Анарбаев Жанболат Абибуллаевич

Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік билікті толық жүзеге асыруды жетілдіруді, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды қажет етеді: оны билік те, қоғам да мойындайды. Оған дәлел келтірер болсақ, 2003 жылдың 3 сәуірінде өткен Ұлттық кеңестің кезекті отырысы толықтай осы проблемаға арналды. Үкімет осы кеңесте қаралу үшін “Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасын” әзірледі. Кеңесте елбасы Н.Назарбаев осы мәселе жөнінде: “Бәрін бір қолға тастай қысып, айырылмайтын әдет біздің дамуымызды тежеп отыр”,- деді. Президенттің бұл пікірі өте маңызды, өйткені ол өзінің халыққа жолдауында “орталықсыздандыру проблемасы саяси міндеттердің бастысы және ең маңыздысы болып табылады”,- деп атап көрсетті [1].

Мемлекеттік орталықсыздандыру процесіне әртүрлі ерекшеліктер, оның ішінде тұрғылықты халықтың менталитеті, әдеп-ғұрпы, саяси және құқықтық мәдениеті, демократиялық дәстүрдің орнығуы және де сол сияқты көптеген мәселелер әсер етеді. Биліктің өкілеттілігін тек жергілікті жерлерге механикалық жүзінде көшіру мүмкін емес, ол қоғамда орын алып отырған нақты жағдайларға сүйенуі тиіс.

Орталықсыздандырудың қазіргі кезде көптеген анықтамалары бар. Олардың ішінен біз мойындайтын жақын анықтамаға тоқталғанды жөн көрдік. Орталықсыздандыру – орталықтандыруға қарама-қарсы басқару жүйесі, нақтырақ, жергілікті атқарушы органдар мен өзін-өзі басқару органдарының билігі мен құзіреті шеңберінің кеңейтілуі [2]. Яғни, мемлекеттік функцияның бір бөлігі жергілікті атқарушы және өзін-өзі басқару органдарына тапсырылады. Олар өз кезегінде осы орталықсыздандырылған құзырлар шеңберінде, жоғарғы билікке жүгінбей-ақ, өз атынан өкілеттіктерді жүзеге асырады. Осындай жолмен жергілікті және өзін-өзі басқару қамтамасыз етіледі.

Орталықсыздандыру негізгі үш талаптың орындалуын қажет етеді:

біріншіден, жергілікті басқару органдары, нақты белгіленген өкілеттіліктерге ие болуы шарт;

екіншіден, олар құзырларына кіретін мәселелерді шешуге арналған тетіктер мен құралдарға ие болуы керек;

үшіншіден, олардың іс-әрекетіне мемлекеттік әкімшілік органдар тарапынан бақылау барынша шектелуі тиіс.

Қазақстанда жергілікті өзі-өзі басқару мәселесіне әлі күнге дейін қажетті көңіл бөлінбей келеді. Біздің еліміздің 1995 жылғы Конституциясының 89 бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару танылады. Бірақ Конституция баптарына сәйкес заң әлі күнге дейін қабылданбағаны баршаға аян, яғни осы фактінің өзі заңға қайшы - заң бұзушылық болып табылады. Өйткені бұл заңның қатардағы заңдардан айрықша саяси салдары бар, сондықтан ол заңды мейлінше тезірек қабылдаған жөн. Бұл заңда бір нәрсені ескеру керек, яғни жергілікті органдар белгілі билік өкілеттіктерін іске асыру құқығымен қоса, мойнына үлкен жауапкершілікті де қоса алады, сондықтан билікті бөлуге жіті көңіл аудару керек. Жалпы орталықсыздандыру қағидасы әрі саясаты үшін жергілікті тұрғындардың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ету басты көрсеткіш болып табылады [3].

Әлемдік тәжірибеде орталықсыздандырудың екі түрі бар. Олар: шоғырландырудан алшақтау (деконцентрация) және деволюция. Шоғырландырудан алшақтау құзіреттердің мемлекеттік билік жүйесінің иерархиясы бойынша төменгі органдарына берілуі деп түсінеміз. Орталық органдарға қарағанда жергілікті басқару органдары өз деңгейіндегі мәселелермен, жағдайлармен тікелей таныс, сондықтан оларды шешу үшін тиісті өкілеттіктерді қолына алады. Осы шоғырландырудан алшақтау үрдісі жергілікті проблемаларды шешуге көп мүмкіндік береді, сол себептен де аталмыш үрдісті “әкімшіліктік орталықсыздандыру” деп те атайды [4].

Тым қатты орталықсыздандыру, яғни әкімшілік-аумақтық басшыларын сайлау, олардың саяси дербестігін, заң шығару құқығын кеңейту - негізінен субъектілерден тұратын федеративті құрылымды мемлекеттерге тән, ал Қазақстан Республикасы унитарлы - біртұтас мемлекет. Унитарлы мемлекеттер керісінше өздерінің тұтастығын сақтап, елдің саяси ыдырауына жол бермеуге тырысады.

Қазіргі кезде әлем елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының екі түрі бар: бірінші, жергілікті тұрғындармен сайланатын, аса маңызды мәселелер бойынша шешім қабылдайтын өкілетті орган. Екіншісі, - әдетте оперативтік басқаруды жүргізетін атқару органы. Халықаралық тәжірибеде жергілікті өзін-өзі басқарудың екі моделін қарастырады: англосаксондық (ағылшындық) және континентальдық (француздық). Бұл екі модельдердің айырмашылығы жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан, орталық мемлекеттік билік органдарының арақатынасынан байқалады. Англо-американдық жүйе бойынша жергілікті өзін-өзі басқару жоғарғы мемлекеттік биліктен бастап, жергілікті жерлерге дейін орын алады. Бұл ретте мемлекеттік жоғарғы билік шектеліп, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына тиісті мәселелерді шешуге құқықтар беріледі. Мысалға, қала, округтер деңгейінде. Екінші, континентальды жүйе бойынша, жергілікті жерлерде тікелей жоғарғы мемлекеттік басқару органымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органы үйлесіп жүре береді. Осы екі жүйеден бөлек тағы бір жергілікті өзін-өзі басқарудың “аралас” түрі де бар. Бұндай жүйе Жапония, Германия сыңды мемлекеттерде қалыптасқан [5].

Көріп отырғанымыздай, бұл үрдіс әр елде әртүрлі өтеді, ол мемлекеттің қандай модельді таңдап алғанына байланысты. Бірақ, біздің ойымызша бір модельдің аясында шектеліп қалу мүмкін емес, аталған басқару жүйесі нақты қоғам ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Мысалға, бірінші модель көбіне федеративті құрылымды мемлекеттерде қолданылады, ал континентальды - көбінесе унитарлы мемлекеттерде қолданылады.

Жергілікті өзін - өзі басқару органдары қызмет етуі үшін құзіреттермен қоса олар белгілі ресурстарға ие болуы қажет. Негізінен жергілікті және өзін-өзі басқару органдарының қаржысы мемлекеттік бюджеттен және өздерінің жеке табыстарын құралады. Бұндай жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару кейбір мәселелерде өз тәуелсіздігін білдіреді, екінші жағынан мемлекеттік басқару жүйесіне кіретінінде білдіреді. Бірақ, қай жағынан қарағанда да, жергілікті өзін-өзі басқару, халықтың сенімінен шығатын, жергілікті халықтың мүддесін қорғайтын, жоғын жоқтайтын, жоғарғы билікке ықпал ететін институт болуы тиіс. Ал егер олар өз жауапкершілігін атқара алмаса ше? Онда, бұл арада Жапония мемлекетіндегі секілді үрдісті қолдану керек. Онда өзін-өзі басқару органына немесе басшыларына халық сенімсіздік білдіретін болса, халық белгілі мөлшерде қол жинап басшыны кері шақырып ала алады. Бұның өзі демократияның бір көрінісі емес пе? Енді біздегі жергілікті өзін-өзі басқару мен жергілікті мемлекеттік биліктің айырмашылығы сол, белгілі жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайланса, жергілікті мемлекеттік билік органдарын басшысын орталық тағайындайды. Бірақ сайланған басшыда билік болмаса онда оның тағайындалған басшыдан артықшылығы шамалы [6].

Қазіргі таңда еліміздегі жергілікті өзін-өзін басқару жүйесін жетілдіруді бірнеше кезеңге бөлу қажет, яғни бір кезеңнен екінші кезеңге өту сол органның нәтижесі және азаматтық қоғамның даму дәрежесін білдіреді. Бірінші кезең. Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзін басқару органы атқарушы биліктің өкілі - әкімді тежейтін орган болуы керек. Яғни оны “кеңес” деп атауға да болады. Бұл кеңестің құрамы жергілікті халықтың өкілдерінен 2-3 жылға сайлануы тиіс. Олар халықтың мұң-мұқтажын жергілікті әкімнің алдында көтеріп, шешуді талап етеді. Екінші кезең. Халықтың демократия-лық, саяси мәдениеті қалыптасып, оның экономикалық ахуалы жақсарумен бірге, жергілікті өзін-өзін басқару жүйесі де белгілі дәрежеде дамуы керек. Дәлірек айтсақ аталған орган белгілі мәселелерді шешуге құқық алуы қажет. Ол үшін жергілікті өзін-өзі басқару органына заң жүзінде нақты құзырлар берілуі тиіс. Әсіресе оның ішінде қаржы және шаруашылық мәселелерін шешу құзіреттері берілуі керек. Оларды жүзеге асыру үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдарына заңды тұлға мәртебесін беру міндетті.

Сонымен, билікті орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзін басқару жүйесі Қазақстан жағдайында, біріншіден, азаматтық қоғам дамуының тірегі болса, екіншіден, ол сол азаматтық қоғамның жетілу дәрежесі [7]. Орталықсыздандыру уақыт талабы. Өркениетті елдер қатарынан орын аламыз десек, билікке халықты да қатыстыру қажет.

2. Политология: энциклопедический словарь. М., 1995.

3. ҚР Конституциясы Алматы, 2004.

4. Нүкенов А. Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері //Саясат. 2003. № 7. 27 - 28 б.

5. Кемел М. Местное государственное управление и самоуправление (курс лекций). Астана, 2004.

6. Танкиев А. Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары // Қаржы-қаражат. 2004. №3. 63-64 б.