеседі. Әдетте, қанталап кетуі мүмкін, ал қырындата соққан кезде сонымен қоса жырылған жерлер пайда болады. Бастан қатты соққан жағдайда алуан түрлі: тік сызық, доға тәрізді, қисық-қисық, жүлдыз тәрізді, кейде ағаш бүтақтары сияқты жарақат салынады. Кейбір жағдайларда доғал затпен соғылған жерде бірнеше жарақат пайда болады. Әдетте, жарақаттың айналасын ауқымды дөңгелек сияқты немесе сопақша көбінесе былжырап түрады. Соққы тура тигенде жараның жиектері әдетте қатпарланбайды. Ол қиғаштай соққанда ғана байқалуы мүмкін.

Беті жалпақ доғал заттармен бастан соғылған соққылар көбінесе бас сүйегінің күмбезі мен түбінің жарылуына әкеп соғады, ал олардың бағыты негізінен жарақат салушы күштің бағытымен сәйкес келеді. Ауыр затпен өте күшті соққы жа-салған жағдайда сүйек жарықшақтанып жарылады, соққы жасалған жердегі сүйектердің үсақ жарықшақтануымен және сол маңайда сүйек үлпасының шытынауынан радиус бойынша таралатын сынықтармен сипатталады. Сонымен бірге сынықтар сүйектердің майысуынан болатын доға тәріздес, соққы тиген жерді айнала орналасқан сынықтар-мен қиылысып жатады. Кейде соққы тиген жерден сүйектің неғүрлым үсақ жарықшақтар қоршаған ірі сынықтары байқ-алады.

Бетінің ерекше сипаты бар үлкен затпен соққы жасап түсі-рілген жарақаттар көбінесе 3,4,5 жарық саңылауы бар жүлдыз сияқты болады. Тік сызық сияқты, кейде көптеген жарақаттар сирек байқалады. Жарақаттар төңірегінде дөңге-лек немесе сопақша ойық болады. Жарақаттың жүлдыз сияқты болуы оның орталық бөлігі жиектерінің көрінеу был-жырап-мылжалануымен сипатталады, мүның өзі кейде үлпа-лардың кемшілігі бар деген әсер туғызады. Әдетте, мүндай жарақаттардың жиектері маңайындағы үлпалардан бөлек-теніп түрады.

Бетінің ерекше сипаты бар үлкен заттар бас сүйекке кіріп түрған дөңгелек пішінді сынықтары бар, ал соққы қатты тиген жағдайда жарықшақты сынықтары бар жарық салады.

Цилиндр тәрізді үзын заттармен соққы жасалған жағдай-да қанталаған жерлер жолақтанып, кейде ойықтау болып түрады. Едәуір жалпақ заттармен (таяқпен) соққы жасалған жағдайда денеде қосарласа орналасып қанталаған қос жолақ қалуы мүмкін. Мүны былайша түсіндіруге болады: цилиндр тәрізді заттың ең дөңес бөлігі тиген жерге қарағанда, оның шетіндегі терінің созылуы кезінде тамырлар көбірек үзіліп, қанталап кетеді, ал заттың дөңес бетінің тиюі қан тамырла-рының жаншылуын ғана туғызады.

Цилиндр тәрізді затпен бастан қатты үрғанда жігі әр түрлі тік және иілген жаралар салынуына әкеп соғады. Олардың жиектері тегіс болмайды, былжырап түрады. Жараның бір жағының немесе екі жағының да ойықтау болып түрғаны жақсы аңғарылады. Жара жиектерінің қатпарлануы қиыс-тай соққанда мейлінше айқын көрінеді. Бүл орайда жара-ның жиегі соққы жасалу бағытына қарай қатпарланып түра-ды. Сонымен бірге ойықтау жағы оның қарсы шетінен көбірек байқалады.

Басқа цилиндр тәрізді соққы жасалған жағдайда оған үзын

ша сопақ пішінде ойық сынықтар салынуы, кейде осындай сынықтардың ортасында бос сүйек жарықшақтарының түзілуі тән болып табылады. ша сопақ пішінде ойық сынықтар салынуы, кейде осындай сынықтардың ортасында бос сүйек жарықшақтарының түзілуі тән болып табылады.

Көлденеңінен қарағанда үш бүрышты қырлары бар үзын заттар тік сызық сияқты қабырғаларының болуымен, олар-дың үзындығының соққы жасаушы зат пен адам денесі жа-насатын жер көлемінен асып түсуімен сипатталады.

Бүдырлы заттың қырымен жасалған соққы соғылған жара туғызады, оның шабылған, тіпті кесілген жарақатқа да үқсаүы мүмкін. Бүл жаралар түзу, ал үңірейіп түрғанда үршық тәрізді, жиектері біршама тегіс болады. Жиектері мылжаланып, былжырап түрмайды. Жарақаттың жиектеріндегі дақ енсіз болады, ал кейде мүлде болмайды. Соққы қиыстап жасалған жағдайда ғана жарақаттың бір шетінен ойық анық аңғарылуы мүмкін. Егер терінің қатпарлануы болса, ол қарсы жиектен

көрінеді.

Бас сүйекте қырлы заттың қырынан көбінесе ішке қараи кіріп түратын жарық салынады, ал соққы қатты болған жағдайда жарық ойылып, үңірейіп түрады.

Доғал қырлы шағын заттардан - балғадан, балтаның жел-кесінен, біліктің кееіндісінен және т.б. - түсетін жарақаттың пішіні заттың қандай бөлігімен және қаншалықты қисайта. соғылып, жарақат салынатынына байланысты. Соққы заттың қырымен тура жасалған жағдайда соққы жасаушы заттың пішіні мен көлеміне едәуір сәйкес келетін дөңгелек, сопақ, төрт бүрышты, тік бүрышты жарақат түсуі және оның қанталап кетуі мүмкін. Бүл орайда жара әдетте заттың қандай да бір жағында жиегі немесе үшы тиюіне байланысты оның қырының пішінін ішінара ғана көрсетеді. Сондықтан жарақаттар доға тәрізді, П немесе Г тәрізді көрінеді. Бас сүйектен (терінің зақымдануына сәйкес) ойылған немесе үңірейген сынықтар байқалады, блардың пішіні мен ауқымы соғылған заттың қырына байланысты болады.

Егер денеге соққы қисайта жасалса, шет жақтарында тері жыртылған (заттың қыры тигендіктен) түзу жарақаттар немесе қырлы заттың бүрышы ықпалынан үш бүрышты жырығы бар жүлдыз сияқты жарақат пайда болады. Жиектерінің мылжалануы мен олардың қатпарлануы онша аңғарылмайды. Доғал қырлы заттың бүрышымен (дөңес жағымен) яғни үш қабырғасы және соған сәйкес үш қыры сәйкес келетін жерімен тіксоққан жағдайда да жаралар нақ сондай жүлдызша пішінінде болып, олардың айналасы іркілдеп түрады. Бүл орайда қырлары үш бүрышты жарақат туғызады да, шет жақтары оның жиектерінің ойығын көрсетеді. Мүндай жағдайларда бас сүйекте ішке кіріп кететін жарықтар пайда болып, кейде оның үш бүрышты пирамида түрі айқын көрінеді, ал оның төбесі бас қуысына қарап түрады.

Көлденеңінен қарағанда үш бүрышты қырлары бар үзын заттар тік сызық сияқты қабырғаларының болуымен, олар-дың үзындығының соққы жасаушы зат пен адам денесі жа-насатын жер көлемінен асып түсуімен сипатталады.

Бүдырлы заттың қырымен жасалған соққы соғылған жара туғызады, оның шабылған, тіпті кесілген жарақатқа да үқсаүы мүмкін. Бүл жаралар түзу, ал үңірейіп түрғанда үршық тәріз-ді, жиектері біршама тегіс болады. Жиектері мылжаланып, былжырап түрмайды. Жарақаттың жиектеріндегі дақ енсіз болады, ал кейде мүлде болмайды. Соққы қиыстап жасалған жағдайда ғана жарақаттың бір шетінен ойық анық аңғарылуы мүмкін. Егер терінің қатпарлануы болса, ол қарсы жиектен

көрінеді.

Бас сүйекте қырлы заттың қырынан көбінесе ішке қараи кіріп түратын жарық салынады, ал соққы қатты болған жағ-дайда жарық ойылып, үңірейіп түрады.

Доғал қырлы шағын заттардан - балғадан, балтаның жел-кесінен, біліктің кееіндісінен және т.б. - түсетін жарақаттың пішіні заттың қандай бөлігімен және қаншалықты қисайта. соғылып, жарақат салынатынына байланысты. Соққы зат-тың қырымен тура жасалған жағдайда соққы жасаушы зат-тың пішіні мен көлеміне едәуір сәйкес келетін дөңгелек, сопақ, төрт бүрышты, тік бүрышты жарақат түсуі және оның қанталап кетуі мүмкін. Бүл орайда жара әдетте заттың қандай да бір жағында жиегі немесе үшы тиюіне байланысты оның қырының пішінін ішінара ғана көрсетеді. Сондықтан жарақаттар доға тәрізді, П немесе Г тәрізді көрінеді. Бас сүйектен (терінің зақымдануына сәйкес) ойылған немесе үңірейген сынықтар байқалады, блардың пішіні мен ауқымы соғылған заттың қырына байланысты болады.

Егер денеге соққы қисайта жасалса, шет жақтарында тері жыртылған (заттың қыры тигендіктен) түзу жарақаттар немесе қырлы заттың бүрышы ықпалынан үш бүрышты жы-рығы бар жүлдыз сияқты жарақат пайда болады. Жиектерінің мылжалануы мен олардың қатпарлануы онша аңғарылмайды. Доғал қырлы заттың бүрышымен (дөңес жағымен) яғни үш қабырғасы және соған сәйкес үш қыры сәйкес келетін жерімен тіксоққан жағдайда да жаралар нақ сондай жүлдызша пішінінде болып, олардың айналасы іркілдеп түрады. Бүл орайда қырлары үш бүрышты жарақат туғызады да, шет жақтары оның жиектерінің ойығын көрсетеді. Мүндай жағдай-ларда бас сүйекте ішке кіріп кететін жарықтар пайда болып, кейде оның үш бүрышты пирамида түрі айқын көрінеді, ал оның төбесі бас қуысына қарап түрады. Дағдылы жағдайларда соғылған жарақаттарға саралап диагноз қою қиын емес. Доғал заттардың қырларымен жа-салған соққылардан бастың шаш өскен бөлігіне жарақаттар мен сирек болса да, шығыңқы тұрған сүйектер, мысалы, қас үсті доғасы, төменгі жақ сүйек шеті маңындағы жарақаттарды шабылған немесе кесілген жарақат деп қателесу әбден мүмкін. Алайда, соңгыларының жиектері тегіс болып қана қоймай, сонымен қатар терідеп жарақат ізінің қабырғалары да тегіс болатынын ескеруі қажет. Соғылган жарақаттың жиектері үнемі белгілі бір дәрежеде ойылып, олардан қаншығып түрады.

Қорыта келгенде, тиісті сүйектердің зақымдану сипаты көптеген жағдайларда дүрыс диагноз қоюға мүмкіндік беретінін айта кеткен жөн. Өйткені тері беті мен сүйектер зақымдануының жогарыда келтірілген барлық ерекшеліктері жарақат салушы заттын сипаты туралы жалпылама түжырым жасап қана қоймай, сол заттың ерекшеліктерін: соққы салатын жерінің пішіні мен көлемін, қырларының болуын және олардың пішінін, бүрышы, т.б. болуын анықтауга да мүмкіндік береді.

Кейінгі жылдарда жарақат салу қүралдарын анықтау үшін зерттеудің алуан түрлі қосымша әдістері, атап айтқанда, А.П.Загрядскаяның, О.Х.Поркшеянның әдістері барған сайын кеңінен қолданыла бастады. Соның ішінде зерттеліп отырған өліктегі зақымданулар мен куәлардың айтқандарын бір ауқымды фотосуреттерге салуды әлде бір пластикалық массаға, жүмсақ металға немесе мәйітке жорамалданған қарумен жарақат түсіріп тәжірибе жасау әдісі жақсы нәтижелер беруде. Әдетте, мүндай жолмен жарақаттың қандай топтағы қүралдармен салынғанын ғана анықтауға болады. Бірақ бір сипатта көрсету мүмкін емес.