Атои өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет

туралы мәлімет

Ақынның атағы туралы да тартысуғ пікірталасулар жазылып шыққан. Атаидың шығармашылығы туралы орыс тілінде де зерттелген.

Бұл зерттеулер мәлім бір ғылыми әсерге ие болса-да, олардың еш қайсысында Атаи шығамашылығы кең және терең үйренілмеген, әсіресе, ақын шығармашылығындағы діни және шын идеялардың шеттеліп өтілгендігінің өзі де, Атаи өлеңдеріне жаңаша ғылыми назараударып бағалауды тақаза өтеді.

Атаи шығармашылығы туралы әдебиеттану ғылымында бірнеше қарама-қайшылықтар болған. Бірақ соған қарамай, Атаиның өзбек әдебиетінде тұтқан орны, өмірі мен шығармашылығының өзіне сай жолдары әсәресе, өнерпаздығы ерекше үйренімеген. Біз ақынның жеке нұсқада сақталып келген диуани қолжазбасы негізінде оның өмірі, ғазалдарының көркемділігін, ақынның әдісін, поэтик белсенділігін мұмкіншілік барынша жаратып, ғылыми қорытынды жасадық. Бұл Атаи диуанының Санкт Петербургтегі Шығыстану институтының Шығыс қолжазбалары бөлімінен 226-2456 санының астында сақталып тұрған бір ғана нұсқасынан алынған фотонұсқасына таянылды. Сондай-ақ Атаи ғазалдарының А.Н.Самойлович, Х.Зариф, Э.Рустамовтар басылымға дайындаған нұсқаларынан пайдаланылды.

Атаи ХV ғасырдың бірінші жартысында өмір сүріп, шығармашы атақты ғазалнафис болған. Алишер Науаи “Мажолисун Нафоис” қолжазбасында ақын туралы “...Атаи Балхта болғанды. Исмаил ата перзенттерінен болған. Түркігай еді. Балх нафоисіннде жерленген” деп жазады.

Атаи ғазалларында оның өмірімен байланысты ешқандай жаңа мәлімет кездеспейді. Оның Мырза Шахрухтың ұлы Мухаммед жоқи, Улуғбектің ұлы Абдулатиф, Бойсунқур Мырзаның ұлы Алауддавлаларде тілге алып өткендігіне де жекеше көңіл аударылады. Демек, Атаи Балх сондай-ақ, Хирот пен Самарқантда сол үш темурилар үкімшілігінде дәуірінде өмір сұргендігіне сенім бар. Соны да айтып өту қажет: Атои Балхта өмір сүрген және жерленген жері де сол жерде болуына қарамай диуаніда Балх аты кездеспейді. Ақынның Самарқанд яки Ташкентте түрғандығы туралы бір нәрсе деп айту қиын. Бірақ оның Хиротта болғандығы кейбір байттарында анықталған.

Атаи өмірі туралы мәліметтерді жинап, сондай қорытынды шығару мүмкін:

1. 
   Атаи қай жерде, қашан өмірге келгендігі және оның шын аты анықталмаған.
   
2. 
   Атаидің Самарқант, Ташкент және Түркістан қалаларында түрғандығы яғни өмір сұрған болса, қанша уақыт тұрғандығы еш жерде, ақын диуанында да жазылмаған.
   
3. 
   Ол XIV ғасыр соңында және XV ғасырдың бірінші жартысында ткмурилер дәуірінде өмір сүрген.
   

Диуанның қаншама басылымында “Диуани Шайхзода Атойи” деп жазылған. Атойи атағынан кирилл әліппесінде қандай жазылуы туралы баспаханада мақалалар жарияланған. Түркі тілдер тарихына назар аударсақ, ежелде ашық “О” ды болмағандығы ғалымдар тарапынан анықталған. Соның әсәренен ақынның атағын Атойи (Атайы) тәрзінде жазу керек болады.

Зерттеуші Атаидін шығармашылығына сай баға Алишер Науаи тарапынан берілген деп айту мүмкін Науаи “Мажолисун нафоис” шығамасында Атаи көп түрікіме айтар еді. Науаи тілге алған түркілік, яғни, түркі тәсіл пікір мен қиыншылықтарды да дара және қарапайым баяндау, фольклорға жақын ұқсастықтар жұмсау сияқты қатар ерекшіліктерге ие Атаидің шығармашылығында булардың айтарлы барлығы бар. Ақынның 260 ғазалынан 109 ы халық өлеңдеріне сай жазылғаны да, Атаи шығармасында түркі тілдің жоғары тұратынын дәлелдейді.

Ақын ғазалдарының басы және негізге ырғақтары махаббат және омен байланысты пікір, сезімдер құралады. Ақынның айтуынша, махаббат “гауһардай асыл”. Ол өлеңді де өзіне бойсындырады. Атаи өлеңдеріндегі қияли сезім бейнесі шын сезіммен ұқсас келеді. Науаи сөзімен айтқанда, Атаи қиял арқылы ақиқатты күйле сүретте күлеген. Оның өзі де бір байтында “Шындықтан хабар ет эй, мударрис” неше тартыс, қанша ойлау дер екен. Ғазалдардағы шындықтың барлығына көрсетеді. Сондықтан ақын шығармашылығындағы махаббаты тек өмірден алынған деп түсіну оның шығармашылығына бір жақтама баға беру деп есептеледі.

Неге мухтар акрамның киімін ескі шал етер.

Атаи үшін көркем өнерді орындау мақсат емес, бәлкім жоғары мазмұнды көрсету үшін бір жол ақын көркем өнерді қолдаса, көлемпазадыққа, жөн мағыналарда, жай өмірді керісінше айтуға жол қоймайды. Ол табиғат пен одақтан пікір мен ішкі сезімдеріне сай ұқсату , теңеу мен литоталарды табады. Сондықтанда кейбір байттардағы суреттеу үзіндісі мен бейнелер тезде есте сақталып қалады.

Қорытынды шығарып айтқанда, Атаи шығармалары өзіне сай шеберлік мектебі, әдебиетіміздің құынды байлығы, оның әдебиетіміз тарихында лайықты және қайталанбас орны бар, Атаи ғазелиетінің ішкі мәдениетін байыту және әдебиетіміз дамуы жолында қызмет етуі күлеәнсіз.

Сондықтан да ақынның көркем әдебиет мұрасын жәнеде кеңірек үйрену, шығармаларын халыққа толығымен жеткізу әдебиеттанудың маңызды міндеттерінен есептеледі.