«Ауыл шаруашылығы экономикасы» пәні бойынша
Тақырып 11. Нарықтың функциялары және нарықтық инфрақұрылым
жүктеу/скачать 281 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тақырып 12. Саладағы нарықтық саясат
- Сатып алу интервенциялары
- Тақырып 13. Қазіргі заман экономикасында ауыл шаруашылығының сала ретіндегі ерекшеліктері
- Бесіншіден
Тақырып 11. Нарықтың функциялары және нарықтық инфрақұрылым Нарық мынандай функцияларды жүзеге асырады:
мен көлемдегі өнімдермен қамтамасыз ету. Алайда, аграрлық секторда экономикалық қатынастарды реттеуде мемлекеттің саясаты босаңсудан барып отандық өндірушілер өздерінің өндірістік және еңбек ресурстарымен шығарған барлық өнімдерін өткізе алмайтын жағдай тууда. Нарықтың үлкен сегменті шығарған бағасы мен сапасы төмен импорттық өндірістің тауарларға толып кетуде.
Қалыпты материалдық техникалық жағдайлармен қамтамссыз етілу жағдайында (ең алдымен энергоресурстармен және көлікпен) берілген функция ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногында өнімдердің рентабелділілігі мен жұртшылықтың төлем қабілеті сұранымын қамтамасыз ететін дұрыс бағаларды қою болып табылады;
ету. Бұл функция ресурстарды үнемдеу заңының жалғасы болып табылады және заңдылық базаларының жағдайына, ресурстармен қамтамасыз етілу дәрежесіне және басқадай сыртқы жағдайларға байланысты емес. Бұл функциялардың жеке жағдайларынан мыналар туындайды:
жетісу;
қамтамасыз ету. Берілген функцияның әрекеті ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін көтеруге бағытталған. Бұл функцияның сферасы тұтас агроөнеркәсіп кешенін қамтыйды (ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, қайта өңдеу және өткеру) сондай – ақ қоғамдық тамақтандыру, машина жасау, көлік қатынасы, байланыс ж.т.б.
ету және әлеуметтік проблемаларды шешу. Бұл функция ауыл шаруашылығы өнімдерінің пайдалылығын қамтамасыз ету функциясы арқылы жүзеге асырылады. Әлеуметтік проблемаларды шешу өздерін өздері жараққатандыру процесінің бір жағы «жұмысшы күшінде» қалыптастыру. Қазақстанда нарық функцияларының еркін көрінуі шектеулі, ол мына факторларға да байланысты:
жұртшылықтың көпшілік бөлігінің табыстарының төмен болуы. Бұл фактордың әсері қалыпты нарықтық жағдайдағыдан өнімдерді неғұрлым төмен бағамен босатуды қажет етеді.
тартымдылығы жоғары емес. Бұл фактор ауыл шаруашылығының негізгі қорларын жаңартуды елеулі түрде бәсеңдетуде және ауыл шаруашылығындық дақылдарды, жоғары өнімді мал тұқымдарын өсіруді және өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдерін өңдеуді де тежеуде.
шаруашылығы өнімдерінің бағаларын мемлекеттік реттеу мен белгілі бір өнімдерді шығару мөлшерін ынталандыру әр аймақта ауыл шаруашылығы өндірісінің әртүрлі болуы табыстың да әртүрлі болуына себепші болуда, бұл ауылдағы кәсікерлердің жаңа жолдарды, табыс табудың әдістерін іздестірулерін тежейді.
өндірушілер ауыл шаруашылығы өнімдерінің кейбір түрлерін артық шығарудан проблемалар туындатып, жаңа өткізу рыноктарын басқыншылықпен іздеуде, бұрынғыларын кеңейтуде. Республика жағдайында мұндай тауар өндірушілерімен бәсекеге түсу мүмкін болмай барады. Сөйтіп осы айтылғандардың негізінде мынандай қорытынды жасауға болады Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығында нарықтық реформа елеулі қиындықпен өтеді. Нарықтық инфрақұрылым деп рынокта тауарлардың қозғалысы мен қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін ұйымдар мен мекемелердің жүйесін айтады. Нарықтық инфрақұрылымның құрамынан мына буындарды бөліп көрсету ұйғарылған:
өткеруші, комиссиондық және басқадай делдал ұйымдар, тауар биржалары. Ауыл шаруашылығында нарықтық инфрақұрылымның осы буынына кіретін кәсіпорындар мен ұйымдардың бір бөлігі агрроөнеркәсіп кешенінің құрамында болады. Бұл буынның ұтымды дамығаны – капиталдың дивесификациясы, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының осы буынның құрамына кіретін кәсіпорындармен горизонтальді интеграциясы:
ыдыстар шаруашылығы, ақпараттық жүйе жатады. Ауыл шаруашылығында қамтудың бұл түрлері агрөнеркәсіп кешенінің құрамына кіреді және АӨК – нің аясында жақсы дамыды.
ұйымдар, олар қарыз береді, есептеу – касса қызметін көрсетеді және ақша қаражатының қозғалысы мен тиімді жұмсалуын қадағалайды. Есептеу – касса қызметін көрсету кәсіпкерлі қызметіндегі баяғыдан келе жатқан консервативті тәсіл. Мұндағы өзара қатынастың жүйесі ежелден қалыптасқан және келешекте елеулі өзгерістер еңгізу болжаусыз. Қарызгерлік қатынастар банктердің жоғарғы ставкаларын ұстайды, ауыл шаруашылығына қарыз берудің жолдарын реттеу өз дәрежесінде болмады, ауыл шаруашылығы ұйымдары өз өндірістерін ұлғайтуға дәрменсіз болды. Бақылау сұрақтар:
Тақырып 12. Саладағы нарықтық саясат Шаруашылығы салаларында нарықтық саясат мемлекет пен айқындалады және бұл агроөнеркәсіп кешенін ұйымдастырудың кейбір мәсерлерін мемлекеттік реттеуді қажет етеді . Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің қызметін мемлекеттік реттеуде көптеген мәселелер иерархияның барлық деңгейіндегі үкімет органдарының назарында қашанда болып келді және бола береді де. Қазіргі кезде бұл процесс Қазақстан Республикасының 1998 жылы 31.03 – тегі «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы», Қазақстан Республикасының 1.07.2003 жылғы азаматтық кодексімен, 21.01.1997 жыл «Банкроттық туралы», Қазақстан Республикасының 13.05.2003 жыл «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасының 24.06.2002 жыл. «Кешенді кәсіпкерлік лицензиялар (фрайгайзингер) туралы», Қазақстан Республикасының 03.07.2002 жыл. «Иновациондық қызметі туралы», Қазақстан Республикасының 8.01.2003 ж. «Инвестициялар туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасының 1.04.2003 ж. жағдай бойынша «Жер туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасының 5.07.2000 жылғы. «Қаржылық лизинг туралы», Қазақстан Республикасының 1.06.2002 ж. жағдай бойынша, «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасы Президентінің «2003 – 2005 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы туралы» жарлығымен, Қазақстан Республикасы Президентінің 27.04.1998 ж. «Азаматтар мен заңды тұлғалардың еркін кәсіпкерлік қызметімен жөніндегі құқықтары туралы» жарлығымен, Қазақстан Республикасы Президентінің 7.05.2001ж. «Қазақстан Республикасында 2001 – 2002 жылдары шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығымен, Қазақстан Республикасының 20.06.2003 ж. Жер кодекстерімен және т.б. құжаттармен реттеледі. Бұл заңдылық құжаттарда, актілерде мемлекетердің Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісіне мемлекеттің экономикалық жағынан әсер, ықпал етуінің құқықтық негіздері көрсетілген. Негізгі мәселелер болып мына мәселелер көзделген:
ету;
арасындағы экономикалық паритетті қолдау;
деңгейлерін жақындату;
өндірушілерді қорғау. Алайда күні бүгінге дейін республикада «Агроөнеркәсіп өндірісін мемлекеттік реттеу туралы» арнайы заң жоқ. Мұндай заңды дайындаудың кезі келді, онда агроөнеркәсіп өндірісін мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары көрсетілуі керек, ол бағыттар мыналар:
құрып, қалыптастыру және жұмыс істеу;
салу;
ғылыми қызметті жүзеге асыру;
шараларды қаржыландыру үшін барлық деңгейді және бюджеттен тыс көздер де пайдаланылуы мүмкін. Заңда әртүрлі бюджеттердің қаражаттарын пайдаланудың бағыттары айқындалған, атап айтқанда.
қондырғыларды, сортты тұқымдар мен асыл тұқымды мал алуды қоса алғандағы инвестиционалдық қызметті қолдау;
жүзеге асыру, мемлекеттік меморативтік жүйені аяқтап, ұстау, зиянкестермен, аурулармен және арамшөптермен күрес жұмыстарын жүргізу, малдың қауіпті жұқпалы ауруларын жою;
қауіпсіздендіру;
шығындардың бір бөлігін жабу (компенсация төлеу), асыл тұқымды мал шаруашылығын, элитті тұқым шаруашылығын және ауыл шаруашылығы дақылдарының гибридті тұқымдарын өндіруде қолдауға дотация беру;
рыноктарын дамыту мен қолдау;
ұйымдастыру;
Республикасының үкіметі бекіте алатын дотациялар мен компенсациялардың басқа да түрлерін ойластыру. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің, шикізаттар мен азық – түліктердің рыноктарын тұрақтандыру үшін мемлекет сатып алудың және тауарларды реттеудің интервенциясын жүзеге асырады.
шикізатқа және азық – түлікке нарықтық бағалар ең аз деңгейден де төмен түскенде, немесе агроөнеркәсіп өндірісіндегі тауар өндірушілер ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізат пен азық – түліктерін сұранымның азаюынан өткізе алмауларынан барып жүзеге асырылады. Тауар интервенциялары рынокта ауыл шаруашылығы өнімдеріне, шикізат пен азық – түлікке, сондай – ақ бағалардың рыноктағы ең жоғары деңгейлерінен асып кеткен жағдайда жүзеге асырылады. Тақырып 13. Қазіргі заман экономикасында ауыл шаруашылығының сала ретіндегі ерекшеліктері Аграрлық сектордың жеке – жеке қарауды қажет ететін бірқатар өздеріне тән ерекшеліктері бар. Біріншіден, ауыл шаруашылығы нарықтық экономикадағы елдерде артықшылықтары бар фермерлік шаруашылықтарды жүргізілетіндігіне, жеткілікті ірі кәсіпорын бола алатындықтарына қарамастан бұл секторды монополиялап алуға қабілетті емес. Басқаша сөзбен айтқанда, салыстырып қарағанда ұсақ ауылшаруашылықтық өндірушілер нарықтық бағаларға әсер ете алатын ірі фермерлерге қарағанда нарыққа әсер ететін нендей бір топты да ұйымдастыра алмайды. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногында сатушылар қашанда көп, олардың бірде біреуі бағаға әсер ететіндей өнім мөлшерін жеткізе алмайды. Алайда, мемелекеттің қанша араласқанына қарамастан дамыған елдерде ауыл шаруашылығы рыноктарына кіру мен одан шығу жеткілікті еркін. Бұл жерде жақсы реттелген жер нарығы, оның кең таралған арендасы, ипотекалық несиесі бар. Осының бәрі ауыл шаруашылығын өндірісін бастамақ болған әркімнің негізгі ресурсы бар екенін көрсетеді. Және керісінше әр фермер өз шаруашылығының пайдасыздығына немесе жеткілікті пайда алмайтындығына көзін жеткізсе ешқандай заң жүзінде де, институциональдық немесе экономикалық шектеулерсіз ақ басқа сата алады. Сөйтіп аграрлық секторда бәсекелестіктің негізгі екі шарты сақталады:
Осыдан мынандай қорытынды шығаруға болады, ауыл шаруашылығы – бұл бәсекелестік өрістейтін сала. Екіншіден ауыл шаруашылығы емес салаларда жер кәсіпорындарын орналастыратын базис ретінде пайдаланылады. Жердің пайдалы қасиетіне ешқандай маңыз берілмейді. Егіншілікте жердің жоғарғы қыртысы – құнарлы деп аталатын топырақ қабаты пайдаланылады. Үшіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі табиғи жағдайларға өте тәуелді. Ауыл шаруашылығында тиімді технология қолданатын, аграрлық мәдениеті дамыған елдердің өзінде аграрлық өндірістің нәтижесі бұрынғысынша болжауға болмайтын күйінше қалып келеді. Құрғақшылық, топан су қаптауы, зиянкестер, мал мен өсімдіктің аурулары аграрлық сектор сферасына капитал салудың тәуекелділігін азайтады. Төртіншіден, ауыл шаруашылығы өнімдерін диверсификациялау (модификациялау санын кеңейту) өте шектеулі. Осы саладағы техникалық прогресс мәденилендірілетін өсімдіктер мен мал тұқымдарының неғұрлым жетілдірілген сорттарын енгізумен қатар жүргізіледі. Алайда селекциялық қызмет негізінен дақылдар мен малдың өндірістік қасиеттерін жетілдіруге; ауыруларға, зиянкестерге шалдығуды төмендетуге және қолайсыз ауа райына төзімді болуға, өнімділіктері мен технологияларға, оның ішінде механикаландырылған немесе тіпті автоматтандырылған технологияға және тағы басқаларға бейімділігіштігін арттыруға бағытталуы тиіс. Бесіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісінің және азық түлік секторының ақырғы өнімдері – азық түлік болды. Алайда тағам өнімдеріне бағалық эластикалық сұраным төмен екендігі белгілі. Тұтынушылар азық түліктің негізгі түрлерін олардың бағаларының өсуіне немесе азаюына қарамастан өзгермейтін мөлшерде ала береді. Индустриальды елдерде ауыл шаруашылық өнімдердің эластикалық орташа коэффициенті 0,20 - 0,25 болды, яғни фермерлер өнімдерін өткізуді 10% арттыру үшін бағаларын 40 - 50% төмендетуі қажет. Алтыншыдан ауыл шаруашылығындық және азық – түліктік тауарларға сұраным табыс табу жағынан да эластильді емес. Тұрмыстық жағдай төмен болғанда, жанұя табысының негізгі бөлегі тамақ алуға кетіп жатқанда жанұя қосымша тапқан әр теңгесін ең алдымен ішіп жемге жұмсайды. Тамақ алу жағы бірінші кезектегі проблема болып қалмағаннан кейін барып қосымша тапқан табыстарын басқа тауарлар мен қызметке жұмсайды. Сондықтан табыстың өсуіне қарай азық түлік өнімдеріне, соған орай ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраным пропорционалды емес тұрғыдан өседі. Жетіншіден, ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұранымның эластиктігі төмен болғандықтан ұзақ мерзімді фермерлік проблеманы туғызады. Сұраным эластикасының төмен болуы егер ұсыным жағы өспесе, немесе баяу өссе экономика секторына (өз өзінен) проблема бола алмайды. Айта кетелік соңғы ғасырда аграрлық секторда елеулі ғылми – техникалық прогресс болды:
егіннің түсімділігін едәуір арттырды;
алға басу болды;
американ фермері 4 адамды асыраса, ал қазір 100 адамға дейін асырайтын болды. Сегізінші ерекшелігі ауыл шаруашылығы бәсекелестік жоғары сала. Сондықтан да нарықтың заңдарына орай табыстарының құлдырауларына байланысты осы саладан фермерлердің неғұрлым пайдалы салаға кетулері керек қой. Алайда іс жүзінде бұлай болмауда. Неліктен?
шаруашылығы өндіріс сферасы ғана емес өмір сүру де сферасы. әлемде аграрлық еңбекпен табыс табатын өндіріс сферасы яғни бизнеспен емес, өмірлік қалыптасудың нәтижесінде шұғылданатын адамдар көп. Осының салдарынан еңбекпен шұғылдану басқа салаларға қарағанда экономикалық конъюктураға көп ықпал ете қоймайды, яғни аграрлық еңбектің мобилділігі едәуір төмен. Бұл ауыл тұрғындары мен ауыл қызметкерлерінің ол жерлердегі өмір сүру мен еңбек етуге аса құмарлық танытпайтындықтарының, жұртшылықтың бұл бөлегінде ерекше консерватизм бар екенін көрсетеді.
жерлері ауыл шаруашылығы айналымынан шығарылмайды, басқа фермерлердің қолдарына түседі. Тоғызыншыдан, аграрлық өндірістің табиғи факторларға және бәсекелестікке өте тәуелді болатындығынан ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұранымның бағалық эластикті еместігі қысқамерзімді фермерлік проблема туғызады. Расында да ауыл шаруашылығы ауа райына, малдар мен өсімдіктердің ауруларының кенеттен таралуына және тағы басқаға өте тәуелді. Өндірілердің нақты көлемі ауыл шаруашылығы өндірісшілерінің болжауларына мүлде келмейді. Ел территориясында орналасқан миллиондаған ұсақ өндірушілер нарықтық конъюктураны реттеу мақсатында өндіріске бірлесіп бақылау жасауға келісе алмайды. Нәтижесінде аграрлық өндірістің жылдық ауытқулары болып тұрады. Алайда ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағалық эластиктері төмен. Бұл дегеніміз сұранымды аз өлшеудің арты бағаның едәуір өзгеруіне алып келеді. Егер базарда ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраным тұрақты болса, бағалары тіпті де тұрақты болмайды. Ұсыным көлемінің сәл өзгеруі бақыланылмайтын фермерлердің бағаны төмендететін немесе шарықтатып жіберулеріне алып келеді. жүктеу/скачать 281 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|