Алматы қаласы әкімдігінің 2009 жылғы №

Постиндустриальдық даму кезеңінің үлгілік өкілі ретінде Лондонның (Ұлыбритания) дамуын мысалға келтіруге болады. Бұл қала әлемдегі 50 мың аса ірі корпорациялардың штаб-пәтерлері орналасқан елдің қаржы және көлік орталығына айналған. Қала экономикасының 35% қаржы және бизнес қызметтері құрайды, туризмге, мейманхана ісіне, саудаға, тамақтандыру мен көңіл көтеруге де осыншама үлес тиген, ал өнеркәсіптің үлесі - небәрі 10% ғана. Алматының экономикасы да осыған ұқсас: ЖӨӨ 70%-ы сауданы қосқанда қызмет көрсету саласына тиесілі, ал өнеркәсіптікі – 6,5% ғана.

2005-2007 жылдар аралығындағы кезеңде Алматы қаласында экономикалық өсудің жоғары қарқынына қол жеткізіліп, оның тең жарымы құрылыс саласының үлесіне тиесілі болды. Құрылыстағы инвестицияның көлемі 2000-2007 жылдар аралығында 27 есе өсіп, қаладағы басқа бірде бір экономикалық көрсеткіш бұған теңесе алмады. Бұл ретте қала құрылысын қаржыландырудың негізгі көзі қарыз қаражаттары болып, соның салдарынан сырттан қарыз алудың тәуекелі арта түсті.

Коммуникациялық инфрақұрылым мен ілгері даму үшін зор әлеуеті бар жаңа заманғы қалаға тән ірі көлік торабы болғандықтан, қалада көлік пен байланыс салаларын дамытудың жоғары қарқыны сақталып келеді.

Алматы қаласы негізгі капиталға құйылған инвестиция көлемі жағынан елдегі көшбасшы өңірлер тобына кіреді. Құрылыс, көлік пен байланыс салалары, сондай-ақ қаржы жүйесі капиталды орналастырудың басым бағыттарына айналды.

Алматыдағы инвестициялық қызметтің басты ерекшелігі болып инвестиция көзі ретінде қарызға алынған қаражаттардың пайдаланылуы саналады. Мәселен, 2008 жылы күрделі қаржыға арналған қарыз қаражаттарын тартудың орташа республикалық деңгейі 17% болса, Алматыда ол - 39% құрады, мұның өзі өңірдегі инвестициялық белсенділікті дамытуға салиқалы түрде қарау қажеттігін аңғартады.

Алматы қаласына ресми инвестициялық рейтинг беру жөніндегі рейтингтік агенттіктермен жыл сайын жұмыс жүргізіліп отырылады. Бүгінгі таңда FITCH рейтингтік агенттігі қалаға ВВ+ деңгейіндегі (тұрақты) бағаны беріп отыр.

Соның нәтижесінде қаланың қолданыстағы экономикалық базасы Алматының республикадағы қаржы, білім беру, мәдени-спорттық және сауда орталығы ретінде қызмет атқаруына мүмкіндік жасауда.

Алайда, 2007 жылдың екінші жартысынан бастау алған әлемдік қаржы және тауар нарығындағы тұрақсыздық бүкіл елдегі және Алматы қаласындағы даму қарқынына да әсерін тигізді.

2008 жылы инвестициялық түсімдер мен өнеркәсіп секторындағы тұтыну сұранысының төмендеуі салдарынан құлдырау 20,1% құрады. Қысқарту негізінен азық-түлік тауарларын, құрылыс материалдарын, машиналар мен құрал-жабдықтар өндіру саласында орын алды.

Сарапшылардың пікірі бойынша, қала өнеркәсібін тұрақты өсу траекториясына шығару үшін инвестициялық белсенділікті дамыту қарқыны 30% кем болмауға тиіс.

Қала бойынша тұтас алғанда негізгі капиталға құйылатын инвестиция көлемі 12,5% төмендеді. Инвестиция құрылымында қаржыландыру көздері бойынша үлес арақатынасының өзгеруі байқалады.

Атап айтқанда, бюджеттік қаражаттар үлесі 2004 жылғы 6,6%-дан 2008 жылы 22%-ға дейін өсіп, мұның өзі рецессия жағдайындағы қаражаттарды басым инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға бағыттап отырған мемлекеттің тұрақтандырушы рөліне айқын куә бола алады.

Кәсіпорындардың төл қаражаттарының үлесі тиісінше аталмыш кезең ішінде 81,9-дан 38,5%-ға дейін төмендеп кетті. Бұл ретте қарыз қаражаттарына деген тәуелділік 10,4%-дан 38,9%-ға дейін өсті. Шет ел инвестициясының үлесі іс жүзінде нөлге теңеліп, қала экономикасына инвестиция тарту шараларының жеткіліксіз жүргізіліп отырғандығын көрсетіп берді.

Жалпы алғанда, мұның өзі Алматы қаласы жергілікті атқарушы органының инвестициялық қаражаттарды ұлғайту мен басқару ісіндегі өзінің рөлі мен көзқарасын сапалы жаққа қарай өзгертуі қажет екендігін аңғартады.

2008 жылғы ақпан – қыркүйек айларының аралығында қала бойынша іске қосылатын тұрғын үй мөлшерінің құлдырау үрдісі байқалды. Ал 2008 жылдың қазан айынан бастап үлескерлерге мемлекеттік қолдау жасау мен Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасын жүзеге асыру нәтижесінде тұйықтан шығудың сәті түсті.

Тұтыну сұранысының төмендеуі салдарынан көтерме сауда айналымының көлемі 2% кеміп, бөлшек сауда айналымы сол 2007 жылғы деңгейде тұрақтады.

2008 жылы нақты сектордың жеткіліксіз несиеленуі қаланың кәсіпкерлік қызметіне елеулі ықпалын тигізіп, жекелеген көрсеткіштердің төмендеуіне әкеліп соқтырды. Шағын кәсіпкерліктегі жұмыстар мен қызметтер өндірісінің көлемі өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 14,2%, шағын және орта бизнес субъектілерінен жиналатын салықтық түсімдер 3% азайды. Аталмыш салаларда жұмыс істейтіндер санының азайып кету жағдайы кездеседі. Жыл аяғына қарай бұл салаларда 237,6 мың адам жұмыс істесе, мұның өзі 2007 жылғы көрсеткіштен 6,1% кем.

Өткен жылы қаланың аралас бюджетіне 722 млрд. теңге түсті, бұл 2007 жылғы көрсеткіштен 8,2% кем.

Осыған қарамастан бюджеттің әлеуметтік блогын қаржыландыруды ұлғайту жөнінен қолдан келген барлық шаралар жасалды. Жыл аяғына қарай осы мақсатқа жұмсалған жергілікті бюджеттің шығыстары 77 млрд. теңгені құрап, өткен жылғыдан 44% асып түсті. Базалық инфрақұрылымды дамытуға жұмсалған шығындар 130 млрд. теңгеге жетіп, 2007 жылғыдан біржарым есеге артты.

Осылайша қалыптасқан жағдайда жағымсыз тенденцияларды жойып, алдағы уақытта қаланың экономикасын тұрақтандыру бойынша алда үлкен міндеттер тұр. Сайып келгенде, мұның өзі, қала өміріне ықпал жасайтын экономикалық үдерістерді сапалық жағынан өзгерту мен кеңейту қажеттігін алға тартады.

Құжаттарды жүзеге асырудың негізгі бағыттарының бірі Республикадағы мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі аясында нәтижеге бағдар ұстау болып табылады.

Бұрыннан қолданылып келе жатқан жоспарлау жүйесі негізінен ұсыныс, болжам түрінде жасалатын. Сол бойынша мемлекеттік органдардың қызметі, әдетте, алға қойылған мақсаттар мен міндеттерден алшақ болжамдау мен жоспарлау үдерістері мен процедураларына негізделетін.

Сонымен қатар, бағдарламалар жасаудың процедурасы мен әдістемесі стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу мен мемлекет қаржысын тиімді басқаруды қамтамасыз ете алмады.

Соның салдарынан бюджет қаражаттары жеткілікті дәрежеде негізді де тиімді жұмсалмады, ол жиі жағдайда, тіпті, орта мерзімді басым жоспарларды іске асырумен астаспай жатты.

Міне, мұның өзі 2009 жылға дейін тәжірибеде қолданылып келген жетілдірілмеген мемлекеттік жоспарлау үдерісінің кемшілігі болып табылады.

Әлеуметтік-экономикалық болжамдау мен бюджеттік жоспарлауды жетілдіру нәтижеге бағытталған мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін енгізу аясында жүргізілетін болады.

Бюджеттік бағдарламалар әкімгерлерімен мынадай жұмыстар жүргізілетін болады:

стратегиялық және операциялық жоспарларды әзірлеу сапасын арттыру;

индикаторлар мен олардың жетістіктерін айқындау жөніндегі қалалық құрылымдардың өзара тиімді іс-қимылдарын қамтамасыз ету;

нәтижелілік индикаторларының жоспарланып отырған бюджеттік шығыстар аясындағы іске асырылатын шаралармен өзара байланысын қамтамасыз ету.

Сонымен қатар 2010 жылы Республика мен қаланың стратегиялық және бағдарламалық құжаттары негізінде Алматы қаласын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған бағдарламасы жасалатын болады.

2009-2011жылдар кезеңінде мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін енгізу басымдықтар мен бағдарламалардың иерархиясын түзіп, алға қойылған міндеттер мен қабылданатын бюджеттік шешімдердің, сондай-ақ қол жеткен жетістіктер жолындағы қалалық құрылымдар жауапкершілігінің байланысын орнықтырады.

Қазіргі кезде экономикадағы дағдарыс құбылыстарын жеңу жөніндегі тұрақтандыру шараларының аясында стратегиялық басымдықтардың бірі ретінде кәсіпкерлікті дамытудағы әкімшілік кедергілерді азайту, оның ішінде, бұған лицензиялау жүйесін жетілдіру арқылы қол жеткізу белгіленіп отыр.

Алматы қаласы әкімдігінің «Алматы қаласында кейбір қызмет түрлерін лицензиялау мәселелері туралы» 2008 жылғы 30 шілдедегі № 3/626 қаулысына сәйкес басқарма 15 қызмет түрлерін лицензиялауды жүзеге асырады.

2008 жылы лицензиялау жөніндегі жұмыстар аясында лицензия алу уақытын үнемдеу мен сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл болатын «бір терезе» ұстанымындағы пилоттық жоба жүзеге асырылды.

Аталмыш тәжірибені ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі оңды деп танып, оны елдің барлық өңірлерінде қолдануды ұсынды.

Сөйтсе де, Республикадағы лицензиялаудың мемлекеттік жүйесі тиісті деңгейінде жетілдірілген деу әзірге артығырақ болар. Бизнесті жүргізу жеңілдігінің рейтингі жөніндегі Бүкіләлемдік банктің бағасы бойынша, Қазақстан Республикасындағы лицензиялау жоғары бағаға ие бола алмады. Бұл орындалуы кәсіпкерлерден көлемді қаржылай және басқа да шығындарды талап ететін көптеген талаптардың қойылатындығына байланысты туындаған жағдай. Тіпті, сол талаптардың кейбіреулері лицензиялау мақсатына сай да келмейді.

Осы орайда заңнамалық базаға елеулі өзгерістер енгізген жөн.