Ақыл-ойы кем баланың психикасының даму өзгешеліктері

Ұсынылған мақалада мектеп жасындағы ақыл-ойы кем балалардың психикасының даму өзгешеліктерін, аутқудың пайда болу және алдын алу жолдары қарастырылған.

1. Созылмалы мінездемедегі жатыр ішіндегі инфекциялар: сифилис, токсоплазмоз, цитомегалия, листериоз және тағы басқалары;

2. Вирустық мінездемедегі жатыр ішіндегі инфекциялар: қызылша, қызамық, тұмау, оспа және тағы басқалары;

3. Жүктіліктің кеш мерзімінде анасының өткір инфекциялық аурулармен ауруы ұрықтың жатыр ішіндегі жұгуна әкеледі және жатыр ішіндегі энцефалит пен менингоэнцефалиттің пайда болуының себебі болуы мүмкін;

4. Анасының бүйректер, жүрек – қан тамыр жүйесі, бауыр және тағы басқа да созылмалы ауруылармен ауруы;

5. Жүктілік кезінде ұрықтың улануына әкелетін қолдануға болмайтын дәрілік препараттарды қолдану: ұрықты түсіретін дәрілер, гормоналды препараттар және тағы басқалары;

6. Резус-фактор бойынша немесе қанның топтық антигендері бойынша баласы мен анасының арасындағы иммунологиялық конфликттің болуы;

7. Анасының жаман әдеттері: шылым шегу, алкоголизм, нашақорлық және тағы басқалары;

8. Әйелдің жүктілік кезінде әр түрлі физиологиялық және психикалық жарақаттар алуы: зиянды өнеркәсіптегі жұмыс, жағымсыз экологиялық ахуал (мысалға, жоғары радиациялық фон, ультрофиолеттің, улы заттардың әсер етуі);

9. Натальды кезеңде (босану сәті) асфиксия, мидың босану кезіндегі жарақаттануы және тағы басқалары. Ал поснатальды кезеңде ақыл-ой кемшілігін әр түрлі нейроинфекциялар тудыруы мүмкін: менингит, менингоэнцефалит, параинфекциялық энцефалит.

10. Ақыл-ой кемшілігін тұқымқуалайтын аурулар тудыруы мүмкін. Оларға фенилкетонурия (фенилаланин ақуызын алмастырудағы бұзылулар), микроцефалия, орталық жүйке жүйесінің тұқымқуалайтын дегенеративті аурулар, қосатын талшықтардың тұқымқуалайтын аурулары. Кейде ақыл-ой кемшілігіне хромосомалар саны мен құрылымының бұзылулары әкелуі мүмкін: Даун синдромы, Кляйнфельтер синдромы, Х-хромосоманың сынуының олигофрениясы және тағы басқалары.

Ақыл-ой кемшілігнің формалары.Ақыл-ой кемшілігі (ақыл-ой аздығы, олигофрения, грек тілінен ὀλίγος – аз және φρήν – ақыл, ой) - перинаталды, наталды және ерте постнаталды (3 жасқа дейін) кезеңдерде бас миының органикалық бұзылуының нәтижесінде танымдық іс-әрекеттің тұрақты зақымдануын айтамыз. Ақыл-ойы кем адамдарда ақылының кемшілігімен қатар эмоционалды – еріктік сферасының, сөйлеуінің, моторикасының және жалпы жеке тұлғасының дамымауы байқалады. Ең алғаш рет «олигофрения» терминің Эмиль Крепелин енгізген болатын. Олигофренияны (ақылдың аздығы) туа пайда болған психикалық дефект синдромы ретінде жүре пайда болған ақыл-ой аздығы немесе деменциядан (латын тілінен de – төмендеу, астыға қарай жылжу  деген мағынадағы қосымша және mens – ақыл, ой). Ақыл-ой кемшілігі – интеллектінің қалыпты деңгейден (өз жасына сай) төмендеуі, ал олигофрения кезінде физиологиялық ересек адамның интеллектісі өз дамуында қалыпты жағдайға мүлдем жетпейді. Олигофренияның таралуының нақты саны диагностикалық тәсілдердің әр түрлі болуынан, қоршаған ортаның адамдағы психикалық аномалияларды қабылдауына және медициналық көмектің деңгейіне байланысты әлі күнге дейін белгісіз. Индрустриалдыдамыған көптеген елдерде лигофрениянвң жиілігі халықтың 1% құрайды, бірақ пациенттердің үлкен бөлігі (85%) жеңіл ақыл-ой кемшілігі байқалады. Орташа, ауыр және терең ақыл-ой кемшілігі 10,4 және 1% құрайды. Ер адамдар мен әйел адамдар арасындағы қатынас 1,5:1-ден 2:1 дейін болады. Олигофренияның жеңіл және ауыр деңгейлері қоғамның әр түрлі бөліктерінде бір қалыпты көрсетілген.Олигофрениядағы адамдар категориясының елеулі бөлігін ақыл-ойы кем адамдар алады. Олигофрениямен ауратын адамдарға қиын қимылдау, психикалық процестердің инерттілігі және ойлаудың стереотиптілігі тән болады. Бұл олардың танымдық процестерінің ерекшеліктерін анықтап қана қоймай, сонымен қатар бүкіл жеке тұлғасының дамуына әсер етеді. Олигофрениямен ауратын балаларда қоршаған ортаны, өзін қабылдау, елестету мөлшері шектеулі болады, сынау және өзін-өзі бағалауы мүлдем дамымаған. Сондықтан бұндай балалар арнайы білім алуға мұқтаж болады, себебі жалпы білім беретін мектептердің бағдарламаларын қабылдай алмайды.

Ақыл-ой кемшілігінің категориясы – құрамы бойынша әр түрлі топтар. Бұл топтың ішінде бас миының зақымдану уақыты және зақымдану дәрежесіне байланысты бірнеше кішкентай топшаларға бөлінеді. Егер мидың зақымдануы пренатальды, натальды және ерте постнатальды (3 жасқа дейін) кезеңдерде боса, онда мамандар олигофрения жайлы айтады. Бұл ақыл-ойы кем адамдардың ең елеулі бөлігі. Осындай дигноз кезінде тоталды мінездемеге иеболған психиканың тұрақты дамымауы байқалады. Бұл қалыпты дамудан кешеуідеуі ғана емес, сонымен қатар терең өзгешеліктерге ие болып, көрінеді.

Олигофренияның классификациясының бірнеше нұсқалары бар. Бұл әр түрлі этимиологиямен, клиникалық формалардың полиморфизмімен, зерттеудің әр түрлі тұрғыда жүргізілімен байланысты. Г.Е. Сухорешованың этиопатогенетикалық принципі негізінде олигофренияның келесі классификациясы құрастырылды.

1. 
   Эндогенді табиғаттағы олигофрения:
   

• 
  Даун ауруы;
  
• 
  Нағыз микроцефалия;
  
• 
  Зат алмасудағы анық бұзылулардың негізде туындаған олигофрения;
  
• 
  Тері және сүйек заұқымдануынан пайда болған олигофрения;
  

1. 
   Эмбрио және фетопатиялар:
   

• 
  Анасының жүктілік кезінде қабықтық қызылшамен аурудың нәтижесінде туындаған олигофрения;
  
• 
  Тұмау, инфекциялық гепатит, паротит және тағы басқалары сияқты вирустық аурулармен аурудың нәтижесінде туындаған олигофрения;
  
• 
  Токсоплазмоз және дистериоз нәтижесінде туындаған олигофрения;
  
• 
  Туа пайда болған сифилистің нәтижесінде туындаған олигофрения;
  
• 
  Анасының ағзасындағы гормоналды бұзылулар мен улылық факторлар негізіндегі олигофрения;
  
• 
  Жаңа туған нәрестенің гемолитикалық ауру негізіндегі олигофрения;
  

1. 
   Босану сәтінде және ерте постнаталды кезеңдегі әр түрлі жағымсыз әсер етулердің негізіндегі олигофрения:
   

• 
  Босану кезіндегі жарақат және асфиксия негізіндегі олигофрения;
  
• 
  Ерте постнаталды бас сүйек және мидың зақымдануына байланысты олигофрения;
  
• 
  Ерте постнаталды менингиттер, менингоэнцефалиттер және энцефалиттер негізінде пайда болған олигофрения;
  

1. 
   Выготский Л.С. Проблема развития в структурной психологии. Основы психологического развития. – М.: 1994г, 257 с.
   
2. 
   Учебник клинической психологии, 2-ое изд., под ред. Б.Д. Карвасарского, Питер, 2006г
   
3. 
   М.И.Кононова Руководство по психологичкскому исследованию психически больных – Медгиз 1963г