Ақбілек бірінші бөлім АҚбілек
жүктеу/скачать 59.77 Kb.
|
|
АҚБІЛЕК Бірінші бөлім АҚБІЛЕК Ӛскеменнің ар жағында, Бұқтырманың оң жағында әлемге аян Алтай бар. Сол Алтайдың күнгейінен құбыла жаққа құлай аққан, құлай ағып Ертіс түскен, күр-күр еткен Күршім бар. Алтай, Күршім — не заманнан калың найман мекені. Сол Алтай мен сол Күршімнің қысы қыспақ, жазы самал. Күн жылт етсе, тӛрт түлік мал қарағайлы қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының кӛкірегін аймаласып, тыраңдасып, мәйек басып, мамырласып жатқаны. Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы, түрі де аспан, сыры да аспан, шарап сулы Марқакӛлі. Марқакӛлді алқалаған — ақ ауылды Алтай елі. Алтай елі — алты ай жазы тау еркесі — киік болып, ӛзге елдерден биік болып, Марқакӛлдің самалында сайран етіп жатқаны. Марқакӛлдің суы балдай. Марқакӛлдің суын ішіп, отын жеген сары қарын, тұтам емшек жануардың бауырынан сүт сорғалап, сүт емес-ау, құт сорғалап, кӛнек-кӛнек лықылдайды; қара саба емізіктеп, қою, салқын, сары қымыз, быжылдаған дәрі кымыз шара-шара шыпылдайды. Бір шарасын ішкен адам дәл қор қызын құшқандай боп, беті шиқан дуылдайды, аузы қобыз гуілдейді, мас болады, жас болады: жел жетпеске мініп алып, Алтай тауын дүсірлетіп, таудың тасын күтірлетіп, кӛкпар, жарыс, алыс-жұлыс, асыр салып жатқаны. Әлгі Алтайдың аруларын айтуға тіл жетпейді. Жүзі айтарлық айнадай боп, кӛзі құралайындай боп, күлкісі атқан таңындай боп, бойы құба талындай боп, былқ-сылқ етіп бұраңдасып, күбірлесіп, кӛлеңдесіп, езу тартса — есің кетіп, сұңқыл қақса — шым-шым етіп, бойың босап, ойың босап, қиялың қия кезеді. Кеп онда емес-ау, жарандар! Бар, қараңдар, құлағың сал! Тыңдаушылар анталаса, кеп құрайын бір тамаша. Ертегі емес, ертеде емес, ұзын да емес, келте де емес, қарапайым қара сӛзбен бір әңгіме шертейін. Қысыр сӛзді қысқартайын, әңгімеге жол тартайын. Ӛлең сӛзге олақ едім, күйлі емес деп қомсынбаңдар. Сол Алтайдың бӛктерінде жам жолменен жандамайлап ала ат мінген жалғыз адам келе жатыр бейсауат. Кӛтегейі — Күршім жақ, бет алысы — Қараекем шаты. Қараекем шаты жартас, дәл аясы — шұңқыр кӛгал, бір ауызды, тар ауызды шұңғыл шаттын; мейірімді Алтай түсі қашып, түнде жортқан, жорықшыға соққан ғой. Ажал түрткен мал болмаса, мал алдырған жан болмаса, тереңге кім барған? Ала ат мінген терең шаттың дәл аузына аттанғанда алақ-жұлақ қаранды да, тоқтады. Тар ауызда тас тасалап, сұр шекпенді, бесатарлы біреу жатыр бас бағып. Әлгі шекпен ала аттыны кӛре сала, ақ орамал кӛтерді, ала ат мінген оны кӛріп ақ тымағын кӛтерді. Сӛйтті дағы ала ат мінген қапсағаймен ат жетелеп, асып кетті әрі қарай. Марқакӛлде майға бӛккен мал мен ел тау ызғары жамбасынан ӛткен соң, етектегі қыстауына еңбектесіп түскен шақ. Мамырбайдың малайлары қора жамап, пешін қалап, үйін сылап болған еді. Мамырбайдың бәйбішесі маң- маң басып, малайларға киіз үйін қағып-сілкіп, жинатқызып жүрген еді. Мамырбайдың Ақбілегі, Ақбілегі — жас түлегі, айы-күні — жалғыз қызы алтын сырға, күміс шолпы сылдырлатып, ақ кӛйлегін кӛлбеңдетіп, қызыл- жасыл кӛрпелерін қағып үйге әкелген еді. Қасындағы қыздарына қабақ шытып, қаңқыл етіп, дауысы сыңқыл- сыңқыл етіп: — Кӛзім тартып тұрғаны несі?— деп, бір бұраңдап қойған еді… — Жай тартады да… қуанарсың… қай кӛзің?.. — Қуанар ем сол кӛзім,— деді бітті, кім елеген ондайды? Алымсағын, шӛбін жинап, партияның қамын да ойлап, Мамаекең де кешке жақын жолдасымен келіп түсті. Тау бетінен аңдағайлап жатағына мал келді. Бала у-шу, малай қиқу, мал маңырап, ит жаң-жүң. Ауыл түтін, ӛзен күріл. Қызыл іңір. Малын жайлап, шайы қайнап, ел де орынға отырды. Күн батпай-ақ, кӛз барында манағы айтқан терең шаттан іннен шыққан қасқырларша, шұбап шықты тӛрт атты. Оның бірі — манағы айтқан, ӛзің кӛрген ала атты. Енді үшеуі: қалпағы бар, мылтығы бар, қылышы бар, кӛк шекпенді, қоқаңдаған, қоқиланған жат адам. Сол тӛрт атты шаттан шығып, ылдиға түсе ӛкшелерін қадады. Қадап еді, ат пысқырды, ауыздығын қарш-қарш шайнап есілді. Есілді де екпіндетіп, үңгірдегі бір ауылға келді саусылдап. Келе тарс-тұрс. Үріктірді, бӛріктірді, елдің апшысын қуырды: — Ах, сволыш! Тап атты!.. Мылтық колда қамшы жонда, ат таппасқа әдді не? Атты да алды, шідерді де алды, жүгенді де алды, кілем, кӛрпе, қоржын, шалбар…— бәрі кетті. — Тӛре… тақсыр… — Ой, құдай-ай! — Аясайшы, бейуаз ек қой!— деуге келді тілдері. Шайды алдына жаңа койып, «біссміләні» келтіргені сол еді, Мамырбайдың бір малайы жетіп келді ентігіп: — Келіп калды! — Кім, кім? — Кӛкпең-кӛк… — О кім? — Ӛңшең орыс! Мамырбайдың мұршасы: — Жина, ұмтыл, қаш, тығыл!— деуге ғана келді. Дастархан мен шай қалды жайрап, жиюсыз шыны аяқ калды күйреп, Мамырбай күрс-күрс, бір есікке, бір тӛрге… жаушы-жалам, бәйбіше де, қыз да жоқ. Сыртқы есікке жетер-жетпесте Мамырбайдың кеудесі үңірейген үш мылтықтың аузына тірелді. Бай шалқалап, мұрттай ұшты. Мылтық дүмі, қылыштың қырымен айдап шығарылған ауылдың еркек біткені басын қорғап, борсаңдап, Мамырбайдың етігіне отағасын бас қыла қамады да, сыртынан қара құлып салынды. Аузында күбір-күбір «сұбқан», аяғы жыбыр-жыбыр еңкең қағып, қораны орағытып бәйбіше келе жатыр еді, орыс алдынан тап болды. — Қайдан келесің? — Мына… мына,— дей беріп еді. — Мә, саған мына-мына!— деп білеуітпен ащы айғай басына қабат тигенде, кӛзінің оты жарқ етті. Жаулық кетті жапырылып, ауыз кетті опырылып. — Тап деген соң, тап қызды! Кімнің қызын, жасаған?! — Сенікі қыз, сенікі. — Қызым жоқ, ойбай!.. — Қыз бар! Табасын! Орыс қадалып, білеутін зулатты. Бәйбіше қадалып, «қызым жоқ» деп бажылдап, ӛтірікті саулатты. — Ӛзім табам,— деп орыс жүгіріп ала жӛнелді. Үш орыс қолдарына шырақтан алып, қораны, үйді, тезекті, шұқырды, жүкті, пішенді — бірін қоймай найзаларымен піскілең тінтіп жүр. Зым-зия, Ақбілек жоқ. «Орыстар келіп қалды» дегенде бәйбіше теріскейдегі кішкене есіктен ептеп шығып, жер бауырлап, бүкеңдеп, Ақбілегін жетелеп, бір апанға апарып: «Тырп етпей жат!» деп кеткен. Қыз табылмай, сандалып, долданып қайтқан үш орыс бәйбішені терезе алдына етпетінен басып, жиырма бес қамшы соқты. Үні шықса, Ақбілегінің жаны қабат шығады ғой, құшырлана тістеніп, ышқына ыңқылдағаннан басқа дыбыс бермеді. Желге, күнге тигізбей, аялап ӛсірген жалғызын «кәпірге» қорлыққа қиғаннан ӛлгені артық емес пе? Түнерген түнде абайсыз ауыл абалаған ит даусына айналды. Ауылдан бажылдаған, балдырлаған жат үн шықты. Бір тайпа ауыл — үш мылтықтың албастысы басып, тұншықты. Үрейлі ауылды торып, екі ат жетелеп, ойқастап, құлағын түріп, түсі жаман, ойы қараңғы бір адам жүр. Ауылдан бажыл шыққанда әлгі адам бір тұрып, бір жүріп, ауылға таман ұмтылды. Ұмтылып еді, астындағы жануар қорс етіп, лоқып қалды. Аяғын үзеңгіден ептеп сырғытып, сыбдырын ұрлап, жұмсақ шӛпті жапыра басып, жерге түсті. Атын артқы қасына кайқита қаңтарып, қыл шылбырмен тұқырта тас қылып ұстап, үш атты матастырды да, қотанға кіретін епті қасқырша бүкеңдеп адымдады. Қарауытқаң қара жамылған ауылдың иті ұлып тұр. Бес-алты адым аттады ма, жоқ па, әлде шӛптің сыбдырындай судыр еткен — аяқ асты қарауытқан шұқыр болды. Шұқыр түбінде бірдеңе ағараңдаған тәрізді, қимыл етті. — Ағатай-ай!— деді біреу ышқына сыбырлап. — Ақбілекпісің?— деді әлгі адам біліп койғандай. — Мен едім, құтқар, ағатай,— деп апанның ернеуіне таман ӛрмелеп еді. — Құтқарам. Бұқ. Жата тұр,— деді де, қазақ қалбалаңдап жоқ болды. Екі қолы алдына созулы Ақбілек қалшиып калды. Әлгі адам жүгіріп барып тоқтағандай, ат ышқынғандай, үзеңгіге аяқ салғандай, тебінгі тырс еткендей болды. Атына мініп келейін деген екен ғой, енді ажалдан құтылдым ғой. Жасаған-ай! Тәубе дей беріп еді, дүбірлеген аттың тықыры жақындамай, теріс айналып кеткендей болды. Қолы әлі жәрдем тілеуден, жарылқаушы періште келетіндей, дәмелене күтсе де тықыр алыстап, дүбірлетіп, шауып кетті. Қолдары сылқ ете түсті, аяғы тайғанап кетті, сырғанап, түпсіз зынданға түсіп бара жатқандай кӛрінді… Ауыл жақтағы иттердің манағы шабаланғаны жоқ. Анда-санда сақ қаншықтың безілдеген, жас күшіктің шәуілдеген әлсіз дауысын тӛбеттердің күңіренген ұзын сарыны басып тұрғандай, сӛйтіп тұрғанда бірдеме ысқырғандай болды. Ауылдан иттері шабаландырған аттың дүрсілі тауға карай кетті. Ит дауысы алыстап барып, қайта жакындап, абалады. Ажал да абалады. Дүрсіл ауылга қайтып келді. Күбір-күбір адам дауысы естілген тәрізденді. Акбілектің жүрегі зырқ ете түсті. Зырқ етпей қайтсін, тықыр шықты. Жүрегінің дүрсілі болғай еді деп, қолын кеудесіне басып еді. Тас, тас емес-ау, темір емес — ажал шықыр еткендей, құйқа тамыры шымыр етті. Апан кӛр сияқтанды. Ӛйткені ажалдай түсі суық саудыраған үш адам келіп қалды. Бала қамаған лаққа ұқсап, апанды айнала жүгіріп, ӛкпесін соққан торғайдай торға ілінді. Сонда да есінен танбады: — Апатай-ай!— деген жан даусы таудың басына барып шақ еткендей болды. Мейірімсіз темір қолдар алып ұрып аузын басып жатса да қолды кейін сермеп, басын жұлқып, үзіліп, ӛзеуреген ащы айғайы апатайының кұлағына сап етті. ЖОЛЫна шойын тағалағандай апасы сіресіп калсада елемей, шыңғырған дауысқа карай үкідей ұшып келеді. Қызын бүркітше бүріп, іліп жатқан екі орысты анасы екпінімен келіп итеріп тастап, балапанын басқан ана құстай, баласын бас салды. Олай сүйреп, бұлай жұлқып, қызды анасының құшағынан ала алмаған соң, орыстар мылтық дүмін жұмсады. Жанына мылтық батқанда, анасы қызын тастай беріп, алыса кетті. Апыр-шұпыр екі орысты екі алып ұрып, бірінің үстіне бірін білектеп жатқанда, үшінші орыс тайқып шегіне берді. Босанысымен қашуға оңтайланған Ақбілек апанның ернеуіне жете түсіп анасының қалып бара жатқанын кӛріп, қайта апанға түскенде, анасы қызына қарсы ұмтылды. Сол кезде бос қалған орыс анасын жауырын ортадан басып салды. — Алла!— деп ана құлады. Үш орыс қызды кӛтеріп, ойбайлатып алды да жӛнелді. «Апатайлаған» айғайы жерді-кӛкті жұлып, Ақбілек зарлап, аттардың дүрсілі тауды дүсірлетіп, абалап иттер куып бара жатқанда: — Қайдашы, қайдалап?—тӛтеден бір топ кісі қуып ала жӛнелді. — Аттаншы! Аттан! Жер де айғай, кӛк те айғай. Тау күңгірлеп тас шықырлайды. Қуғыншылардың қарасын кӛріп, қыз ӛңгергенді қоя беріп, екі орыс аттарын тежей, мылтықтарын кезей бастады. Екі атты есік пен тӛрдей жерге келіп калды. Тау сатыр-сұтыр етті. Куғыншының біреуі қиялай шауып, атының жалын құша жығылуы-ақ мұң екен, арттағылары азан-қазан, ұйқы-тұйқы түсе калды. Манағы ала атты кім? Қыз алып қашқан орыстар кім? Бұларды куам деп оққа үшқан кім? Олардың кім екенін біз айтайық па? Ӛздерін сӛйлетейік пе? Кане, осыны дауысқа саламын. Біз айтайық дегенің қолдарыңды кӛтер. Біреу, екеу… жоқ, ӛздері сӛйлесін дегендерің қол кӛтер… Тӛртеу, бесеу… Ӛзіммен кӛпшілік. Сонымен сӛз ӛздеріне берілетін болды. Әуелгі сӛз оққа ұшқан жігіттікі. БЕКБОЛАТ Кара торы, орта бойлы, кошқар тұмсық, түлкі мұрт, шүңірек кӛз жігітпін. Жасым жиырманың жетеуіне шығып тұр. Атым — Бекболат. Басымда барқытпен тыстаған қара елтірі жекей тымақ, үстімде орысшалау пенжек, шалбар. Сүр шапан, сар сафиянға кара ала жапқан күміс белбеу аяғымда кӛнелеу қисық табаным бар. Белбеуімдегі жарғақ далбағайым шашақты сары қынды мүйіз сапты ӛткір кездігім, алдынғы капталдағы дабыл байлайтын ұзын қайыс шеттігім — менің ӛнерсіз жігіт еместігіме айғақ болар. Бұрын бір байдың, осы күнгі орта шарқы үйдің ортаншы баласымын, бұрын кой бес жүзге, жылқы екі жүзге, сиыр алпыска. түйе жиырмаға жеткен еді, осы күні сол малдың тӛрттен бірі де жоқ. Әкеміз неше жылдай елу басы, ауылнай, би болған. Бір ауылнай елдің басты адамының бірі. Ағам отау болып, енші алып кетті. Інім Семейде оқуда. Шешеміз жылқы жылы құрт аурудан кайтыс болған соң, әксміз бір кедейлеу адамның ақ құбаша, бауырсақ мұрын жаңа ӛспірім қызын, беріп қойған жерінен, 15 караға бата бұзып алып еді. Тоқал бұл күнде әкейдің мойнына мініп алды. Жылдағы зекет, пітір, садақасын беріп, бізді оқытуға әжеміз таңқы мұрт, жылтыр кара қожаны ұстап, сегіз жылдай жаз үй артындағы қоста, қыс қонақ үйде теңселіп, қалғып-шұлғып, сабақ оқыдық. Тіл алмай, асқа атқа ӛкпелеп, кісі боқтап, шалдуар боп, қожадан таяқты талай жесем де аяғында хат таныдым. Кӛршінің қатыны мен қожаның ӛсегі білінген соң, әкеміз шығарып жіберіп, содан кейін кӛзіміз ашылды. Оннан асқан соң-ақ қыдырған, қолы бос жігіттердің боқауызын, былапыт әңгімесін тыңдап, он беске келген соң, қыз-келіншек бар үйдің іргесін тырнап, жібін киып, есігін қиратып, түн баласында дамыл кӛрмедік. Жолдастарға еріп, ойын-сауык қуып жүріп, кылжақты, ӛлеңді, домбыраны үйрендім, еті тірі, жаксы жігіттерге еліктеп насыбай, мылтық атуды, ит жүгіртіп, құс салуды үйрендім. Тұзды ет беріп, сауға жығып, қашырып алып талай құстан айрылсам да аяғында құстың да тілін білдім, я шіркін! Астында жарау бедеу, қолында қыран тұйғын үстінде сымдай киім, ӛзек-ӛлкені сыпылдата кезіп жа сұлу қызды ауылдың сыртына қонам дерқ- жұрқ еткізіп, қаз, үйректі сыпыртып, кешке таман сұлу қызды ауылдың сыртына қонам деп, шіреніп келіп тұрар ма ек! Жалғанның қызығы сол да! Әкем ӛз маңындағы елдің ұрлығын қымтап, зорлығына болысып, дауын даулап, жесірін жоқтап, шығынын реттеп, бірді бірге соғып жатады. Атқа мініп кетеді, үйде болса келген кісілермен оңашаланып, сыбырласып жатқаны. Сӛйтпесе, ел билей алмайды-ау деп ойлаймын. Бірақ оған артық араласпаймын. Ағам деп екеуі тұрғанда, маған сӛз не керек ӛз ермегім ӛзімде. Бірақ олар мені әуепі боп кетгін деп, кейде жаратпайды, кейде мен құс алдырып, аң атып келгенде мақтанып та ҚОЯДЫ. Ӛйткені мен ағайын дауына, ру намысына қызбай да жүрген жерім жоқ. Тӛбелес болса жасаққа шығамын, қыз қашқан, қатын кеткен топтардан қалмаймын. Әкем айттырған Жаманбаланың шотпақ кара қызын менсінбей, Мамырбайдың Ақбілегін елден таңдап айттырып едім. Малжанды соққан екен, малымды түгел алмай, есік кӛрсетпеймін деп, кӛнбей койды. Бой жеткен қалыңдығым тұрғанда, қарап жатайын ба, жасырын барам деп кісі жіберіп алып, «ӛзі біледі» деген соң бүгін жолыққалы келе жатыр едім. Дулыға тастың бӛктерінен жолымызды кесе қашқан ор қоянды ӛткізбеймін деп бірталай ат, қинап, алданып қалғанымыз. Әйтпесе мана келетін кісі ғой. Ауылға таяна бергенде, шулаған иттің даусын естіп тұра қалып едік, бір мезетте «апатайлаған» Ақбілектің, одан мылтықтың даусын, аттың дүбірін есіткен соң дәтім шыдамай, неде болса қолында ӛлейін деп қуып бердім. Қараңдаған екі аттыға жаңа жете бергенде оң иығымнан оқ сап ете түскенде кӛзім карауытып басым айналып кетті. Не болганымды білмедім. Әй, жолдас, шіркін, сондай жерде керек қой! Аттарын тежеп қорқып таппады ғой. Әйтпесе түсіріп алатын кісі едік. Асыл жарым, екі кӛзің жаудырап, орысқа қор боп кеттің-ау! Жұртым-ау, менде не жазық бар? Ақбілекті жіберіп қойғандарың ба? Кеудеде шыбындарың болса, неге кимылдамадыңдар? ОФИЦЕР Мал-мүлкімді талады, кісімді ӛлтірді, қызымды алып кетті деп бізді бұзық адам кӛріп, қазақтар жазғырады. Дүниеде не боп жатқанынан хабарсыз, аулынан адым жер шығып кӛрмеген, аң сықылды жайылған қазақ біздің неғып мұндай күйге түскенімізді қайдан білсін. Аға-ападан, туысқаннан, туғанжерден кім безейіндеп ойлайды? Еркін қызық ӛмірді, жан тыныштықты кім жақсы кӛрмейді? Сұлу әйелдің от құшағын, тәтті лебізін кім аңсамайды? Адам тілегенін істеуге ерікті болса, тұрмыс осындай болар ма еді? Біреу ырысты, біреу сорлы болар ма еді? Адамда ерік жоқ. Адам лажсыз елінің тілегіне бағынады. Дүниеде тағдыр бар, лажсыз ӛмірге қону бар: тағдыр деген сондай, бостандық, еркіндік деген жоқ. Тағдыр айдамаса, осынау Қытай шегіндегі Алтай тауына, қазақ арасына біз келер ме едік? Мен Тамбов губерниясындағы бай алпауыттың кіші баласы едім. Бабамыз Александр патшаның әскеріне қол басы болып, түрік соғысында мақтау алған кісі екен. Әкеміз соғыс уәзірінде үлкен тӛре болып, мосқал тартқанда, Тамбовтағы ата қонысына келіп, егін салдырып, шаруа құрды. Мол жер, бау-бақша, салтанатты сарай, қос-қос арғымақ, солқылдақ арба, жүйрік ат, жүйрік тазы… дегендер бізде болушы еді. Ағайынды тӛртеуміздің ішінде ажарсызы мен болсам да, ерлігіммен герман соғысында қол бастап, бір рет шен алдым. Патшамен соғыс ашқанда, ел-жұрт, отанымды қорғауға, біз соғысқа бардық. Отанды біз қорғамасақ, орыс күшті жұрт болмаса, осы надан қазақ күн кӛре алар ма еді? Орыс сияқты жері мол, қолтығы кең жұрттың кол астына қарағанына казақ тәубе қылу керек кой. Анығында қазақ мемлекетке не пайда келтіріп отыр? Түндік басы жылына тӛрт сом алым тӛлегені болмаса, әскерге ылау азық бергені болмаса, бұларда не шығын бар? Тек қымызын ішіп, қарнын сипап, қатынына карап, борбайын тыр-тыр қасығанды біледі. Патша қазақты каражұмысқа алам дегенде, қандай қорқып, абыржып, қиратылып калды. Қазақ солдаттан ӛлгенше қорқады. Баяғыда, қазақ орысқа қарағанда, қатын патша қазақтан солдат алмаймын деп, колхат беріпті-мыс деп, талшық кылалы. Тегінде қазақтың солдат болудан корыққаны бізге теріс те емес. Кім біледі, қолына қару берсе, орыс жұртына жау болып кетпесіне кімнің кӛзі жетеді? Онда ұлы Ресей кемиді, жері, елі азайып қалады. Қазақтың малы, ӛлі бұйымы басқа елдің пайдасына кетіп калуы мүмкін. Әйтеуір қазақ ӛз алдына ел болып жатқан жоқ. Ендеше, орысқа бағынуы керек. Орыстан жақын арқа күзеу қыларлық қазаққа күшті жұрт жоқ. Қазақ орысқа жерімді алды деп ӛкпелейтін шығар. Жер қазынанікі ғой. Орыс ӛсіп жерге сыймай жатса, бос тұрған жерді алмай қайтеді? Қазақта жер кӛп. Баяғыша кӛшіп-қонып, кең даланы шарлап жүре берем деп ойлайды. Жер жүзінде жалғыз казақ емес, ӛзге жұрт та бар ғой, оларға да тіршілік керек. Ендеше, артық жеріңді алғанға ӛкпелеме. Сен де егін сал, қала бол. Сонда бәрімізге де жер жетеді. Мұны казақ ұқпайды-ау. Казақ зәбірің тиді деп бізді айыптайды. Зәуеде қазақ әскер болып, қазак эскері орыс елінің ішінде жатса, маңайына зәбірі тимес пе еді? Малын алмас, дүииесін таламас, қызын қатын, қатынын жетім қылмас пе еді? Кешегі Жетісу майданында мұжық қалаларын алғанда, қазақ әскері қандай қылды? Бейуаз мұжықты қылыштың жүзінен ӛткізбеді ме? Мүлкін талап, елін рәсуа қылмады ма? Баяғыда орысты үш жүз жылдай татар билеп тұрғанда, қазақ та соның ішінде, кандай корлық кӛрсетпеп еді? Ордаға барған елшілерімді тақтайға жаншып, үстінен билетіп ӛлтіріп еді. Қазакем, сенің де жайын белгілі. Қолдарыңа түссе, шамаларың келсе, сендер де бізді аямайсыңдар. Бірақ шамаларың келмейді. Әйтсе де біз қазақтан кек алғалы жүргеніміз жоқ. Қазақ жеріне келейік деп келгеніміз жоқ. Ресейде тӛңкеріс болып, патшаны түсірген соң, ӛзара, екі жарылып, ел билегенге таласқан соң, үкіметті қара жұмысшы мен кара солдатты жоқтаған большевиктер алып кеткен соң, біздер, орыстың шын ұлдары күл-құтанға бағынбаймыз деп, соғысып, жеңіліп,қашып келіп отырмыз. Алдымыз қашып, Кытай жеріне ӛтіп кетті. Біз одан қашқан будан қашқап, жетпіс шақты офицер флоттар Алтайдың бір тығырығына бекініп, кызылдардан жансауғалап жатырмыз. Олардың ойы: оқ-дәрімізді, азығымызды түгесіп, қыстың суығына қатырып, ашықтырып алмақ. Әйтпесе бір ауыздан жалғыздап келіп, бізді ала алмайды. Тауда жатып біз карап ӛлейік пе? Қара таласқан соң маңайдағы қазаққа шабуылдап, азыкқа мал, баспанаға киіз, тӛсеніш, ыдыс-сайман алып тіршілік қып жатырмыз. Елсіз тауда ерігіп жатқан ӛңшең еркек іші пысқан соң ермек, қызық керек қылмай тұра ма? Қашанғы ӛзді- ӛзіміз боқтасып, керісіп, тӛбелесе берейік. Біздің де қанымызда от бар, бізде де тілек, нәпсіқұмарлық бар. Біз де жаспыз. Әйел құшуды біз де аңсаймыз. Әйелсіз күн кӛре алмайтын махаббаттың қадірін білетін, сезімі жетілген біз ӛнерлі, білімді шаруаның ұлдарымыз. Әйел кімде бар? Қазақта. Қазақ та адам баласы. Казақтың қара кӛздерінің сикырлы күші Европа әйелінен кем емес. Әнтек тәрбиеленіп, қылымсуды, еркекке жағынуды үйренбегені болмаса. Қазақ надан болған соң орыстан жатырқайды, жиренеді, қазақ қызы орыс жігітін сүймейді. Бізге ӛз сүйгеніміз де жетеді, бізге әйел керек. Әйелдің сүйгенін тілейтін біздің ӛз еліміз бар ма? Қазақ надандығынан жатырқайды, оқыған ел жатырқамас еді, казақтың оқыған азаматы орыс қызын сүймей, орыстан қатын алмай жүр ме? Қысылғанда, сасқанда қарсылық кылған жерде болмаса, дегенмен қазақты ӛлтіргеніміз жоқ. Адамның тыпырлап ӛлгені бізге тауықтың ӛлгенімен бір есеп. Кӛңілімізге солай орнағаннан ба, ӛлімді кӛп кӛріп, етіміз ӛліп кеткеннен бе, кім білсін. Шынында, ӛмір деген, ӛлім деген немене? Адам ӛлмек үшін туған. Бүгін ӛлдік не, ертең ӛлдік не? Ӛмір — кабақтың каққаны. Ендеше, аз күн тіршілікте ӛмірден қандай қызық, қандай ләззат болсын, алып қалу керек. Ӛлген соң түк те жоқ. Алдымызда — қылышын сүйреткен кызыл шұнақ қыс. Айналамыздағы қала — қызыл жау. Келешегіміз — аяз, аштық, соғыс ажал. Бірінен болмаса бірінен ӛлуіміз хақ. Бүгін болмаса ертең ӛлуге кӛзің жетіп отырса, елден-жұрттан, туған-туысқаннан күдерді үзсек, бізді жан екен деп аяйтын адам баласы болмаса, біз қара таласпағанда, біз бой жасамағанда, біз кісі ӛлтіріп, кыз алып қашпағанда — кім бұларды қылмақ? Біз әзір тіріміз. Тіршілік деген — арпалысып күнелту деген сӛз. Ендеше, біз тіршілік қып жүрміз. Бізді қазақ айыптаса, білмегеннеп айыптайды. МҰҚАШ Мен таңкы мұрын, бадырақ кӛз, шұнақ құлақтау, жарбақтау, кірпі шаш, қырыс маңдай, қара сүр жігітпін. Жасым 35-те. Әкем Тойбазар, ӛзім Мұқаш болғалы аузым асқа, ауым атқа жарыған емес. Ес біле есікте жүрдім. Ӛ дегенде құны жоқ, былық, сараң, жаман Тӛлеубай дегеннің қозысын бақтым. Ел жайлауда, кӛк шалғында қымызға қызып, гуілдеп, мас боп жатқанда, мен босағада отырып, жырық сары тостағанмен саумал ішіп, дамбалым борша-борша, шекпенім ӛрім-ӛрім болып, жалбаңдап, үй іздеген қозыны ауылдан шығара алмай, дедектеп келіп жылам-сырап жүргенім. Балалар алтыбақан теуіп, ақсүиек ойнап, шуылдасып, асыр салып, қой күзетіп, ӛлең айтып, думан қып жатканда «таңертең оянбайсың, жат» деген байдың зекуін естіген соң, қара інгеннің қолаңса сасыған жабуын оранып, үй жанында бүк түсіп жатканым. Әсіресс шырт ұйқыда жатқанда: «Түр, козы ағыт!» деп байдың бүйірден теуіп оятқаны-ақ жаныңа батады-ау. Амал жоқ, бүрсеңдеп жүріп қозы ағытып, бір тостаған іркіт ішіп, кӛзіңді уқалап жӛнелесің. Күн қызғанша жүгіріп, қашқан қозымен арпалысып, айғайлап, тас жіберіп жүргенің. Он беске келгенше Шаманбайдың қойын бақтым, о бір құдайдың атқаны! Ӛліп бара жатырмын десең, койға бір тайын мінгізбейді. Ат отынан қалады дейді, алып қалмайды, қой ӛрерде жылқышы келе коймайды. Жатарда байлап қояйын десең, қоныр ӛгізшені сиыр мүйіздеп, мұрнын жұлады, таңертең сиыр ӛрмей тұрып, ол сасықты қамалап ұстау тағы бір қырсық. Бір түні балалардың ойнағанына бүйірім қызып, дӛңбекшіп, ұйқым келмей, не де болса құдайдың салғанын кӛрермін деп, тұра сала ойынға мен де бардым. «Қара құлақ» ойнағанда, мен ит, Балабек қасқыр болып, Рақымжанның Айша дейтін қызын ӛзен жаққа апарып тастады. Мен шабаланып қуып барсам, қызды іздеген үлкен қара құлақ ӛзекте бұғып жатыр екен. Дүние-ай, мен де қара құлак болар ма едім деп, зығырланам, ертеңінде түсте қойды бұлақ басына жусатып ӛгізімді тұсап қойып, жарлауытқа арқамды сүйеп отырсам, кӛзім ілініп кетіпті. Бір мезетте бетімді күйдіріп жібергендей бірдеме басымнан орай шым ете тұсті. Шошып кеттім. Жынды кісіше шыбын-шіркей боп, лағып барам. Артыма қарасам, кӛк айғырын апыраңдатып, қамшысын білеп, Шаманбай қуып келеді екен. Қалай бұлтарсам да қоймады, қашғанға тӛселіп қалған арам қатқыр, қойсың ба, аттың бауырына алып жүріп, ал борсылдат, ал сой. Бақсам, ұйықтап қалғаным болмаса, қой қасқырдан аман екен. Ӛшімді қалай алам деп, азуымды басып жүр едім. Ақыметтің қойшысы да байына ызалы екен. Екеуіміз бірігіп, Шаманбайдан екі ісек, Ақыметтен бір марқа, бір тұсақты сойып, бұлаққа тығып қойып, бір айдай азық кылдық. Суға салсаң етте дәм болмайды екен. Бірақ ұрлығымыз шығып қалды. Оны айтып жүрген ӛзіміздің қойшылар. Естай деген бір жарамсақ таз койшы бар еді, байға жағынам деп сол иттің бүлдіргені. Шаманбай екі қой, екі киім ақымды шығарда бермей қалды. Қалай Бадығұлдың жылқысын бақтым, солай кӛзім ашыла бастады. Қашағанды жалғыз ұстаймын. Асауды жалғыз үйретемін. Күзетке жалғыз барамын. Боранда жылқы үйретемін. Аязбен, асаумсн, қараңғы ұзақ түнмен, ұрымен, қасқырмен, қауіп қатермен алыспай, адам адам болмайды екен. Желдсн жаралған желге мінеді, адамға желік бітеді екен: жылқы бақтым — күлкі бақтым. Алыс-жақын, қатер — ойыншык болды. Жылқы бақтым — кісі болдым. Енді мені әйел де менсінетін болды. Енді менің атым да, киімім де түзелді. Кедей жақтың келіншектеріне ет, май беріп, кӛңіл қостым. Кейде қасқыр жеді қылып жабағы-тайлақ соғым да беріп жүрдім. Жылқы бағып жүріп, қалың беріп, қатын алдым. Бұралқы жылқы қағыстырып, ен-таңбасын бұзып, пайда-пақыршылық қылудың тәсілін де білдім. Қатын алғанда ораза ашарым да болды. Жылкы жұттан кейін, енді есікте жүргім келмеді, не де болса, алыс жерді де бір кӛрейін деп, пароходқа жұмыс қылуға жалдандым. Ертіс ағып, Ӛскемен, Зайсан, Семей сияқты қалаларды кӛрдім. Азын-аулақ орыстың тілін де үйрендім. Орыспен араласып, орыс тілін үйренген соң кеудеме нан піскендей, ӛзіме ӛзім әлдеқандай кӛріндім. Ӛзім бір тұрған заңмын. Орыспен де, казақпенде сӛйлесе кетем. Елде жүрсем де, қалаға барсам да ӛлмейтін тәріздімін. Адам болған, ел билегендердің менен түк артык жері жоқ. Олар білген ӛтірік ӛсек, ұрлық- қарлык, қулық-сұмдықты мен де білемін… Олар сӛйлеген сӛзді мен де сӛйлей аламын. Қайта мен ‘какой черт, как же, нежоли, неимешь права…» деп орысшаны араластыра соғып жіберуге де ӛмірім келеді. Алыса кетсе, тӛбелесе кетсе бір кісіден таяқ жемеймін. Пароходта жүргенде ершікпен он пұтқа шейін кӛтеріп жүрдік. Араздаса кетсе — кісінің бір малын жетелеп кетуге жараймың. Енді менің ел адамдарынан қор нем бар? Мсн неден тайсалам? Жалғыз кемдігім: қағаз танымайтыным ғой. Мендейлер толып жатыр ғой. Әттең дүние! Қолым хат білсе, Күршім ӛзенін теріс ағызар ма едім, әлде қайтер ем… Елге келген соң атқа мініп, партияның сӛзіне араласып, жаңа бір қызметке ниет қып жүргенімде соғыс болды да, оның артынан тӛңкеріс килікті. Ақтар қашып, кызылдар келіп, қала-қалаға орнады. Балшабай деген бар, кедейдің пайдасын сӛйлейді, Балшабайға жазылған кісіні ауылнай қылады, болыс қояды, қолына мылтық береді, «панимаешь», мылтық береді, байдың малын, артық қатынын, жерін кедейге тартып әпереді деген лақаптар шыққан соң, жатсам ұйқым, тұрсам күлкім келмейді. Мен де Балшабайға жазылып, мылтық алсам деп ойладым да жүрдім. Ойға алғанын істемеген жігіт жігіт пе? Біреу қазақ жақсы деді, біреу орыс жақсы деді: «Чорт тыбрый деп шоқындым да кеттім» деп бір шоқыншық айтқан екен. Сол айтқандайын, не де болса тәуекел, мұны да бір байқайық, кім біледі, мен де бірдемеге жарап кетермін деп бардым да, жәшейкеге жазылып, бесатарды мойынға салып шыға келдім. Елге келе ылау мініп, қой сойғызып, жүрегін шайып алуға кейде басынан асыра мылтық атып, қызметке кірісе бастадым. Қазынаның мүлкін, ақтардан қалған қару-жарақ іздеп, қырыңдаған кісілерімнің үйін тінтіп, қорқытып, кӛр-жер алып, пайда-пақыршылық істей бастадым. Ел мені «шоқынып кетті» деп кірпідей жиырылды. Әуелі ӛз ағайындарым да маған осқырып, үрейленіп қарайтын болды. Менен жұрт сескенейін деді. Мен келгенде қызыл кӛзді пәле келе жатқандай атын, дүниесін тыққыштап, ӛп-ӛтірік жалпақтауды шығарды. Елі құрғырдың аузын бассаң, арты сӛйлеп тұрады ғой. Әсіресе осы бір мұғалімі бар болғырлар пәле болды. Мені елден пара алды, дүние тартып әкетті, пәлен-түген қылды деп қаладағы оқыған азаматтарға дәттеп қойыпты. Сайлау кезінде болыс болайын деп тұрған кезімде менің үстімнен жазылған қағаздарды жинап, Мамырбайдың баласы кеңсеге тапсырыпты. Мені бұзақы адам деп, сӛйтіп болыстыққа сайламай қойғаны. Әй, атаңның аузын… Мамырбайдың ұлы! Әй, тірі болсам, бір қылармын деп кете бардым. Мылтықтан айрылдым. Елге келген соң ауыл-ауылдан мал, киіз, тӛсек-орын, ыдыс-сайман алып жүрген ақтардың адамына жолығып, іш пікірім ішімде соларға кісі болдым. Олар маған жақсы қыз тауып бер деді. Ойыма Мамырбайдың Ақбілегі сап ете түсті. Ағасының қылғанын алдына келтіретін маған да күн туды. Ӛмірі байдан, күштіден қорлық-зорлық кӛріп келдім. Әлі де солардан кӛріп отырмын. Енді оларды мен несіне аяйын? Арманыма жетсем, жеттім, жетпесем, жаман адам атанып кеткенім дағы… * * * Алыс-жұлыс, ауыр күйік, аттың соққысымен Ақбілектің сілесі қатып, аттан түсіргенде ӛлген адамша сылқ ете түскен. Ақбілск есі кіріп, козін ашса, алты сырықтың басын бүріп киіз жапкан кішкене коста оңшең сереііген. быркы-раған, жат киімді, жат түрлі орыстардын. ішінде жатыр. Оң қолын Ақбілектің үстіне артып, как қасында бетінен түгі шыккан, шашы дудыраган, істік мүрын жирен орыс жатыр. Оның бейнеусіз аңкиган, жарық ерінді, дүрдек аузынан шыккан демі Ақбілсктің бетіне тамүк лебіндей тиіп, денесіи тітіркендіреді. Оңі-түсі екенін біле алмай, козі алас үрып, костың ішін сипай сүзіп шықты да, түндегі оқига ссінс түскенде, кайнап шыққан бүлақтьтң козіндей жасы мӛлтілдеп. жылап агып қоя берді. Санкал киізден сығалап ангал шуак Акбілектің бетіне түсіп, жайраңдаса да. телегсй аккан жасын күргатуға септігі болған жок; жанын жанышкан караңгылык жарық дүниеңі ансатты, оитсе де жарық сәуледен козін біржола жүмбады, қүтыл-масына козі жеткен сон, тым болмаса мынау саусылдаған сары қолдың ішінен сытылып, даланы бір каргісі келді. Акбілек үстінде жатқан ашалы, ауыр қолды ақырын сыр-ғытып қойды да, сыбдырсыз басын кӛтеріп, жер қорқақ болған ботадай, аягын андап басып, сығалап карап, жап-сарды ашып, тысқа шықты. Мұның шықканы алдарына ер-тоқым үйіп, мылтықтарды мосылап қойған, қатар тігілген, кішілі-бүтінді, жыртығы аралас жеті қостың бірден соңғысы екен. Тӛрт кұбыладан бірдей үстіне тӛніп тұрған ақар-шақар тауларға ала тауға біткен үйірім-үйірім сабалақ жүнді орманға да, тау басында қалықтап жүрген бүркітке де, тауға тырмыса жайылып жатқан құмырсқадай жылқыға да, қостан аулағырақ ӛзек құлай шықкан шоқ-шоқ бұтаға да Ақбілектін кӛзі тоқтап тұра алмай сырғанап келіп, жер ошақ басындағы қазақтың қара құманына, қара астауға шырық шӛмішіне тоқтады. Орыстың қолына түскен әлдеқандай сорлының астауы, шӛміші екен. Сорлы шӛміш! Мен дс сенің сыңарың ғой дегендей, мұңдасқандай, кӛзіне тағы жас алды. Талдың тасасына түсейін деп шеткі қостың артынан жаңа аса беріп еді, қос даласында мылтығын сүйеніп, қақиып тұрған бір орыс жалт карап: — Стой!— деп ақырып қалды. Дауыс жер астынан шыққандай, селк етіп, зәресі зәндемге кетті. Жығылып барып оңалды. Сӛйткенше болмады, артынан бір орыс жүгіріп келіп, құшақтай кӛтеріп, косқа ала жӛнелді, Акбілектін кӛзі шарасынан шықты. Құшақтаған орыс аймалап қосқа алып кіргенде, тағы екі орыс бастарын кӛтеріп, керіліп-созылып, кӛздерін уқалап Ақбілекке қарап, күле сӛйлеп, шылымдарын орай бастады. Алып келген манағы қолын артып жатқан жирен орыс екен. Ақбілекті аш белінен жібермей қысып, бетіне аузын ала ұмтылып еді, Ақбілек теріс карап, бұлқынып сүйгізбеді. Ӛзге орыстар жирен орысты мазақтағандай карқ-қарқ күлісті. Олар күліп, жаңылдап отырғанда, тӛрде жатқан ұзын бойлы, ақ құба, қара мұрт орыс оянып қырынан жатып, Акбілекке кӛз салды. Ол ӛзгелеріндей сӛйлескен де, күлген де жоқ, құба шыңға құлаш ұрған жез қапат бидайықтай, талмау кӛзін талықсыта, терең киялға шомылды. Кӛп күліп жатқанда, біреу сазарып отырса, онын жаны жұмбақ қой. Кӛп мұңайып отырғанда, біреу күліп отырса, оның ажарыда, кӛңіліде бұрмақ қой. Жұмбақ нәрсе адамды құштар қылмақ қой. Қаркылдасқан, қайғысыз, қамсыз кӛп орыс ортасындағы қара мұрттың елібі де Ақбілекке жұмбақ боп керінді. Әлде ӛзіне бастас қылғысы келді ме, немесе одан бір жылы сӛз күтті ме, болмаса әйелге біткен жеңсік қойлық мұны да жеңді ме, әйтеуір қапаста қапаланып, жалынарға жан таба алмай отырған Ақбілектің кӛзі еріксіз қара мұртқа түсті. Қара мұрт Ақбілектің жан жарасын әлде кӛзінен оқып білді ме, әлде басқа бір сезім кернеді ме, кім білсін. Жирен орыс сүйем деп тағы кезенді, Ақбілек сырт берік тыжырынды, ашуланған адамша анаған ажырая қарап, бірдеме деп шорт кесті. Жирен орыс та қыңбады, ежірейіп, басын сілкіп, бірдеме деп тастады. Бірак енді қайта сүюге қызға ұмтылмады. Ӛзгелері үндемей шылымдарын тартып болып, тысқа шығып кеткенде, қара мұрт Ақбілекке жылы қарап, бір күрсінді де, жирен орысқа әлгідей емес, жапраңдап сӛйлей бастады. Алғашқы кезде нәрсеге шақырғандай, алақанын қармай, мойнын бұлғап, кӛзін тұнжырата, ернін шошайта сӛйлеп, жирен орыс басын шайқап болмаған соң иығын қысып, кӛзін тікірейте, ернін кезерте, ызбарлана сӛйледі. Арс-арс еткен иттерше, бірін-бірі қауып алғандай болды. Келте-келте жауаптасып, жұдырықтарын білесіп, қара мұрт ӛңі сұрланып шығып кетті. Ол кеткеи соң жирен орыс та құшырланып, күңкілдеп, боқтаған іспетті болды да тысқа шықты. Ӛзге қостар да тұрса керек: далада шүлдірлеген сӛздер моланып, шыңылдай бастады. Кейбір орыстар Ақбілек отырған косқа келіп: «Ә, кізімке…» деп, мойындарын қисайта, шағыр, шегір кӛздерімен тесіп жібергендей, Ақбілекке үңіле қарасып, ыржиысып, бірдеме десіп кетіп қалды. Ақбілек олардың бетіне тура қарай алмады, кіріп келгенде ғана немесе түрткенде ғана кӛзінің құйрығы түсті. Аздан соң, шелекке қайнатқан суды орталарына қойып, темір тостағандарды батырып, кепкен наңдарымен қытырлатып шай ішісті, шай ішіп отырып, мылжыңдап кӛп сӛйлесті. «Алдына ас қойсаң, орыс ит мылжыңдайды да отырады» деген әкелерінің сӛзі Ақбілектің есіне түсті. Жирен орыс манағыдай емес. Ақбілекке ӛліп-ӛшкенін қойып, бетінен түгі шығып, әкесі әлі ендей, бас терісі аузына түсіп кетіпті. Қасындағы біреуі Ақбілекке каңылтыр тостағанмен шай ұсынып еді — алмады. Әлгі айтыскан, жанжалдасқан қара мұрт орыс қайтып кӛрінбеді. Шайларын ішіп, шылымдарын тартысып болған соң, ӛзгелері тысқа шықты. Жирен орыс беліндегі алтыатарын алып, құлағын қайырып, бірдемесін басып, бұрап, шыртылдатып айналдыра бастағанда, Ақбілек ӛзімді атып тастар ма екен деп, жүрегі сескенейін деді. Жан шіркін кӛзге тағы бір елестеп ӛтті. Бірақ атқан жок, мылтығын кайтадан қабына салып қойды. Сӛйткенше болмады, киімдері сымдай, белдерін қылмита буынған, қылыштарын асынған екі орыс сып етіп кіріп келді, қақиып тұра қалып, жирен орысқа келте-келте бірдеме айтты. Жирен орыс бір-ақ ауыз жауап қайырды да, үн-түн жоқ киіне бастады. Киінді де Ақбілекті қолынан тартып тұрғызып, қостан алып шықты. Ақбілек енді бірдеме қылады екен деп жүрегі дүрсілдеп барады. Шықса, кӛп орыс қос маңында топ-топ сӛйлесіп тұр. Қызды алып бұлар шыққанын кӛріп, ӛзгелер де қозғалып, лек-лек болып, тал жаққа қарай аяңдады. «Енді ажалым жетті ғой,— деп Акбілекте зәре жоқ— Бәрі жиылып атып, қалай ӛлгенімді тамаша қылғалы жүр ме? Әлде бұлардың басқа заңы бар ма? Басқа бірдене істегелі жүр ме? Япырым-ай, мынаның бәрі жабылып… нетсе, не жаным қалады?..» Кӛп орыс талға таянған соң қатар түра қалды. Үш орыс шығып, анадай жазаңқайға барып тұрысқан кезде, жирен орыс Ақбілекті бауырына қысып, аузынан құшырлана үш сүйіп қасына екі орысты ертіп, анау үш орысқа таман барды. Алтау болды. Алтаудың бірі топқа қарап, бірдеңе айтты. Топтан қысқа ғана жауап естілді. Әлгі ӛзінің жирен орысы мен манағы қара мұрт біріне-бірі таянып бірдеңе десті де, аяқтарын нығарлай басып, екеуі екі жаққа қарай жӛнелді сүзісетін қошқарларша екеуі біріне-бірі қарама-қарсы тұра қалды. Сол кезде қалған тӛрт орыс кейін шегініп, біреуі қолын кӛтеріп: «раз, два, три!» деп қалуы-ақ мұң екен, алтыатарларын қолына ұстасып тұрған екі қошқар басып-басып жіберді. Түтін бұрқ етті. Орыстар тұра ұмтылды. Ақбілек еңді не болар екен деп, ар жағында тұрғанда, мына жағынан қара мұрт орыс жүгіріп келіп құшақтай алды. Ӛлген жирен орысты кӛп солдат алып кетті. Ақбілекті белінен құшақтап, сүйемелеп, қара мұрт қосқа әкелді. Ӛзіне таласып, екі орыс бірін-бірі ӛлтіргенін Ақбілек сонда білді. Бірақ тӛбелесіп ӛлтіріспей, алыстан атып ӛлтіріскеніне түсіне алмады. Қара мұрт шығып кетіп еді, бір уақытта қалпағын шекесіне салған сенсең бас, теке кӛз, бұжыр сарыны алып келді. Теке кӛз келе Ақбілекке: — Аман, қарындасым?— деп қолын ұсынды. Қазақша сӛйлегені құлағына жылы тиіп, қолын ұсына түсті де, қайта тартып алды, жеп қоятындай, сүзе қарады. Теке кӛз қазақша білетін тілмәш екен. Ақбілекпен сӛйлесуге шақырып әкепті. — Мына тӛре сені жақсы кӛрген. Бұл ӛзі үлкен тӛре. Қорықпайтын кісі. Сені кӛргенде (жүрегін түртіп), мына жері шыдамаған. Анау жігіттен сені маған бер деп сұраған. Ол бермеген. Ол кішкене тӛре ғой. Екеуі дауласқан, шатақ шыққан. Содан дуэльге шығып, атысқан. Ӛзің кӛрдің ғой. Бұл сен үшін ӛлем деген, сонда да шыдаған. Сен бұрын орысты жақсы кӛрмеген, даладағы қазақтікі қызсың. Сен қорықпа. Саған ешкім тимейді. Мына тӛре сені ешкімге бермейді. Бұл сені қатын қылады. Ӛзге тӛрелер сені бәріміз қатын қыламыз деп еді, бұл кісі оған болмады: ол жарамайды, онда бәріміз хайуан боламыз деді. Бұл кӛп білетін ақылды жігіт. Бұл да ӛзіңдей адамның баласы. Құдай біреу, жан біреу. Сен бұдан қорықпа, жақсы кӛр. Бұл кісі сені жақсы кӛреді. Сені күтеді. Саған тамақ, киім әпереді, саған жұмыс қылдырмайды. Қазақтікі қатын немене? Малай ғой. Байы ұрады, соғады, жұмыс қылдырады, бәрі кір болып, жаман болып жүреді. Біздікі орыс законы жақсы: қатынды ұрмайды, (қолтықтағанды кӛрсетіп) былай ұстап жүреді, театрға апарады. Гуляйт қылады,- деп Ақбілекті үйір кылам деп, теке кӛз кӛп сӛйледі. Анда-санда қара мұрт оған сӛз үйретіп тұрды. Ақбілек кӛнетоз жасыл биқасап шапанын кӛзіне түсіре бүркеніп, беті бәкіше бүктеліп, бас-аяғы кірпіше жиырылып, күнысып, жасы мӛлдіреген қара кӛзін жыпылықтатып, қара мұртқа анда-санда кӛз қыйығын бір жіберіп, үрейлене тындады. Орыс сӛйлеп тұр. Оның кӛп сӛзі миына қонбайды. Үлкен торе деп мақтайды. «Тӛре» болса қайтейін? Мұның іздегені орыстың тӛресі ме еді? Киім, тамақ әпереді дейді. Соларга зар болып, осылардан сұрауға келіп отырғаны-ау! Шаруаны қатын істемейді дейді. Енді кім істемекші? Бекболатқа тисе, Ақбілек малай болар ма еді? Ӛзі де істер еді, малшы қатын да алар еді, байы ұрыспаса, ұрмаса, қатын қайда кетпейді? Қатын не істемекші?.. Мұның бір де бірі құлағына бармады. Жалғыз-ақ Ақбілек үшін қара мұрттың жанын қиғаны рас. Ендеше, жақсы кӛргені рас. Ендеше, жақсы кӛргендей, Ақбілек сұлу екен. Қазак тұрсын орыстың боздақ жігіті де қызығады екен, жанын қияды екен. Әйелге бұдан артық күн бола ма? Оның үстіне Акбілек енді кӛп орыстың талқысына түспейді, асыл қазынасын бірақ кісіге қияды. Қандай кісіге? Ӛзі үшін жанын қиған ер жігітке… Бірақ, ойбай-ау! Ер жігіт деп отырғаны аузы түкті кәпір ғой! Әлгі дәретсіз, сүндетсіз, түрегеп сиетін, шошқа етін жейтін, арақ ішетін, темекі сасыған, елді қыран жапқандай қылып, қамшы-қылыш, мылтық ойнататын, мейірімсіз, шадыр мінез орыс осы емес пе? Шынымен, осы орысты иіскегені ме? Шынымен, ақ тӛсіне арам денені ойнақтатып, ашылмаған қауынын арам пышаққа жарғызғаны ма? Соны ойлаған кезде ақ торғын маңдайынан екі тік сызық кӛріне қалады. Апасы есіне түседі де, кӛзінен екі моншақ домалап кетеді… Жан апасы бұл үшін ӛліп кетті-ау! Тым болмаса бір ауыз тіл қатуға да мұршасын келтірмеді-ау! Жан апасынан мәнгілік айрылып, басы каралы, жүзі жаралы болып отырып, нс бетімен бай іздеген? Апасын ӛлтіріп кеткен, ӛзін тартып әкелген, ауылын шапқан, талаған орыстың тұкымына не ғып ӛз еркімен кӛнгені? Ел қайда? Бұл қайда? Әкесі, ауылы не күйде? Ақбілек туралы олар не ойлап жатыр десейші?.. «Сорлы қызымды ӛлтіріп тастады ма, әлдс не қылды?»— деп әкесі не ғып жаны шыдап отыр екен?.. Күйеу келмек еді, түндегі қуған, оққа ұшқан әлде сол емес пе екен? Тірі қалып, құдай жазып, кӛретін күн болса, күйеуіне не бетімен жолықпақ?.. «Ойпырмай! Мұндай да сорлы, мұндай да масқара болған қазақта әйел бар деймісің? Бұл қорлықты кім кӛрді дейсің? Осының бәріне шыдап, неғып ӛлмей, тірі отыр?.. Түндегі оқ апасына тигенше, бұған тимегенін қарасайшы… Алды-арты тұйық, қараңғылық, не болары белгісіз… Сондада Ақбілек тірі, Ақбілек сұлу… Ол елден асты: казақ тұрсын, атағын орыс естіп, іздеп келіп, алып қашты… Орыс біткен бұған бола қырқысты. Кім біледі, тірі болса, үмітсіз сайтан… Ӛз еркімен келіп отырған жоқ… Қара күшке, тағдырға не шара? Жамандығынан мұндай болған жоқ. Акбілекті кім жазғыра алады? Малына, жанына ие болып отырған қай қазақ бар? Азар болса, жазықсыз құрбан болып жатқан кӛп қорғансыздың, кӛп сорлының бірі шығар… Ойдан ой қуып, басы даң боп шапанының етегіндегі май тамганына кадала карап отырғанында, тым- тырыс күте қалған қара мұрттың ыстық қолы қолына келіп тиді. Ақбілек қабағын ауыр бір қағып, «менде не ерік бар?..» дегендей, терең қасіретпен оның бетіне қарады. Қара мұрт тілмәшіне иек қағып, шығарып жіберді де, Акбілектің қолын ептеп ӛзіне таман тартып, ерніне апарды. Ақбілек қасарысқан жоқ… Түндегі айқай-сүрен, аласапыранда Мұқаштың қолында жетектеулі — екі ат, ойында — аман құтылу, кӛзге түспеу ғана бар еді. Аттарды, порсені, қызды аман-есен орыстарға әкелін тапсырып, «Мукашке, молодец!» дегізіп, алакеуінде ауылына қайтып келе жатқанда, ойына әлденелер келді. Мамырбайдың баласына егесіп, карындасын орысқа шығарып беріп, оп-оңай кек ала қоймақ еді. Қызды алам деп жүргенде, бұл иттер шешесін атып ӛлтіріпті. Мұның арты үлкен дүрбелеңге шаппасын кім біледі? Қуғыншылардан да кісі ӛлген болу керек. Бұл шіркіндер жүрген жерін қызыл жосын қылмай кетпейді. Кім біледі, түндегі оққа ұшқан әлде ӛз ағайындарының, ӛз тілеулестерінін бірі ме? Елді осынша кырғыпға ұшыраткан Мұқаш неткен қан ішер? Япыр-ау, мен қазақпын ба? Қазақ болсам, ӛз қаныма неден мұнша ӛшіктім? Ӛзгем ӛзге ғой, «ағатайлап» жалынып, қолын созып келе жаткан Акбілектің білегін кекке созғылап, жүйкесін құртып, орыстарға ұстап бердім-ау! Ағасы болмаса, бұ қызда не жазық бар еді?.. Тегі, мен ӛлерімді білмейтін ақымақ шығармын. Әйтпесе, елді осынша шабыншылыққа ұшыратып, осынша қан қақсатып, зарлатып, қарғыс алып, жексұрын болғанда, қайда сыям, қалай тіршілік етем деп ойладым екен. Осының бәрін істетіп жүрген мен екенімді білсе, білмей тұра ма, ел мені тірі қойғаны ма?.. Қой, мен жынданған екенмін. Мені сайтан азғырған екен… Бірақ енді істі түзетуге бола ма? Болмайды: шынымды айтсам да, басымнан асып кетті. Елдің менен жауыз дұшпаны, арам сүт емген, арамза ұлы болуы мүмкін емес… Енді бұл беттен қайтуға ӛткел жоқ… Дауа жоқ… Осы кеткені кеткен… Шынында байларға не обал бар? Олар елді жемей жүр ме? Бай неліктен бай болады? Малайдың арқасы, елдің арқасы ғой олардын құтыратыны. Тӛрттүлік малын малшы бақпасыншы, шӛбін малай шаппасыншы, отын жақпасыншы, кұдығын аршымасыншы — кӛрейін байдын бай болғанын. Асқанға тосқан деп, Совет үкіметі байлардың пейіліне бола келген бір тосу ғой. Кім біледі, мені де байларға құдай жұмсап тұрған шығар… Мен болмасам да осынау ӛз етін ӛзі жегелі жатқан ақтың білеуіттері елді тыныш қояр ма еді? Мен болмасам да ағайынға ӛкпелеген бір қазақ кек алам деп, орысқа шаппас па еді? Сӛз жоқ, ондай біреу табыла кетер еді. Әрине, мұндай жұмыс екінің бірі, егіздің сыңары, жалпылама адамның қолынан келмес. Бірақ мендей біреу табылуы хақ… Талай әскер шауып кетті. Талай қазақтар елге «ұлық» боп келіп, алып та, жеп те жүр. Соларға ел не қыла алды? Түк кылған жоқ… Ӛзім коменес. Қолымда — мылтық. Он кісіге алдырмаймын. Мылтык ату әдісін орыстардан үйреніп, мерген боп алдым. Күндіз сақ жүремін. Түнде жұмысымды бітіремін… Мен несіне қорқамын? Қорқарым бар, бұл іске әуелде кірмеуім керек еді. Кісілік іздеу, ячейкеге бару, мылтық алу керек емес еді. Жоқ, ӛлім біреу, не де болса, құдайға тапсырдым. Енді менің елге кішіреюім — ӛлім; жігіттігіме кемшілік… Мені жұрт ӛткір, кайсар, ер жігіт деп ойлап жүр. Сол аттан айрылмауым керек… Осындай ойлармен Мұқаш аулына таянды. Аулы — үлкен таудың күнгей бетіндегі, ойпандағы тӛрт-бес тас қора. Ол қоралар ӛзімен немере, шӛберелес ағайындарынікі, осы ауылдың бас кӛтерері — Мұқаш, ақсақалы — Тезекбай молда. Молда деген аты болмаса, Тезекбай кісі атын да жаза алмайды. Барлық оқуы «қырық қадістен» есінде қалған «қаланнаби ғалайссалам — айтты пайғамбар ғалайссалам». Бар білгсн құлшылығы — ӛлікке, шелпекке, ӛлі тиген малға «жасын» оқу, тарауық оқығанда, «алқамға» қосып «етгеказелиге» деген бірденені міңгірлету. Бар білетін дуасы — «аятіл-күрсі». Құрбанның малына немесе айға бата қылса да осыны оқиды, кӛзіне ақтүскен әйелдерге де осыны айтып үшкіреді. Ӛз ағайындары болмаса, Тезекбайды сырт қазақ молда деп те санамайды. Жегжат жердің ӛлігі болмаса, жамағайынның жаназасынан, «жақсыларды жанаған» қожа-молдалардан асып, Те- зекбайға несібе тиіп кӛрген емес. Тезекбай ел қыдырып, зекет, садақа да жинамаған; ет, кымыз іздеп, түтін аңдымаған кісі. Ондай сұқым, сімтік шалдарды қайта ішінен жаратпай: «Не бар екен? Жатсайшы!» деп отыратын. Тезекбай тысқа шықса — ақ таяғын беліне қыстырып, сиырын, бұзауын кӛздеп, үйге келсе, кемпірдің киім жамағанын, кӛже кылғанын жаратпай: «Ісінің бәрі балшы, ісінің бәрі балшы» деп дыбырлаудан басқа, ауыл- үйге зияны жоқ адам. Опысы да қартайғанда ерлі-байлы адамның бірінен-бірі жиреңші тартатын әдеттен ғой, әйтпесе кемпірінен асып, ӛнер табатын Тезекбайда не қауқар бар дейсіз… Әйтсе де осы молданы ӛз ауылы сыйлайтын. Қыстауға қонса, бата оқу болса, мал ӛлсе, құрбандық берсе, бас пен жамбас молданың алдына тартылатын, сүттің уызын, 92 қымыздың тұнығын молдаға таттыратын, молда жоқ болса, намазы қаза болғандай, келіндер де «молданы шақыр» деп отыратын. Мұқаш қандай елдсн шыққан, құдайдан безген, сорлы болса да молданы сыйлайтын, молдаға сӛйлеспей ӛзінен-ӛзі именіп, сырттан жүретін. Жолығып қалса сәлем беретін, бірақ байымдап тұра алмайтын. Мұқаштың онысын сезіп, молда да сӛз қатпай, доң айбатпен жүретін. Сӛйлесіп, тілін шығарып, бетінен алғызғаннан да анадайдан ығысып жүргенді тәуір кӛретін үлкен кісілердің бір әдеті ғой. Ауылға таяна бергенде Мұқаштың бір қысылғаны: «Осы молданын кӛзіне түсіп қалам ба?» еді. Тӛмпейден шыға берістегі, күн шығыс жақтағы қора Мұқаштікі еді. Тӛмпейден оралып шыға бергенде жапырайған тас қоралардың күнгей беттері таңның қызғыл сәулесіне шомылып, күлімсіреп түр екен. Молданың корасы ергенегі шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босағада жатқан кызыл ит тастақтағы аттың тықырын естіп, үре бастады. Мұқаш қаттырақ аттың, кораның далдасына түсуге асықса да, шекпенін жамылып, аяғының басына кебіс іліп, дәретке шыққан молданың бір кӛзін жұмып, сығырая карауынан құтыла алмады. Молда ойындағысын біліп қоятындай, Мұқаш тура қарай алмай, қызарып, қырындап кетті. Тезірек тебініп, қорасының тасасына түскенде, қорадағы ақ күшігі де шәуілдеп қоя берді. Күпісін жамылып, қара домалақ келіншегі — Алтынай тырпылдап келіп есік ашты. Жаратпаған кісіше, бетінің бір жағын тыржитып: «Сенбісің?» деді де, тысқа жӛнелді. Мұқаш ақырын «мен» деді де, атын қораға кіргізіп, қадаға байлап, үйіне кірді. Бір кӛзі соқыр, жалғыз әйнекті, тапалтақ, кішкене үйінің дымыққан, күлімсілеу, терсымақ иісі мұрнына жып-жылы тиді. Жаман текемет үстіңдегі қызыл шыт кӛрпеден монтиған қолдары шығып, домаланып, томпиған, үш жасар Медеудің танауы делдиіп, аузы ашылып, ерні қожалақтанып, шот мандайы тоқырайып, жылтырап жатқаны да жарастықты кӛрінді. Баласын иіскейін деп оқтанды да, ойына бірдеме түсіп кеткендей тоқтай қалды. Күнәға батпаған, періштедей сәбиге жаман қолын, арам демін, арам ернін тигізуге батылы бармады. Молдадан да, ұйықтап жатқан нәрестеден, нәресте емес, ӛзінен ұялғаны күштірек тәрізденді. Аңдаусызда аяқ астынан әлдебір ит арс еткендей-ақ, Мұқаштың тұла бойы шымыр ете түсті. Итті тұмсықка бір теуіп, бетін қайыруға асығып, белін шешіп, келіншегінің басындағы қызыл жастықты жұлып алып, әйнек түбіндегі бұрышқа тастап берді де, қолын ішіне алып, бүркеніп, жантая кетті. Сабан тӛсеулі балшық сәкінің ернеуінде жаулығын шалқайтып қойып, Алтынай кӛйлекшең дәрет алып отырып, мұрнын қатты-катты сіңбіре берді. Кызыл алақандары қошқар мүйізден кестелентен әлдеқашанғы жыртылған ақ орамалына беті-қолын сүртіп жатып: — Бүк түсіп жата қалғаны несі! Атыңды қайтуші едің?— деп тоңқ етті. Мұқаш басын кӛтерместен: — Түске таман жібере сал!— деді. Алтынай байына оқты кӛзімен бір карап: — Тұрып, ыстық суыңды ішуші ме ең?— деді. Мұқаш: — Жоқ,— деді, басын қымтай түсті. Сонымен сӛз бітті. Түн баласында Мұқаштың жоғалып кстіп жүргені бір бүгін емес, үйреншікті әдет тәрізденіп, Алтынайдың ӛршеленбейтіні сол еді. Кішкене баласымен еқеуден- екеу бір қорада жалғыз жату алғашқы кезде қорқынышты кӛрінсе де, жүре-жүре оған да еті үйреніп кеткен. Кімге жалынсын, кімге сенсін? Алтынай малын сауады, ӛгізді кӛздейді, байлайды, отынын тереді, отын жағады, суын әкеледі, күл шығарады, тамағын істейді, киімін ӛзі тігеді, үйін жияды, сыпырады, қорасын тазалайды. Мұның бәрі оған құдайдың бұйырған жұмысы тәрізді. «Жұмысым ауыр болды-ау, жаныма батты-ау»— деп ол қабағын шытпайды. Кӛзін тырнап ашқаннан ұйқыға барғанша күйбеңдеп, не қолында, ие аяғында бір дамыл бола ма екен… Жо-жо- жоқ. Жұмыстан қалт етіп қолы босаса, есік алдына шықса, ауыл үйді қыдырса, болмаса абысын ажындарымен әңгімелессе, қолынан ұршығы түспейді. Алтынайға тамағы тоқ, кӛйлегі бүтін болса болғаны. онан ӛзгені іздемейді. Үй міндеті — әйелде, түз міндеті — байында1. Бұл — құдайдың бұйрығы. Бұрынғыдай емес, Алтынай тұрмысына енді риза. Риза болмай не ғыпты? Байы атқа мініп, кісі болды. Кісі бол-ғалы, үйі үй болып келеді. ӚмірІ бітпеген қара ала сыр-мақ та, ак киіз де тор алдында пайда болды. Бұрынғыдай емес, Алтынай жымың қағып, кӛк ала әбдіренің аузын да кӛбірек аша беретін күйге ұшырады. Алтынайда ақ бәтес 94 кӛйлек, жасыл жеңсіз де пайда бола бастады. Алтынай абысындарына мактанып та қояды. Ӛйткені ол еңді «ұлықтың» қатыны ғой. Бұрын бұйығы, жаман Алтынайдың енді тілі де шығуға айналды. Қатындар: «Күйеуің қайда кеткен?» десе, «Қызметпен болыс ауылына кетті» немесе «Ауылнай шақыртқан екен» деп, тұмсығын кӛтеріңкіреп, ернін бір жымырып қоятынды шығарды. Әлдебіреу кісідегі ала алмай жүрген ақысын, не қорлық кӛріп жүрген, ұзатқан қызын сӛз қылса, Алтынай кӛлденеңнен қыстырылып «Онынды біздің әлгіге неге айтпайсың?» деп қоятын болды. Алтынайдың аузына енді «әлгі» кӛбірек түседі, ӛйткен оның қолынан келмейтін іс бар деп білмейді. Байын сондай кӛріп жүрген Алтынайдың бүгін мінезінің тіпті дәмі жоқ қой. Бәсе деймін-ау! Жоқ, Алты найдын ӛзінше дәмі әбден бар. Алтынайға құдайдың бер ген бір мінезі — анда-санда кілтің етіп, кегжиіп қалатын Ар жағында пәлендей зілді екпіні болмаса да, күйеуі іші риза болса да бер жағы, сырты ӛп-ӛтірік қыртыңдаған наразы кісісіп, сыр бермейтін. Сонысы ма, немесе Алтынайлығын, жан екендігін, Медеудің апасы екендігіі кӛрсеткісі келд ме, ӛйтпесе «әлгі» тысқа шығып келген де, қанжығасының құр қайтқанына кӛңілі толмады ма әйел шіркіннің қай бұлтақ-сылтағы екенін кім білед калайда күйеуіне бір тарс ете түсуді ӛзінше дұрыс кӛрді. Дәрет алғаны болмаса, Алтынай намаз окыған жоқ Байына еліктеді дейсіздер ме? Жоға… оқымайтын бір реті келгең де. Намаз оқығанда да, Алтынайлардың аузы жыбырлатып, жығылып, тұрып жатқанда, не айтып, не қоятынын бір құдай білмесе, пенденің кӛзі неге жетсін Алтынай тӛсегінің аяқ жағына отырып, мәсісін киіп ЖАтып, күндегі әдетінше шұлығындағы тесікке сұқ қолын тағы бір батырды. Осы түскірден қашан құтылар екен Ұлыктын қатыны басы мен бақайы жылтылдап жүргені несі жақсы дейсің? Бірақ «әлгі» тірі болса, бүтінделер деген ой келді де, тезірек орнынан тұрды. Ӛйткені сиырын саууға асықты. Тарғыл шолақ сиырдың бұзауы еміп жатқанға жүгір барып, басын жұлып алып қараса, арам қатқыр, қақтап тұрып еміп қойыпты. Бүйірге бір нұқып, ашаға таман жетектеп еді, бас жібі шолтаң ете түсті. Басын шайқап, таңдайын бір қақты да, жалғап байлап, қасқа сиыр мен ӛкіректі саууға кірісті. Алтынайдың жарылған күс қолдары жып-жып етеді. Емшекті суыра тартқанда, сиырдың кӛтеншегін солқылдатады. Сауған сайын сүт молайып, шелегі күр-күр етіп ән салады, шелектің әнін тыңдап отырып Алтынай қызыл бұзауына мықты бас жіп қайдан табылар екен деген ойға батады. Қойы жоқ үйге жіп-шу деген нардың пұлы емес пе? Одан-бұдан шымқытып сұрап алған жүн қай бір жарытады? Кіші ауылдағы Жамалдың апасынан сұрамаса, бұл ауылда атымен жоқ қой. Жіп-жаңа, аттай бір бас жіпті жаңа таққаны сол еді, сыртқы ауылдың балалары ала қойып, кӛзін ағартып кеткені?.. Қолына құлғана шыққыр? Қайсысы ғана ала қойды екен? Бір қолын шошайтып, шу-шулеп, сиырларын қорадан аулағырақ айдап салған соң Алтынай үйге келіп, шелектегі екі сиырдың сүтін қара табақ пен ескі сары тегешке бӛліп құйды. Жұқалап жайпақ ыдысқа қойса, қай- мақ кӛп тұратынын Алтынай әлдеқашан білген ғой. Не дегенмен Алтынайдың қолы берекелі қатын. Жылына тістей қатып, тырнақтап жүріп, үш сиырдан 3-4 қарын май алады. Ӛліп бара жатсын, аузына бір салмайды. Қай- мақ былғап отырғанда Медеужаннын алақанына да бояу сатқан бақалшыға ұқсап шымшып қана салады. Онда да зорын тапса. Аққа қалай ауыз тиді, солай ірімшік, құрт қайнатам деп арпалысады. Оның есесіне қыстыгүні сорпаға, кӛжеге сарқасқа қылып құрт езіп, тойып алса, қора ішіне қамзолмен кӛйлекшең шыққанда бойы қыз- қыз қайнап жүреді. Майының артығын сатып, киім-кешек, үн-шайға жұмсайды. Ауылдағы кексе қатындар шаруаға қырбай келіндеріне ұрысқанда: «Жидіген, шірік күң! Ана Алтынайды кӛрмеймісің, бит терісін биялай қып отырғанын!.. Қазақтың қатыны сондай келеді»,— деп ұрсатын. Мұқаштың да кӛбінесе түзде жүріп, шалықтап, оған-бұған ұрына беретіні Алтынайдың арқасы ғой. Қатыны үйін тапжылтпай, бар-жоғын білдірмей отырғандыкі де. Бірақ Мұқаш оның қадірін біледі деймісін? Алтынай ырысы бар кедейдің маңдайына бітетін қатын ғой. Дүниеде «байының тауып әкелгенін ұқсата алмай, ас-суында бір береке болмай, байын борышқа ұрындырып, бірін-біріне қоспай, қатының салдыбалақтанып, ызыңдап отырар ма, кәпір! Одан қырсық не бар дейсің? Сүтін жайлап, ілегенін тӛгіп, күлін шығарып, ыдыс-аяғын жуып болған соң, Алтынай пештің түбіндегі шекпен жапқан қара аяққа ұн салып алып, жүресінен отырып, тоқырандап бауырсақ иледі. Қолдары машинаша жыпылдап, дереу есіп кесті де, шошалаға барып от жақты. Молданың үйінің үлкен бақырын әкеп, алқымына кӛсеу тіреп, қоңырсытып, бауырсақ пісіріп отырғанда талтаңдап, қалталақтап кӛзін ашып-жұмып, манаурап, жа- лаң бұт Медеужаны да келді. — Тұрдың ба, сәулем?— деп Алтынай оң қолымен қолтығына қысып, мандайынан сүйді. Медеужан бақыраштағы қызара бӛртіп келе жатқан, ортасы тесік жалпақ бауырсағына қарап: — Апа, жалпағым… — деп үрты салбырап, маңқиып, ауызын ашты. — Ие, күнім, сенін жалпағың,— деп апасы ши ӛткізіп, жалпағын қолына ұстатты. Томпиған, маубас Медеу отқа борбайын кақтай, шӛметейі салбырап, жүресінен отырып, шидің екі басынан ұстап, аузын ыржитып, бетін тыржитып, ыстық бауырсақтың шетінен тістей бастады. От маздап жанып, май шыжылдап, бауырсақ быжылдап жатыр. Медеужаны жанында. Ендігі Алтынайдың ойы: шайын қайнатып, күйеуін оятып, Медеужанын ортаға ала, ағасының тізесіне шынтақтатып, үшеуден үшеуі ыңсыз-шынсыз отырып оразасын ашу. Шайын баптап кайнатып, обден үйқысы қанды-ау дегенде «әлгіні» оятып, Алтынай бұл арманына да жетті.. Медеужанға ұқсаған бет-аузы қожалақ таукеншік самаурынының сол жағында қызыл жиек шыны аяқты тӛрт саусағының басымен шошайтып ұстап, Алтынай тершіп, ащы шайын ұрттап отыр. Күйеуіде бауырсақты жүдемдете аттандырып, аузына тас салғандай, аяғын босатып отыр. Ағасының тізесіне сүйеніп, бауырсаққа ұртын бұлтитып, малжаңдап, кӛзін ашып-жұмып, Медеужан да қалысатып емес. Байғұстар шайларын ішіп, жайлансын. Сұқым шалдарша, сұғанақ балаларша кӛзімізді сатып, кылқиып отырмайықшы, ӛз үйімізде де шай бар ғой. Қазақтың сондай телмірген әдеті құрысын! Түндегі уақиғадан кейін ел не жайлы болды екен? Мамырбай отағасы не күйде отыр екен? Одан да соларды барып кӛрейік, оқушылар, бері жүріңіздер! Әлден уақытта жатып-жатып есін жинаған еркектер ептеп басын кӛтеріп, бірте-бірте қыбырлап, індерінен шығып, ӛзгелерін дыбыстап шақырып, қатын-қалаш ышқынып, шуласып, балалар енесіне табысқан қозыдай жамырасып, әкелерін, ерлерін, ағаларын іздеуге кірісті. Самбырлап, дүрлігіп, ентелеп, жүгірісіп: «балта, балта» деп, бірін-бірі шошытып, Мамырбайдың еттігін бұзып: «Не болды? Не боп қалды? Ойпырмай! Амансыңдар ма?» деп анталаған, үрейленген еттіктен шығарысып алысты. — Бәйбіше қайда? Ақбілек қайда?— деп кӛзі шарасынан шығып, Мамырбай отағасы күрс-күрс етті. — Ойбай-ау! Олар қайда? Кӛргеміз жоқ…— десіп таңданып, олай да, бұлай да жүгірісті. Бір мезгілде ӛкірген сиырдай қараңғы түнді күңірентіп, қатындардың дауысы баж ете түсті. Жан шошырлық бажылға дір етпеген жүрек қалмады. Сӛйтсе — апанда теңкиіп, серейіп жатқан бәйбішенің үстінен шыққан екен. Ақбілек ұшты-күйлі жоқ, алып кетті ғой. Мамырбай ӛгіздей ӛкірді, сылқ етіп отыра кетті. Ауыл қойдай маңырап, қозыдай шулап жатқанда, дүрсілдеткен атты кісінің тықырын шеттегілердің құлағы шалып қалды. — Атты-атты!— дегенде, су жүрек боп қалған жүрт ішін тартқан дауылдай кенет басыла қалды да, сонша болмады, қайтадан дәуірлей, бажылдай, күңіреніп кетті. Ол келген қазақ екен. — Немене? — Бәйбішені атып кетті. Ақбілекті алып кетті. — Ойбай! Бекболатты да атып кетті. -Күйеудіме? — Е! — О қайдан жолығып?.. — Мына жақтан құс салып келе жатқан емес пе? Ойбайлаған әйелдің дауысы шыққан соң, қуа жӛнелгенімізде… — Ӛлі ме, тірі ме? , — Әзір тірі, кім білсін… Бекболатты жақын ауылға апарып, жарасын таңып, жолдастары жан-жаққа шапқан екен. Сол шапқыншының бірі осы екен. «Ажал шіркін, адамның алдынан айқайлап келген бе? Аңсызда артыңнан бұғып келіп, алып ұрғанын бір- ақ білесің. Ажал бір ұры ғой, ажалға не дауа бар?» десіп, ертеңінде маңайдағы ел жиылып бәйбішені кӛмісті, «сабыр етіңіз, бұл да бір уақыт шығар…» десіп, Мамырбайға тоқтау, кӛңіл айтысқан болды. «Қаза шығын… қайырын тілеңіз!» деген болмаса, Ақбілекті ауызға алуға бір адамның тілі бармады. Ӛйткені ол жара атын атауға — адамның аузы жиренетін жара еді. Ол жараң Мамырбайға емес, бәріне де намыс, қорлық, масқаралық еді. Жаназаға жиналған адам о жер, бү жерде топталысьш отырғанда, бұл оқиға жайынан неше түрлі бал ашып, аңыз қылысты. Біреулер: — Тегі, ақсақалға азуын басқан біреу басып берді ғой. Әйтпесе, қиядағы ауылға келетін реті жоқ қой…— десіп, ӛз басынан ақыл шықпайтын қошеметшілер: — Рас айтасыз, әйел іздесе, қара шат маңында да ел бар емес пе? Бәрін қылатын қазақтың ӛзі ғой. Кімнің несі барын орыс қайдан білуші еді,— деп жүптесті. Ӛздерінің берекесіздігіне, намыссыздығына, бірін-бірі аямайтындығына кӛздері жеткендей болып, біраз еһелесіп басылған кезде: — Бұл іс кімнен келді? — Кімнің қолынан келер екен?— десіп, ойға жүгірісті. — Ақсақалға ондай ӛшті-қасты кім бар екен? — Шӛп тақырыпты дау-шары үзілмеуші еді, Жаман-байлар болмаса. — Қой, оларда жауға шаба қоятын кім бар? Және ол қашанғы дау? Бӛтен біреу шығар. — Бір келсе, бұл жұмыс Құрбан қажылардан келеді, партия болған соң аяй ма?— деп, мына жақтан бір құла ауыз қоя берді. — Сен қайдағы жоқты айтады екенсің. Елдің партия болып жүргені бір бүгін бе? Бұл ӛзі елдің салтында жоқ нәрсе ғой, біреудің ашылмаған қауын, жарылмаған жұмыртқасын… Мұсылманның баласын кәпірдің нетуіне қиып, Құрбан қажы да оңбас. Ӛзі де бала ұстап отырған адам, құдай жүзін кӛре ме?— деп, ақ сақалды, қасқыр кӛзді кісі оны тежеп тастады. — Мен білсем, бұ жұмыс Әбеннен келді,— деп, кӛк тұмсық, тарғыл бет адам сар шақшасын сермеп, бір қозғалып қойды. — Ана жылы қасқа атын орысқа әпергеннен бері оның ішіне қан қатулы болатын. «Әй, бір қылсам ба!» деп соның кезенуі жаман еді,— деді. — Әй, оның қолынан келе ме екен? Оның бір сенген адамдары Мақыштар еді. Олармен де анаугүні екі бие туралы шайырғал болып қалды десіп еді ғой. Біреуге сенбей, ондай кӛті былғаныш іс қыла алмаса керек,— деп қасқыр кӛзді кӛне адам тағы бастырмады. Ақсақалдың ӛшті-қасты кісілерін қылға тізіл, он, он беске апарып, біреу үйден, біреу бүйдеп жорығанмен байлаулы түйін шықпады. Ӛйткені біреу партиялықпен, біреу жегжаттықпен, біреу алым-салығы, біреу берімсегі, біреу ұрланған малы тимегені үшін, біреу қатыны кеткені үшін немесе қатыньша, қызына барғаны үшін, ең болмаса тілі тигені үшін біреуді айыптап, біреуді қорғағаннан басқа, әркім ӛз есебін ойлап, бүйрегі бұрғаннан басқа, дәл жанашырлық қылып әділ қағушы, әділ тексеруші жоқ болды. Біреу іреді, біреу сойды. Осы жұмыстың тұсында Мамырбай ақсақалға жаны ашыған кісімсіп жағынып қалғысы келгендер де табылды. Әлдебіреуден кек алу үшін сонан келді деп, ұрындырғысы келгендер де болды. Ақсақалдьщ қайғысына шын пейілмен ортақтасатын адам кем еді. Жалғыз-жарым құдаңдалы, тілеулес адамдар болмаса, бәйбіше қымызды аяқ толтыра беретін кейбір кӛршілер болмаса, жалпылама достың да, қастың да пәлен-дей күйзеле қойғаны жоқ. Сырты күйзелген тәрізденсе де, ішінен жаман ойы арылып кете алмады. Жұрт жаназадан тарап, ай-жай болған соң сол күні бей-сауат жүріп, ат қинаған кім екен деп, әркім-ақ сұрастырып, құлағын түре бастады. Ӛйткені бұл жолы да, одан бұрын да жалаң Мамырбай емес, талай ауыл шабыншылыққа ұшыраған. Мал-мүлкі талауға, адамы дүреге жығылып, шығындалған, күйзелген, күйінді болған. «Ел құлағы — елу» ғой, суық жүрісті адам білінбей не тұрсын? Сұрастырып, қағып келгенде, осының бәрін қылып жүрген Мұқаш екені кешікпей-ақ ашылды. Қалай ашылды десеңізші? Былай: Сол күні кешке жақын Мұқаштың Қарашатқа қарай желе жортып бара жатқанын бір қойшы кӛреді. Бір деңіз. Мұқаштың қатыны бір абысынымен елеуіш бере қоймадың деп, шаңқылдасып қалғанда, абысыны: «Осы елдің бар дүниесін үйіңе тығып отырғанынды кӛрермін! Желікпе, құтырма! Қарала сырмақтың иесін де білем, ақ киіздің, бәтес кӛйлектің қайдан шыққанын да білем…» депті. Соны есіткен соң Сүлеймендікі жансыз кісі жіберіп, Мұқаштікіндегі сырмағын танып келіпті,— екі деңіз. Бәтес кӛйлектің де, жасыл жеңсіздің де иесі шығыпты,— үш деңіз. Мұқаштың торы ала аты ертеңінде ер қатып жүргенін сыртқы ауылдағы Суыбырайым кӛріпті. Суыбырайымның сӛзінде пәтуа да болмаушы еді, сонда да… мұнымен — тӛрт деңіз. Түн баласында Мұқаштың үйінде тұрмайтынын бір сӛздің ретінде Тезекбай молда да айтып қалыпты. Аңқылдаған аңқау адам ғой. Мұнымен — бес деңіз. Мамырбайдың баласы үстімнен материал жинап, болыс болайын деп тұрғанымда, қойғызбай жіберді деп Мұқаштың ӛкпелеп жүргені тағы мәлім. Енді Мұқаш болмағанда несі қалды? «Мұқаш, Мұқаш содан басқа адам да емес» деп ел түгел ден қойды. Ел болып Мұқашқа шұқшиды. Бұған не қылу керек? Қалай кек алу керек? Шауып ала ма? Сотқа бере ме? Ӛлтіріп жібере ме? Ӛртеп жібере ме? Қалай да не бірін, не бәрін істеуге елдің беті түзелді. Әйтсе де Мұқашқа тап бере алмады. Тап бермек түгіл, маңына да жолай алмады. Оған себеп мынау еді. Бәйбіше мен қызынан айрылғалы Мамырбай отағасы ертеңгі шайын ішкен соң, тӛбе басына шығып, жер шұқып отыра беруші еді. Бір күні тӛбе басында отырғанда Сүлеймен ауыл жағынан тымағының құлағы қалкаңдап, түсе қалды. Амандықтан кейін: — Бай, түндегі малағамды білдіңіз бе?— деді. — Жоқ,— деді. — Ойбай, үлкен оқиға боп қалды! — Немене, жаным? — Құдай оңдап елдің кӛзі бір ашылды… — Не бопты, Мұқаш па? — Жоқ, ойбай… — Ал айтшы! — Таудағы белеуіттерді қызылдар тып-типыл ұстап әкетіпті. — Қалайша? Ақбілек қайда қалыпты? — Ақбілектен хабар жоқ… Әйтеуір түгел қолға түсіпті. — Оны сұрадыңдар ма? Кім келді? — Түрқұлақ ауылынан Телтайдың Қарақұлы келді. Қызылдар сол ауылда бекініп жатқанда, Мұқаш ақтарды алдап, үстіне алып келсе, қызылдар тарпа бас салады. Сасқанынан атысуға да мұршасы келмей қапты. Бұл иттеріңнің ӛзі бізге мықты боп жүргені болмаса, қысылған кезде түк емес екен ғой. — Мұқаш оларды қалай алдап жүр? — Есебін тапқандағы, ол иттің ӛзі айлакер, жанкешті неме екен… — Қызылдарға тағы жағымды болды десейші. — Жағымды болғанда қандай! Енді бір үлкен орынға кіреді ғой. — Бұл сұмның арам ойы осы екен ғой. Япырым-ай, Ақбілек не болды екен, ә? Одан хабар біле алмаған екенсің…— Мамырбай шатқаяқтап, орнынан тұрып, аяғын апыраңдай басып, ентігіп үйіне қарай жӛнелді. Ауылдың кісілерін дереу жиғызып алып, Ақбілекті іздетуге бес кісі аттандырды. Бұлар шабуылдап, ауыл-ауылдан, кез келген кісіден сұрау салып жүре тұрсын, оған дейін Ақбілектен хабар берейік. Әуелгі кезде Ақбілек қолға түскен құралайдай, екі кӛзі мӛлдіреп, кӛп ит анталаған күшіктей қүнысып, маңайындағы жанның бәрін жан алғыштай кӛріп, үркіп, елегізіп жүрсе де, анасын, ауылын ойлап, аузына дәм салмай, аштан қатып, бүк түсіп керсе де, әрі-беріден соң шыбын жаны түскір шыдатпады, мезгілсіз ӛле алмады. Ӛмір шіркін неден сонша тәтті болды екен! Адам дегеніңіз «басқа түссе баспақшы» болады екен, абақты екеш абақтыға да, зынданға да, соғысқа да жүре-жүре адамның еті үйреніп, кӛндігіп кетеді деседі. Ӛлім жазасына бұйырылғанын естіген адам да тамақ жеп, ұйқы үйықтап, ӛмір сүруден безе алмайды деседі. Дүниеде адамнан кӛнгіш мақұлық бар дейсіз бе? Ақбілек бірте-бірте тұтқынға еті ӛлгендей, бойын үйреткендей болды. Жан шіркіннің тәттілігі ме, қорыққаңдық па, қорғансыздық па немесе алғаш етегін ашқан адам ыстық кӛрінгендік пе, әйтеуір қара мұрт «сүй» десе, Ақбілек те оның бетіне ернін тигізіп, «күл» десе, о да езу тартқан болып, «сӛйле» десе, о да былдырақтап «люблю тебені» қағып, не деген ырқына кӛне берді. Қара мұрт Ақбілектің қасынан екі елі айрылмайды. Қолтығынан ұстап, белінен құшақтап, тауды, орманды қыдыртады, жеміс теріп береді, шашына, омырауына күздің солған гүлін қадап береді, кӛк шалғынға аунап, құшақтасып жатады. Тау ӛлкесіндегі бұлаққа апарып, Ақбілектің мәсісін шешіп, аяғын суға малып, ақ балтырына қара мұртын жыбырлатып сүйеді. Ақбілек шаршаса мойнынан құшақтатып, тақымына бір қолын салып, кӛлденең кӛтеріп жүреді. Шайды ӛз қолымен ішкізеді, нанды, етті ӛз қолымен аузына апарады, екеуіне тӛсекті қағып-сілкіп қостың ірге жағына ӛзі салып, ӛзінің сүр шекпенімен қымтап, бауырына басып жатады, ернін жеп қоятындай құшырланып ұзақ сүйіп, қатты қысып, о жер-бұ жерін ұстап, қытықтандырғанда, Ақбілектің жүрегі аузына тығылып, тамырлары тұтанып, жанып кеткендей, тұла бойы шымырлап, кӛзін жұмып, ӛзін-ӛзі ұмытып, әлсіреп, керіліп жата кетеді… Содан кейінгіні ӛзі де білмейді… Басқа бір дүниеге кіргендей болады… Осынша ӛліп-ӛшіп, ӛзеуреп, еркек басымен әйелге мұнша кішірейіп, ит сияқтанып аяғына шейін жалағанына Ақбілек түсіне алмайды. Мені алдаймын, жұбатам деп істей ме? Жоқ, шынымен жақсы кӛргені ме? Болмаса, кӛптен әйел кӛрмей құмартқаны ма? Әйтеуір одан арғысын болжай алмайды, қайткенмен қара мұрттың қылығының бәрі жат. Кейде Ақбілек сонша бәйек болып отырғанына, еркек басына ұят қой деп жиренеді, ӛзін- ӛзі жұбатқан болады. Қалай да екеуінің арасы жер мен кӛк тәрізді, дене жақындығы болғанмен, жан жақындығы жоқ тәрізді. Бір күні қас қарайған кезде орыстар бір жаққа баратындай қару-жарақтарын қамдап, мылтықтарын сытырлатып, оқтап, ер-тоқымдарын салдырлатып, балдырлап сӛйлеп, аттарын ерттеп, әбігерлене бастады. Қара мұртпен екеуі тоғай аралап келгені жаңа еді. Ақбілек қосқа кіріп солдат кӛрпесінің үстіне шынтақтап, уһлеп, аулы есіне түсіп, босаға жақтағы қара астауға кӛзі түсіп жатыр еді. Даладағы олай-бұлай жүгірісіп, ат ерттесіп, әр жерде күбірлескен кӛп орыстарға қара мұрт барып, бірталай сӛйлесті. Қабағы түсіп, түсі сұрланып, қайтып келді де, о да мылтықтарын сүртіп, оқшантайларына оқ толтырып, киім, ер-тоқымдарын жинап, қамдануға кірісті. Ақбілек басын кӛтеріп алып, «қайда барасың?» дегендей қара мұртқа тандана, үрейлене қарады. Қара мұрт кӛзінің қырымен қарап қалса да, кӛрмеген кісі тәрізденіп, тӛмен қарап, күйбеңдей берді. Бір мезгілде тысқа шығып кетіп, тілмәшін алып келді: — Біз соғысқа барамыз, сен қайтесің?— деді Ақбілекке. Ақбілек кӛзі бажырайып, не дерін білмей сасып қалды. — Қайда болғың келеді?— деп тағы сұрағанда, Ақбілек мойнын әнтек қисайтып, бұғағын бұлтитып, жалынған, назданған дауыспен: — Аулыма қайтармайсыз ба?..— деді. Қара мұрт басын шайқады. Ақбілек кірпігін жыпылықтатып, жерге қарады. Тілмәш тағы сұрағанда Ақбілек: — Тым болмаса, жақын жердегі бір ауылға жеткіздірсеңіз,— деп кӛзіне жас мӛлдіреп келіп қалды. Қара мұрт басын тағы да бір шайқады да: — Бізбен бірге жүргің келмей ме?— деді. — Соғысқа ма?— деді Ақбілек еңсесін бүкшитіп. — Соғысқа,— деді қара мұрт иегін бір қағып. Ақбілек басын шайқап: — Ендеше, мені осында-ақ тастап кетіңіз,— деді. — Түнде жалғыз ӛзің қорықпайсың ба? — Қорықсам да қалайын… сіздер қайтып келмейсіздер ме?— деді жұлып алғандай. — Мәлім емес,— деп қара мұрт мұртын дірілдетті. Сол сӛзді бітірген кезде тағы үш орыс келді. Олардың басын сілкуінен, қол сермесінен Ақбілек: «Бір жаққа барайық, жабылып масқаралайық, атып ӛлтірейік» деп түр ғой деп түсінді. Қара мұрт оларға ашуланып, кӛзін тікірейтіп, тістене ежірейіп сӛйлеп еді, беттері қайтқандай алақандарын жайып, мойындарын қылқың еткізді. «Сендердің талқыңа бермеймін» деп түр екен деп, Ақбілек қара мұртқа жаутаңдап қарай берді. Әрі-бері сӛйлесті де, олар кетіп қалды. Қара мұрт отырды, «жүре бер» дегендей тілмәшқа бас изеді. Тӛмен қарап мандай терісін үш саусағымен уқалап біраз отырған соң оң қолын сілкіп қалып, ұшып түрегелді де, ӛз кеудесін ӛзі түртіп-түртіп, Ақбілекке қолын ұсынды: «Жүр» дегені. Ақбілек жып-жылдам түрегелді. Қара мұрт Ақбілекті қолтығынан ұстап, қостан шықты да, оң жақтағы бұлақтың бұтасына қарай алып жүрді. Үйтқып соққан ызылдақ жел. Ай жоқ. Қараңғылық қоюланып келеді. Сабаған жүндей түйдектелген, шыңылтыр, сұрғылт бұлттар тоғытқан қойдай шоғырмақтанып, тауға қақпақ болатындай, тауды тұншықтыратындай, аш тауықша селдір жұлдыз тарыларын бір-бірлеп қылқып жатыр. Жұлдыздармен бірге үміт сәулелері де бір-бірлеп батып бара жатқандай. Ақбілектің сұм жүрегі әлденені сезгендей болады. Екі кӛзі жалт- жұлт етіп, қара мұрттың бетіне қарай береді. Қара мұрттың беті сұрланған, кӛзі қанталап, танаулары желбіреп қозғалған іспеттенді. Аяқ басуы қатаң, Ақбілекке ұнамайды, жүрегі қысылып, ӛкпесі аузына тығылып барады. Шеткі шоқ талдан асып, кӛп тал мен арадағы алаңқайға барғанда қара мұрт тоқтады. Ақбілектің бетіне тура қарап біраз тұрды, құшақтап, қысып, аузынан үш рет құшырлана сүйді. «Осылай тұр!» дегендей екі иығынан басып қалды, бес-алты адымдай жерге барып тұра қалды. Алтыатарын алып, Ақбілекке кезене бергенде, Ақбілек шаңқ етіп, безілдеп кезеулі мылтыққа қарсы тұра жүгірді. Қара мұрттың кезенген қолы сылқ етті. Алтыатары жерге түсіп кетті. — Мені неге атасың? Не жазығым бар еді? Ағатай-ай! Не қылдым?..— деп Ақбілек зарланып, жылап, ӛне бойы қалшылдап, қара мұрттың мойнынан құшып, аймалап сүймесін бе? Қара мұрт қолын салмақпен кӛтеріп, керенау құшақтап, арқаға қақты, аяғандай болды. Бетіне біраз қарап тұрды да, мылтығын қабына салып, Ақбілекті қосқа қайта алып жүрді. Қосқа келген соң тілмәшін шақырып алып айтқаны: — Мен сені сүйдім, сен үшін жанымды қидым, ӛзімнен кейін ӛзгенің сүйгенін қаламаймын,— деді. Ақбілектің іші мұздай боп кетті. «Ой, жасаған! Орысқа сенім жоқ екен ғой! Әнеугіден бері ерлі-байлы кісідей боп жүріп, кетер күні ӛлтіріп кетем дегені неткен ӛзімшілдік, неткен тас бауырлық, неткен қанішерлік! Орыс шіркін ӛзім ғана ӛмір сүрсем екен дейді екен-ау! Ӛзгені жан екен десейші! Аяу деген болсайшы…» деген ойлар дереу сап ете түсті де, дереу айла тапқысы келді: — Мені ӛлтірме! Қасықтай қанымды қи! Мен саған тағы керек болмасымды қайдан білесің? Мен түсімде саған еріп, қалаға барып жүр едім. Сен бұл жолдан аман-есен қайтарсың, еліңе аман барарсың…— деді. «Жақсы сӛз — жарым ырыс» деген мәтел ӛте-мӛте ӛлімге бара жатқан адамға жылы тисе керек. Қара мұрт Ақбілектің әлгі сӛзін ырым кӛріп, сенді де «айтқаның келсін» дегендей аузынан сүйді. Сам жамырап, ел орынға отырған кезде орыстар бастығының ақырып қалған даусымен қаздай шұбырып, асудың тар аузына қарай арқандай созылды. Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойрандап кеткен озбыр омырау, ӛксікті күндер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстап бара жатты. Тықыр ұзаған сайын «алла, алла…» деген лебіз кеудені керіп, ауыздан еріксіз ағылуда еді. Кӛшкен орыстың жұртында бұралқы күшіктей қаңғырып Ақбілек жалғыз қалса да, жалғыздығына ӛкінген жоқ. Орыстың оғынан ӛлгеннен де, құлазыған иесіз тауда тентіреп ӛлгенін артық кӛрді. Орыстардың дыбысы ӛшкенше: «Қүтқарғаның шын ба, жасаған?» дегендей, арттарынан топырақ шашып, қарасы ӛшкен соң: «Уһ!» деп демін бір алып, тӛңірегіне кӛз салды. О кезде ызғырығы ызылдап, бойды мұздатып, сабалақ қара бұлттан түн жамылған күздің кӛзсіз қара түні ақ бас Алтайдың үстіне қара бурадай шӛгіп, сай-салаға бауырын тӛсеп, дүние қарауытып келе жатыр еді. Кӛк жүзінде жайылып жатқан жұлдыз, қойларын кӛздеп тұратын шопан атасындай — жау кӛргендей, зым-зия жоғалыпты. Саялдық қара бұлттар-ау! Ақбілектің жанын тұншықтырған қара тұман аз болды дедіңдер ме, үстіне мұнша тӛнгенше, анау асқар таулардың басына тӛнсеңдерші! Күздің сарғыш жапырақтары-ау! Кімді әлдилеп, сыбырлап тұрсыңдар? Қалың бұтаның қайғысыз, қамсыз бӛденелері-ау! Несіне қара түнді жаңғырықтырып тұрсыңдар? Сұлудың жүрегін жанышқан ауыр шерді сендер сейілтем дейсіңдер ме? Қанатын қаршыға күйретіп қиқайған қостың алдына бір қолымен жер таянып, аспанға қарап отырған сүқсырдың налыған зарын тәңірсіне жеткізем дейсіндер ме?! Бұлттар-ау, серпілмейсіңдер ме?! Жапырақтар-ау, сыбдырлап жерге тӛгілгенше, шерлі сүлуға сая болсаңдаршы! Ызғырық-ау, ызылдағанша, жапанда жалғыз қалған баланың әкесіне хабар берсеңдерші! Ой, мейірімсіз шіркіңдер-ау! Сендердің тілдеріңді Алтайдың жаралы аруы бірмейді ғой! Сендердің қас- қабағыңа қараймын, сендерге еркелеймін деп есіл сұлу мұндай күйге ұшырады ғой! Жел мен бұлттың алласына сенем деп сенделіп қалды ғой!.. Түн түнереді. Ақбілек үрейленеді. Тӛбесінен зу етіп бір топ шүрегей ӛтеді. Ақбілек дір етеді. Шӛпті сылдырлатып торғай ұшса да, тоғай ішін тартып, уілдесе де, тау үкісі таңдайын қақса да, Ақбілек жан-жағынан жау қамап келе жатқандай елегізіп, қымтырыла береді. Жатайын десе, кӛзіне ұйқы келмейді. Отырайын десе қорқып барады. Жүрейін десе, қараңғы түнде жол таба алмай адасам ғой, әлденеге ұрынам ғой… деп қорқады. Есі-дерті: осы арадан кету. Бірақ түн ішінде кете алатын емес. Қазақтың қосын, қазақтың астауын, шӛмішін ес кӛреді. Үңірейген иесіз қосқа кіруге тағы батылы бармайды. Ақбілек қайтерін білмей алақтап, қүнысып, бүрісіп кӛп отырды. Түнге түн үласқан тәрізденеді. Қос алдында жат-қан астау да кӛрінбейді. Жасаған-ай! Таң да атар ма екен! Бір мезгілде орман жақтан бір үрейлі дауыс шыққан секілденді.. Ақбілек елегізи бастады. Манадан бері жалма-мауыздай кӛріп отырған үңірейген қосқа жалма-жан кіріп кетті. Ауылда қой күзетіп жүргенде қасқырдың үлыға-нын әлденеше естіген: әлгі дауыс соған үқсайды. Апы-рым-ай! Қасқыр келер ме?.. Онда қайтем? Қой, келмес, қоста кісі бар деп ойлар, қорқар, қостың айбыны бар ғой… Әлде манағылардың кетіп калғанын олар да білді ме? Олар барда қасқырдың дауысы естілмеуші еді ғой… Қостың есігінен ептеп сығалайды. Қараңғыда бірдеңе қараң еткендей болады. Бірақ дыбыс білінбейді. «Қорыққанға қос кӛрінген» шығар деп жориды. Ӛзіне қайрат бергісі келеді, оған да болмайды. Ұлыған дауыс анық толастап бара жатады да, тағы да естіледі. Бара-бара ұлу молайды. Тауды күңірентіп ӛзге дыбыстың бәрін басып кетеді. Ақбілектің қолы ӛзінен-ӛзі қостың бір сырығын суырып алады. Құлаш тӛс жарардай қайың сойылша, сойылшаны қос қолдап бауырына таман қысып қояды, бір ұшы қостың сыртында. Қасқыр келсе қару қылмақшы. Ұлыған дауыстар саябырлаған тәрізденеді. Сойылшасын жерге сұлатып салып, Ақбілек азырақ бой тоқтатты, бірақ онысы ұзаққа бармады. Бұлақ жақтан су сылдырлағандай болды… Бұ немене?.. Адам ба? Аң ба?.. Кім болса да қатерлі. Ақбілек сойылына тағы жармасты. Демін ішіне тартып, сілейіп қалды. Кешікпей-ақ қара түнде қаз-катар, дӛп-деңгелек екі кӛз пайда бола кетті. Екеуі де қып-қызыл, жайнаған от. Ақбілек атып түрегеліп, қостың түкпіріне бұғып отыра қалды. Әйтсе де байыз таба алмады, сойылы қостың аузында қап қойыпты. Ақырын еңбектеп, қостың аузынан қолын созып, жерді сипалап жатып сығалап еді, екі от тӛртеу болды. Сӛйткенше болмады, олардың артын ала кӛлденеңнен екі қызыл кӛз тағы ӛте шықты. Алты от Ақбілекке алпыс оттай корінді. Қараңғы түн каптаған кызыл кӛз болды да кетті. Оттар бір жылт етіп, бір сӛніп, елбелектеп, таянып келе жатқан тәрізді. Ойлағаны келді ме?.. Мінеки, шӛпті сыбдырлатып келіп қалды. Әне, қараң ете түсті… Ойбай-ай! Бір топ қасқыр! — Енді қай жаққа барайын?.. Ал, міне, қостың тоңірегін сыбдырлатып, жер тіміскілеп жүр… Ой, жасаған-ай! Тауып алар ма екен?.. Ойпырым-ай! Әнебіреуі от басында сүйекті қытырлатып кемірді. Мынаны кӛріп, Ақбілектің не жаны шықпай отыр десейші!.. Ақбілек үнін шығаруға мұршасы келмей, ӛлген кісідей отырған жерінде сіресіп қалды. Әлден уақытта арсаландап бір аш қасқыр Ақбілек отырған қостың аузына келіп қалды. Ақбілектің жан даусы түнді тіліп жібергендей шыр ете түсті, қасқыр біткен жарық беріп, кӛздері жалт етіп, тістері сақ етіп, оқшырайып тұра қалды. Қасқырлар ырсылдап, күрілдесіп, бураша шабынып тұрып алды. Ақбілек қасқырлардың қарсы шабатынын білгендей жалма-жан жан ұшырып, қостан атып шығып «қараңғыда кӛзім жоқ…» деген балаша айнала дӛңгеленіп, айғайды салып, ағашын сермей берді… Анда-санда арс-үрс еткен дауыс шығады. Қасқырға тиді ме, қосқа тиді ме, әйтеуір ағашы кейде бірдемеге тигендей қолы сүйсініп қалады. Қасқыр одан жаман ӛршеленеді. Ақбілек жан ұшыра сермейді. Қасқыр қамалайды. Ақбілек сабалайды, қасқыр абалайды, Ақбілек сабалайды, қасқыр абалайды. Ақбілек «аллалайды», қасқыр долданады, Ақбілек дӛңгелейді… Қасқыр күркілдейді… Ақбілек шырылдайды, қасқыр қырқырайды, Ақбілек шырқырайды… Сӛйтіп, Ақбілек кӛп қасқырмен кӛп соғысты… Ақбілек әбден алқынды, аласұрды, жұлқынды, әлі құруға таянды. «Енді жығылдым ғой, енді талайды ғой, енді ауызды салды ғой, енді жеді ғой…» деген кезде, Ақбілектің аяғы астынан бірдеңе жылт ете түсті. Қасқырлар жалт берді. Манағы, іңірде шай қайнатқан оттың кӛзы әлі сӛне қоймаған екен. Ақбілек аласұрып жүргенде аяғымен шашып жіберген екен. Қасқырлар отты кӛріп жалт берген екен. Қасқырдың оттан қорқатыны Ақбілектің есіне сап ете түсті. Ауылда қой күзеткенде қотанның шетіне от жағатыны кәне. Ақбілек от басындағы тезекті, қураған шӛпті дереу тұтатып үрлеп жіберді. «Менің керегім жаңа болған жоқ па?» дегендей жел де қошаметкейленіп, жалынды лап ете түсірді. Жалын қалай шықты, солай қасқырлардың қарасы ӛше берді. «Ӛлмегенге ӛлі киік» деген осы да. От сӛніп қалса, Ақбілектің ӛмірі де сӛнетін еді. Отты тапқан адамның анасынан айналсаң болмас па? «Заула, отым, заула! Мазда, отым, мазда! Қорқақ аңдар, тілсіз жаулар! Қаш, маңыма жолама! Күйдіремін, ӛртеймін!»— дегендей Ақбілек от тәңіріге сыйынып, таң атқанша маздатып, жаны аман қалды. Қызыл кӛз, қасқыр жүз, қабылан азу, қара түнді Алтай аңғарынан үркіткелі, қорғасын аспанға алтын айдай Күнікей сұлуды ӛрмелеткелі, күншығыс ұжымағы қызыл қақпасын ашқанда, Ақбілек артына алақ-алақ етіп жолға шықты. Белінде — түндіктің бауы, етегі — ышқырында, қолында — түндегі сойылша. Кімді ұрып жығатынын кім білсін, әйтеуір ала шықты. Аспанның күн жақ туырлығы ақшыл тартып, тау бастары алтын жалатқандай күлімдеп келеді. Таң ата жел де тынды, бұлттар да ыдырады. Ӛлкеден ұшқан бозторғай тау ығының деңгейінде қанаттарын қалшитып, Күнікей сұлуды мадақтап, тау-тастан беташар сұрады. Бозторғай-ау, кӛрімдікті Ақбілектен сұрасайшы. Ақбілек алтын сақинасын атып тастағалы келеді ғой. Оның жүзінде нұр бар ғой. Ол кӛретін жарық күн бар ғой! Ұзақ түнгі топты қасқырмен арпалысқанын заматта ұмытып, шоңқайма кебісінің жез нәлі тастан тасқа шықылдап, кашқан киіктей қаздаңдап барады ғой! Ақбілек ә дегеннен асуға тартты. Асумен асып елге бара жатқан, елден мал, азық-түлік алып келе жатқан орыстарды талай кӛрген. Осы тар асудан басқа бұл жақтан шығатын жолдың жоғын білген. Арты — елсіз тау, тау толған жау: аю, қасқыр, қабан. Алды — тар асу, асу асты тағы жау: кешегілер алдынан қарсы шығып қалмасына кім кепіл. Енді Ақбілек қаздаңдамай кім қаздаңдасын. «Енді есен-аманында ел шетін кӛрсем-ау» деп ұйқы, тамақты, шаршағанды ойына алмай, кӛңілі алып-ұшып, ентелей басып ентігіп келеді. Асуға шыға бергенде, артына бір қарады. Аяқ астында томардай томпиып қостар түр. Анау тау жылғасындағы ағаш, анау кӛгал, анау сай-сала, анау орқаш-орқаш тас — Ақбілектің адамгершілігін аяққа таптаған, абыройын тӛккен жер. Оларға кӛзі түскенде күйінген, ӛкінген, жиренген, әйтеуір ӛзегін ӛртеген бір жаман сезім пайда болды. Тӛрдегі таза тӛсенішті былғап кеткен күшікті желкесінен ұстап, ӛз тезегіне ӛзінің тұмсығын тигізсең, қандай жеріп, қыңсылап, кейін шегінеді. Артына қарағанда Ақбілек те сол күшік тәрізді болды. Қарағысы келмеді, теріс айналды. Асуға шықса да, алды-артын ораған таудан арыла алмады, бұрандаған қия тас, кедір-бұдыр тар соқпақ беті ашық даланы кӛрсетпеді. Күн таудан найза бойы кӛтерілгенде Ақбілек алқынып бір кезеңге шығып еді. Алды бұлдырмақ дала екен. Ауылына келгендей қуанып кетті. Қанаты болса ұшып кетер еді, әттең шіркін! Балтырлары солқ-солқ етіп, жіліншігі сырқырай бастады. Оған да қараған жоқ, жыбырлай берді. Бір мезетте Ақбілек екі қолын құлаштай сермей ылдиға түсті. Аяғының сырқырағаны әнтек басылайын деді. Шаршаған жоқ екем деп кӛңіліне медеу қып еді, сӛйтсе ылдиға қарай жүргеннен жеңілденген екен, тағы бір ӛрге шыққанда аяғы қорғасын құйғандай, ауырланып кеткендей тәрізденді, сүйектері сынып бара жатқандай болды. Ақ сүйек ойнағанда ор қояндай орғып бір қажымайтын аяғы түскірге не болды? Әбілет басып, әлдебір пәлеге бастап келе ме? Апырым-ай, тым құрыса, бір ауыл, ауыл емес-ау, бір қазақ, қазақ емес-ау, бір мал кӛрінсейші. Бір мал кӛрінсе де, Ақбілек қатерден құтылғандай кӛріп келеді. Бірақ адырлар бірте-бірте бұдырланып, белес тартқаны болмаса, қарайған еш нәрсе кӛзіне түспеді. Бір қырдан асқанда кӛлденең созылған сай килікті… Құдай жарылқады! Ӛзен, ӛзен! Арғы қабақта жол жатыр. Ел жақын ғой! Ақбілек ақтық күшін салып, аяғын тезірек басты. Ағыны тас домалатқан тасты сайдың тар ӛзені екен. Жадағайлау бір жеріне келіп, шапанын, қамзолын шешіп, кӛйлекшеңденіп, білегін түрініп, жуынды, су ішті. Әбден шаңырқап, шаршап қалған екен, сусыны қанып, бір кенелді. Ақбілек су жиегінде бірталай отырды. «Су ағады да жатады, ағады да жатады, бір таусылуы жоқ, қатерді, ӛлімді білмейді. Еш нәрсені сезбейді. Мен ішсем де бұған бәрі-бір — жақсыға да, жаманға да сусын болады. Құдайдың бұл да бір құдіреті-ау! Мейірімі-ау! Оны біз білмейміз-ау!» деген ойлар келді. Ӛмірі су кӛріп жүріп мұндайды ойлаған емес. Бұл ойды қалайша ойлағанына ӛзі де таң қалды. Аяғының астындағы суға қарап еді, ӛзінің түрін кӛрді. Шашы үйпаланып қалған екен, сумен сылап шашын жатқызды. Тарағысы келді. «Бірақ кім үшін түзелем?» деген ой келді де, тараған жоқ. Осы судың бойында бір қалтарыс жер болса, азырақ отырып дем алайын деп, жан-жағына қарап түрегелді. Аяғы ұйып қалған екен, жіліншігін үш рет қарыстап жіберді. Ұйығаны басылған іспетті болды. Сол жағында бір жарлауыт кӛрінді. Ақбілек кӛп ойланбай-ақ, камзолын киіп, шапанын жамылып, түндіктің бауы мен сойылшасын сүйретіп, солай қарай жүрді. Адам кӛрмейтін жер осы ғой деп, бір мүйістеу жеріне келіп тоқтады. Арты — жар, алды — су, оң жағы — мүйіс, сол жағы — құлаған жардың топаны. Кішкене суға қарап, екі тізесін құшақтап, бүгжиіп отырды. Күн қызып шекесі жылынып келеді. Мынау — ӛзен. Ӛзен бойындағы ел қайда? Күздігүні бұл ӛзенде ел отырмаушы ма еді? Жиегінде жол жатыр ғой… Ойбай-ау, жақын жердегі ел шаттағы орыстардан босып кеткен екен ғой! Маңайды жын ұрғандай қылды ғой! Мал-жаныңда билік қалды ма?.. Талай қыз мен сияқты соры қайнады ғой!.. Бірақ тап мендей болғаны жоқ шығар. Қостарына әкелген әйел кӛрінбеді ғой. Әлде ӛлтіріп тастап жүрді ме?.. Орыс шіркін адамды аямайды екен-ау! Құрғырдың атын атамайыншы, тағы келіп калар! Олар неғып қайтпайды? Әлде бірдеңеге ұшырады ма? Олар кіммен соғысып жүр екен? Әлде тӛңіректегі қазақтармен? Қой, қазақ бұлармен не ғып соғыса алсын? Не қауқары бар? Әлде қазақ біткенді қырып тастап, малдарын, қыз-келіншектерін тартып алғалы жүр ме? Онда бәрі бірдей неге кетті? Бес-алтауы барса да, мылтықтарымен бір тайпа елді жусатпай ма?.. Ӛздері қорыққан кісіше асығып- үсігіп, алды-артына қарамады ғой. Әлдебір күшті жауы келіп қалды ма? Олардың жауы кім? Ойбай-ау! Әлі әкемдер «ақтар, қызылдар» деп отырушы еді. Сонысы ма әлде? Қызыл да орыс па екен? Олар да қыз алып қаша ма екен? Орыс болса… Қара мұрттай-ақ болар. О да мені ӛлтіріп кетем деді ғой. Апырым-ай, апырым-ай! Жасаған-ай! Енді қайтейін!.. деп, тамсанып-тамсанып қойды. Сылдыр-сылдыр су ағады. Суға қараса, Ақбілекті бұлдыр-бұлдыр ой тербетеді. Тербеткен сайын кӛздері кішірейе түседі. Ұйықтап қап, масқара боп жүрмейін деп, сығырайып бара жатқан кӛзін ашып алады. Сонда да болмайды: бір жағынан күннің қызуы маужыратып, бір жағынан ағын су ойын тербетіп, түні бойы ұйқы кӛрмей сілесі құрып, жаяу жүріп шаршап келген сорлы қалғып кетеді… Ақбілек ояна келгенде селк етіп, басын оқшита жұлып алды. Бӛтен жерде, ӛзен бойында, жер түбінде жападан-жалғыз шошайып қалғанына ӛзінен-ӛзі қорқып кетті. Қара шаттан қашып келе жатқаны лезде есіне түсе қалды. Ұшып түрегелді. Күн еңкейіп, түс қаңғып кетіпті. Ӛзеннің о жақ, бұ жағына бойлап-бойлап қарады да, ӛткел іздеп, кебісі тырпылдап тағы жағалады. Әлі жүріп келеді, әлі жүріп келеді. Ӛткел жоқ. Белшесінен суға бойлап, әр жерді бір кӛреді, бәрі де терең тәрізді. Әлден уақытта бір жадағайлау жерге жетті. Екі жағы домалақ-домалақ қиыршық тас. Ағыны бұжырланып жатыр. Балағын тізеден асыра түріп, етегін жиыра кӛтеріп, кебіс-мәсісін қолтықтап, мамық табанын қия тасқа бұлтылдатып, судан ӛтті. Жарты шақырымдай жерде бір дӛңес кӛрінеді. Соған шығып ел кӛздемек. Ол белеске шығып еді, ар жағы одан да биіктеу адырсымақ екен. Ақбілек жан-жағына барлап, жер болжады. Алды беті — ашық, арты — кенере тау. Ақбілектің ауылы осынау кенере таудың түбінде. Шығыста емес, құбыла жақта, ӛйткені артындағы таулар ӛз тауларына ұқсамай-ды, сонау бір кӛлденең таулармен тұтасып кетіпті. Ендеше, таудан онша алыстамай, құбыла жаққа қарай таумен жарыса жүру керек. Ақбілек соны ойлады да, белестен асып, жадағайлау, ылдимен аяңдай берді. Адыр-адыр елсіз дала. Бозғыл кӛде, кербетеге, тобылғы беткей, тӛбешік, обашық, қызыл құмайт, шӛптесін шүңейт. Қоңыр тышқан, ала сауысқан, ор қоян, бозторғай — осыдан басқа кӛзге түсер қара-құра жоқ. Даланың кӛркі ел екен-ау! Елсіз дала емсіз жарадай кӛрінеді. Малшы байғұстар не ғып іші пыспай жүреді екен?.. Ай, қу дала! Қу далаларда жалғыз жаяу бір мұңдық. Сар далада сары уайым жамылып, Ақбілек келеді толарсағы бұлтылдап. Тышқан аулап күйкентай жүр қыранымсып шыңқылдап. Әне алыста безек қағып, бір бозторғай түр шырылдап, бейне әуеге шегелеулі тұрғандай, бір орнынан тапжылмайды қанаттары дірілдеп. Сол торғайдың шырылдағаны ащы тиді құлаққа, ӛзгелерден үні ӛзгеше, не болды екен бейбаққа? Сол торғайдың маңайында жаны ашыған арашашы жандарша, тӛрт-бес торғай айнала ұшып, таяу-таяу бара түсіп, ап кетуге тас қорғанды бұза алмаған ерлерше тиіп-қашып ӛтіп жатыр о жаққа бір, бұл жаққа. Бір мезгілде әлгі торғай жансыз тастай ағып түсті топ етіп. Ақбілек те оқ бойы жер кеп еді. Ол торғайдың түскен жері калың шӛп. Кӛз айырмай қарап келеді Ақбілек. Әлгі торғай қалың шӛпке түсті де, қалбалаңдап, далбалаңдап, шӛпке таман айналаңдап, шыр-шыр етіп, безек қағып, олай-бұлай шоршиды. Бұл байғұсқа не болды? — деп жетіп келсе қасына — қалың шӛпте жатыр екен білектей бір сұр жылан. Сұр жыланның найза басы қақшиған, бейне ажал, алмас кӛзі бозторғайға шұқшиған, айыр тілін жалаң-жалаң еткізіп, ысқырғанда, ӛңменіңнен ӛткізіп, арбап, буып, уытын жиып, торғай сорды топылдатып, қылқ еткелі тұр екен. Сұр жыланның атып шыққан оқ кӛзінен кӛз айырар бозторғайда дәрмен жоқ, қарбалаңдап, далбалаңдап, ыршып түсіп, тұмсығына тиер-тимес елбелектеп жүр екен. Бір «ап!» десе біткені ғой жүмысы. Торғай қашан аузына кеп түскенше, оқты кӛзін қадап қойып, айыр тілін жалақтатып жатады екен сұм жылан. Бозторғайды аяп кетті Ақбілек. Сұр жыланды сойылшамен салды келіп қақ бастан. Жауыз басы астына кеп, солаң ете дүрс етті. Торғай сорлы есеңгіреп қалған екен: жылжып тұрып, жер бауырлап, қырындап- қырындап барып жӛндікті, шыр етіп, шыбын-шіркей боп аспанға бір-ақ ұшты. Тулап жатқан жыланды Ақбілек табандап тағы екі ұрды да, жӛніне жүре берді. «Жылан торғайды арбап жейді» дегенді Ақбілек бала кезінде естіген. Мынаны кӛрген соң, «құлақ естігенді кӛз кӛреді» деген осы-ау деп ойлады. «Бұл жауыздың кӛзінде не сиқыр бар?» деп ішінен таң қалды. Манадан бері уайым басып, жабығып келе жатқан кісі жүрегі қаттырақ соғып, тамырлары желпініп, шаршағанын ұмытып кетті. Торғайды ажалдан аман алып қалғанына қуанды. Жыланды ӛлтіргеніне ерленді. Әрі ырым кӛрді. Торғай бір бейбақ қой, о байғүста не зиян бар? Торғай, торғай атым бар, Бір жапырак етім бар. Маған тиген балалар, Ата-анаң ӛліп жетім кал!'»— деп қарғайтын торғай емес пе? Ешкімге жазығы жоқ қой. Соны ойлағанда Ақбілек: «Менің кімге жазығым бар еді?» деп тағы да ойлады. Ӛзін торғайға, ӛзіне қастық қылғандарды жыланға теңеді. Торғайдың жауын мен ӛлтірдім, менің жауымды да біреу ӛлтіреді екен деп, бұл оқиғаны ӛзінше жақсылыққа жорыды. жүктеу/скачать 59.77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|