Андыз хаттама

Тақырып : «Құрамында эфир майлары бар Қазақстан Республикасының дəрілік 
өсімдіктері» 
Шикізат : Андыз тамыры мен тамырсабақтары - Rhizomata 
cum radicibus Inulae - Девясила корневища и корни 
Өсімдік : Биік андыз - Inula helenium l. - Девясил высокий
Тұқымдас : Андыз - Inula - Девясил 
Ботаникалық сипаттамасы : Көпжылдық шөптесін өсімдік, 
жуан, етті, көпбасты тамыр жемісімен. Тамыр жемісінен 
бірнеше жуан тамырлар өсіп шығады. Сабақтары бірнешеу, 
олардың биіктігі 1,5 м дейін. Тамыры жақын орналасқан. 
Жапырақтары ұзын сағақты эллипс немесе ұзын-жұмыртқа 
тəрізді үшкірленген тақтасы бар. Ұзындығы 50 см дейін. 
Сабақтағы жапырақтары сағақсыз ірі, жоғарылаған сайын 
мөлшері азая береді. Барлық жоғарғы жақтары сұр-көкшілдеу, 
жұмсақ киіз сияқты. Жапырақтардың шеттері бірдей емес тістер сияқты. Себеттері үлкен, 
диаметрі 7 см-ге дейін, сəулелі, алтындай сары, жеке-жеке орналасқан. Себеттегі шеткі 
гүлдері өтірік тілше тəрізді, ортасындағылары - түтік тəрізді. Гүлдердің екі типінде де 
тостағанша орнында айдаршасы (хохолок) бар. Шілде-қыркүйек айларында гүлдейді. 
Таралуы : Кавказда, Украинада, Белоруссияда, Россияда (Батыс Сібірде) өсіп таралады. 
Қазақстанда Шығыс Қазақстан, Ақмола, Атырау, Ақтөбе, Қызылорда, Алматы облыстарында 
көбірек кездеседі. 
Дайындауы : Ерте көктемде, алғашқы жапырақтары гүлдеген бойда немесе күзде, ауа бөлігі 
өліп бара жатқанда (аязға дейін) жүзеге асырылады. Ол үшін тамырсабақтарды қазып, кем 
дегенде екі жастағы үлгілерді таңдаңыз. Жер үсті бөлігін сындырып, тамырсабақтар жер 
кесектерінен шайқалып, мұқият жуылады. Ұзындығы 5 мм-ден аспайтын барлық шығатын 
тамырлар кесіледі. Тамырлар 10-15 сантиметрлік бөліктерге кесіледі. 
Кептіру : Пеште кептірмес бұрын, олар күн сəулесінде 2-3 күн өткізіледі. Сонымен қатар, 
кептіру температурасы 40 °C-тан аспауы керек, сонымен қатар кептіру үшін шикізатты 
шатырға, шатырдың астына немесе жақсы желдетілетін басқа жерге орналастыруға болады. 
Негізгі тамыр қатты болып, жұқа тамырлар сынғыш болған кезде, шикізатты жинау аяқталды 
деп санауға болады. Сыртта ол қоңыр-сұр, ал үзілісте ақшыл – сары болуы керек. 
Дəрілік шикізаты : Тамыры жəне тамырсабақтарының бөлшектері ұзындықтары орташа 20 
см шамасында болуы керек, жуандығы 1-3 см, өте қатты, сырты сұр-қоңыр, сындырып 
қарағанда сарғыш-ақ қоңыр нүктелері болады (эфир майлары жиналатын орны). Иісі күшті, 
хош иісті. Дəмі өзіндік ерекшелігі бар татымды. 

Микроскопия : Тамырдың көлденең қимасында көп қатарлы сұр-қоңыр тығын, қабығы мен 
ағашы көрінеді. 
Кабық паренхимасы құрамында инулин бар үлкен жасушалардан тұрады, пішінсіз, түссіз, 
жарықты қатты сындыратын блоктар түрінде. 
Екінші қабықта бастың аймақтары кішкентай клеткалар түрінде көрінеді, олар шағын 
топтарда орналасқан. Камбийдің сызығы айқын. 
Ағашта үлкен тамырлар көрінеді, əсіресе камбийдің жанында, 
топтарда орналасқан. 
Тамырдың қабығы мен ағашында шайыр мен эфир майы бар үлкен 
схизолизигенді контейнерлер бар. Олар дөңгелек немесе сопақша, 
экскреторлық жасушалардың айқын қабаты бар. 
Судан III ерітіндісімен боялғаннан кейін, контейнерлердегі 
шайырлы мазмұнның тамшылары ашық сарғыш-қызыл түске ие 
болады (сурет.). 
Сурет. Андыз тамырының микроскопиясы (көлденең қиманың 
фрагменті): 
1-эфир майы бар контейнер; 
2-инулин паренхимасының жасушалары; 
3-камбий; 
4-ағаш тамырлары. 
Химиялық құрамы : Тамырларында жəне тамырсабақтарында 1-3% эфир майоры болады 
(алаптов). Ол 30-40 С температурада еріп, қоңыр сұйыққа айналады. Оның кристалға ұқсаған 
таза мөлдір бөлігі геленин деп аталады. Ол бицикілді сесквитерпен қосылыстарынан 
(лактон-алаптолактон, изоалаптолактон жəне дигидроалаптолактон) тұрады. Тамырында 
жəне тамырсабағында 40%-ға жуық инулин болады. 
Қолданылуы :Тыныс алу жолдарына суық тигенде қақырық 
түсіретін дəрі ретінде тұнба түрінде пайдаланады. Эфир майының 
антисептикалық, қабынуға қарсы жəне глистарға қарсы əсерлері бар. 
Бұл қасиеттері оның құрамында алаптолактонның болуына 
байланысты. Осы өсімдіктен алынған шикізат негізінде "Аллаптон" 
деген препарат шығарылады. Бұл препаратты лактондар жиынтығы 
деп айтуға болады. Препарат əртүрлі ауруларға қарсы. Мысалы: 
асқазан жараларында (язва), ұлтабар ауруларына қолданылады. Ол 
препарат жаралардың өңезінің тезірек жазылып, қалпына келуін 
тездетеді.
Халық медицинасы асқазан, өкпе ауруларында қайнатпа, тұндырма 
ретінде қолданылады.