9 дәріс гаж жобалау кезеңдері және ережелері

ГАЖ жобалау процесінің бес негізгі кезеңдерін бөліп қарайды.

1. Қабылданған шешімдер жүйесін талдау. Процесс қабылдау үшін ақпарат қажет болатын барлық шешім түрлерін анықтаудан басталады. Әрбір деңгейдің және функционалдық саланың қажеттілігі ескерілуі тиіс.

2. Ақпараттық талаптарды талдау. Әрбір шешімді қабылдау үшін қандай ақпарат типі қажеттігі анықталады.

3. Шешімдерді біріктіру, яғни шешім қабылдау үшін бірдей ақпарат немесе біршама асып түсетін ақпарат қажет болатын тапсырмаларды топтау.

4. Ақпараттарды өңдеу процесін жобалау. Аталмыш кезеңде ақпараттарды жинаудың, сақтаудың, берудің және жаңғыртудың шынайы жүйесі жасалады. Персоналдың есептегіш техниканы қолдану мүмкіншілігі ескерілуі тиіс.

5. Жүйені жобалау және бақылау. Маңызды кезең – бұл жүйені құру және іске асыру. Әртүрлі позициядан жүйенің жұмысқа қабілеттілігі бағаланады, қажет болғанда түзету енгізіледі. Кез келген жүйеде кемшіліктер болады, сондықтан оны икемді және лайықты жасау қажет.

Геоақпараттық технологиялар бұрындары көп уақытты, адамның энергетикалық, психологиялық және басқа да басқа шығындарын қажет ететін көптеген қиын операцияларды автоматтандыруға арналған. Дегенмен технологиялық тізбектің әртүрлі кезеңдері көп немесе аз автоматизациялауға жатқызылады, бұл көбінесе бастапқы тапсырмаларды дұрыс қоюға тәуелді.

Ең алдымен бұл қолданылатын ақпараттық өнімдерге және өңдеу нәтижесінде алынған шығыс материалдарына қойылатын талаптарды қалыптастыру. Бұған карталарды, кестелерді, тізімдерді, құжаттарды басып шығаруға; құжаттарды іздестіруге және т.б. қойылатын талаптарды жатқызуға болады. Нәтижесінде «Кіріспелік мәліметтердің жалпы тізімі» шартты атауы бар құжат құрылады.

Келесі қадам – құрылатын жүйенің артықшылықтарын, құру кезектілігін және негізгі көрсеткіштерін анықтау (аумақтық қамту, функционалдық қамту және мәліметтер көлемі). Одан әрі максималды қолдану мүмкіншіліктерін ескере отырып, қолданылатын мәліметтерге қойылатын талаптар белгіленеді.

10 дәріс ҚОЛДАНЫЛАТЫН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРҒА ҚЫСҚАША ШОЛУ
ГАЖ кәсіби деңгей ретінде, сонымен қатар мамандандырылған деңгей ретінде де қолданылады. Бағдарламалық өнімдер модульдік принцип негізінде қалыптасады. Әдетте базалық модуль және кеңейту модулі (немесе қосымшасы) болып бөлінеді. Базалық модульде ГАЖ негізгі операцияларын іске асыратын қызметтер бар, соның ішінде мәліметтерді енгізу-шығару, экспорттау және импорттау құралдарын бағдарламалық қолдау және т.б. Әртүрлі фирмалардың бағдарламалық өнімдерінде ортақ көп нәрсе бар екендігін айта кеткен жөн, себебі өндірушілер бір-бірінен қандай да бір технологиялық әзірлемелерді алуға мәжбүр. Қазіргі уақытта нарықта 20 жуық жақсы мәлім ГАЖ-пакеттер бар, оларды жартылай функционалдық пакеттерге жатқызуға болады.

Жартылай функционалдық ГАЖ қасиеттерін сипаттай келе, олардың ортақ қасиеттерін байқауға болады. Барлық жүйелер Windows платформасында жұмыс істейді. Тек олардың кейбіреуінде ғана басқа операциялық жүйелердің басқаруымен жұмыс істейтін нұсқалар бар («Горизонт» - MS DOS, Unix, Linux, MC BC, Free BSD, Solaris, ИНТРОС; ПАРК – MS DOS; Arc GIS Arc Info-Solaris, Digital Unix, AIX және басқалар; ArcView GIS – Unix).

Барлық жүйелер негізгі ауысымдық форматтар арқылы көптеген ГАЖ және САПР кеңістіктік ақпараттар алмасуды (экспорт және импорт) қолдайды.

Атрибутивтік ақпараттармен жұмыс істеу мүмкіншілігі одан да артық біртекті болып табылады. Көптеген жүйелер ODBC, BDE драйверлер арқылы барлық негізгі МББЖ жұмыстарын қамтамасыз етеді. Бірінші қолданатын және қолданылатын МББЖ қатарында Oracle тұр.

Көптеген басымшылық жағдайда заманауи жартылай функционалдық ГАЖ өзінің мүмкіншіліктерін кеңейтуге мүмкіндік береді. Мүмкіншіліктерді кеңейтудің негізгі тәсіліне DLL және OCX-кітапхананы (ActiveX) қосу арқылы жоғарғы деңгейлі тілдерде бағдарламалау жатады (MS Visual Basic, MS Visual C++, Borland Delphy, Borland C++ Builder). Әрине ерекше жағдайлар да болады. MapInfo Professional сияқты жүйелерді Map Basic қолданса, ал AricView GIS жүйелерді – Avenue қолданады.

Әртүрлі себептерге байланысты шетелдік жүйелердің ең көп таралғаны ArcView GIS, MapInfo Professioal, MicroStation/J. Осы сияқты отандық жүйелердің тізімін ГеоГраф, Панорама (Карта 2000), ПАРК, GeoLink бастап тұр.

Қолдану ерекшеліктерін және саласын көрсете отырып, ең көп таралған бағдарламалық өнімдерді қысқаша сипаттаймыз.

ArcGIS ArcInfo (әзірлеуші фирма ESRI, АҚШ). ArcInfo Workstation и ArcInfo Desktop екі тәуелсіз бағдарламалық пакеттерінен құралған жартылай функционалдық ГАЖ. Біріншісі үш базалық модульден тұрады: ArcMap – мәліметтерді бейнелеу, редакциялау және талдау, ArcCatalog – мәліметтерге қол жеткізу және оларды басқару, ArcToolbox – кеңейтілген кеңістіктік талдау құралы, проекцияларды басқару және мәліметтерді конвертациялау. Қосымша модульдер келесі тапсырмаларды шешуді қамтамасыз етеді:

– Arc COGO – геодезиялық мәліметтері бар жұмыстарға арналған құралдар мен қызметтер жинағы;

– Arc GRID – тұрақты модульдер түрінде ұсынылған, үздіксіз таралған сандық және сапалық белгілерді талдау және басқару құралдарының, сонымен қатар күрделі процестерді үлгілеудің қуатты жинағы бар;

– ARC TIN – топографиялық беттерді үлгілеу үшін арналған;

– Arc NETWORK – кеңістіктік желілер түрінде топологиялық байланысқан объектілерді үлгілеу және талдау үшін, желі арқылы таралған ресурстарды және мұндай желілердегі процестерді бағалау және басқару үшін.

ArcInfo геоақпараттық жүйелерді құруды, жер, орман, геологиялық және басқа кадастрларды құруды және жүргізуді, көлік желілерін жобалауды, табиғи ресурстарды бағалауды қамтамасыз етеді.

ArcGis барлық өнімдері кеңістіктік талдаудың мамандандырылған тапсырмаларын шешу үшін қосымша модульдер қолданылуы мүмкін:

– ArcGIS Spatial Analyst – растрлық беттермен жұмыс істеуге арналған бағдарламалық модуль. Беттердің сипаттамаларын талдауға, сонымен қатар процестерді визуализациялау және талдау үшін кеңістіктік таралған мәліметтерді интерполяциялауға мүмкіндік береді;

– ArcGis 3D Analyst – үш өлшемді объектілер мен беттерді құруға, визуализациялауға және талдауға арналған бағдарлама;

– ArcGIS Geostatistical Analyst – кеңістіктік таралған мәліметтерді статистикалық талдау негізінде беттерді интерполяциялауға арналған жаңа модуль;

– ArcView реляциялық МББЖ қолдайды, мұнда дамыған іскерлік сызбалар бар (көру пішіні, кестелік пішін, диаграмма пішіні, макет құру), кәсіби картографиялық ақпараттарды құруды және өзіндік қосымшаларды әзірлеуді қарастырады.

MapInfo бағдарламасында келесілер жүзеге асырылған:

– географиялық объектілерді іздестіру;

– мәліметтер базасымен жұмыс;

– геометриялық қызметтер: беттер арасында жасалған алаңдарды, ұзындықтарды, периметрлерді, көлемдерді есептеу;

– кез келген объектінің немесе объектілер тобының маңайында буферлік аумақтарды тұрғызу;

– SQL сұраныстарының кеңейтілген тілі, сұраныстар теңдеулерге негізделеді, біріктіруді іске асырады, қол жетімді алаптарды көрсетеді, бірнеше кестелермен біріктірілген аралық сұраныстар және географиялық біріктірулер жасауға мүмкіндік береді.

– компьютерлік дизайн және картографиялық құжаттарды басып шығаруға даярлау.

– атрибутивтік мәліметтер кестесін байламдау арқылы ғарыштық қабат түріндегі кеңістіктік объектілерді құру;

– атрибутивтік мәліметтерді басқарудың аралық жүйесі, соның ішінде кестелерді қосу, редакциялау, таңдау, сұрыптау, үлгі бойынша сұраныстар және т.б.

– электрондық тақырыптық картографиялау және басқалар.

ҚТ мәліметтерін тікелей өңдеу мүмкіндігін қамтамасыз ететін кәсіби көп функционалдық құралдық ГАЖ жеке бөліп көрсеткен жөн. Оларға ERDAS IMAGINE, ERMapper және басқалар жатады.

ERDAS IMAGINE пакетінде келесілер іске асырылған:

– мәліметтерді визуализациялау және импорттау бойынша ауқымды мүмкіншіліктер (100 астам форматты қолдайды);

– геометриялық коррекция;

– түрлендіруді және ГАЖ-талдауды жақсартатын;

– түсірілімдерді жазуға айналдыру;