«Бағалы қағаздар нарығы» пәні бойынша емтихан сұрақтары Әлемдік қор нарығындағы интеграциялық процестер формалары
жүктеу/скачать 185.88 Kb.
|
|
«Бағалы қағаздар нарығы» пәні бойынша емтихан сұрақтары Әлемдік қор нарығындағы интеграциялық процестер формалары Өндірісті интернационалдандырудың қарқынды дамып келе жатқан процесі келісілген және үйлесімді мемлекетаралық экономикалық саясатты жүргізу кезінде ұлттық экономикалардың өзара жақындасуы мен өзара бейімделуін білдіретін Халықаралық экономикалық интеграциямен (МЭИ) тығыз байланысты. Осылайша, Халықаралық экономикалық интеграция-бұл әр түрлі деңгейдегі және әр түрлі формадағы тұрақты және терең экономикалық қатынастарды, кооперация мен мамандандыруды дамыту негізінде елдердің экономикалық және саяси бірігу процесі. Микро деңгейде бұл процесс олардың арасындағы әртүрлі экономикалық қатынастарды қалыптастыру негізінде (атап айтқанда, шетелде филиалдар құру арқылы) жақын елдердің жекелеген кәсіпорындарының өзара әрекеттесуі арқылы жүзеге асырылады. Мемлекетаралық деңгейде (макро деңгейде) халықаралық интеграция елдердің экономикалық бірлестіктерін қалыптастыру, сондай-ақ ұлттық саясатты үйлестіру негізінде жүзеге асырылады. Дамыған елдердің Хэи-нің негізгі себебі, ең алдымен, өндіргіш күштердің дамуының едәуір деңгейі мен ұлттық экономикалардың тығыз шеңбері арасындағы қайшылықтар деп атауға болады. Сонымен қатар, өсіп келе жатқан жаһандану және өндірісті интернационалдандыру маңызды факторлар болып табылады. Елдердің интеграциялық бірлестіктерінің ең танымал мысалдары: ЕО, НАФТА, МЕРКОСУР, АСЕАН, АТЭС, БРИКС және т. б. МЭИ-дің негізгі формалары. Олар: • артықшылықты сауда келісімдері (үшінші мемлекеттермен салыстырғанда елдер бір-бірімен неғұрлым қолайлы сауда режимдерін орнатқан кезде). • еркін сауда аймағы (өзара саудада кедендік баждар жойылады, алайда үшінші елдерге қатысты кедендік тарифтер сақталады) . • Кеден одағы (басқа мемлекеттерге қатысты бірыңғай кеден тарифін белгілеу кезінде интеграциялық бірлестік ішіндегі экономикалық тауарлардың еркін қозғалысы). • жалпы нарық (осы интеграциялық бірлестік ішіндегі өндірістің барлық факторларын еркін жылжыту мүмкіндігі). • экономикалық одақ (жоғарыда айтылғандардан басқа, Бірыңғай экономикалық саясат бар; осы аймақтағы әлеуметтік-экономикалық процестерді реттейтін ұлттықтан жоғары органдар құрылады). • саяси одақ (экономикалық одақтың одан әрі дамуы осы интеграциялық бірлестіктің саяси одаққа айналуына себеп болуы мүмкін (мемлекеттік органдар, біртұтас) Конституция, қорғаныс, сыртқы саясат, тәуелсіз және біртұтас субъект ретінде халықаралық қатынастарға қатысу және т.б.)). 2. Отандық қор нарығының қазіргі жағдайын талдау Бүгінгі таңда Қазақстан соңғы қаржы дағдарысының салдарын ойдағыдай еңсеріп, бағалы қағаздардың тиімді нарығын құруға ұмтылуда. Сонымен қатар, ағымдағы кезеңде Қазақстанның қор нарығының даму деңгейі әлсіз инвесторлық базамен сипатталады, бұл қазақстандық қор нарығының инфрақұрылымы мен инвестициялық ортасын дамытуда белгілі бір проблемалардың болуымен байланысты. Мәселен, шешілмеген мәселелердің қатарына нарықты дамытудың оң жақ базасын қалыптастыру жатады, өйткені көптеген заңды мәселелер талқылануда немесе пысықталуда, сондықтан қор нарығына қатысушылар дамыған нарықтарға қарағанда аз қорғалады. Қор нарықтары бойынша заңнаманың сапасын бағалау бойынша Еуропалық Қайта Құру және даму банкі (ЕҚДБ) Қазақстанды EBRD (2008) Бағалы қағаздар жөніндегі комиссиялардың халықаралық ұйымының стандарттарына орташа сәйкестігі бар елдер тобына жатқызады.Қазақстандық қор нарығына негізінен осындай құралдардың жетіспеушілігімен, туынды бағалы қағаздар нарығының дамымауымен және акциялар нарығының шектеулі дамуымен байланысты қаржы құралдарының қайталама нарығының төмен өтімділігі тән. Көптеген қазақстандық эмитенттер әлі де қаржылық ақпаратты ашып, кәсіпорынды басқаруға сыртқы акционерлерді жібергісі келмейді. Ресей мен Қазақстанның қаржы нарықтарын дамытудың ортақ проблемаларының болуы, әлемдік дағдарыстың салдарын еңсеру қажеттілігі, екі елдің қаржы институттарының бір-бірінің және өңірдің өзге де мемлекеттерінің нарықтарында өсіп келе жатқан қатысуы, өңірлік ұйымдар (ЕурАзЭҚ және ТМД) шеңберіндегі өзара іс-қимыл Ұлттық қаржы жүйелерін дамытудағы ынтымақтастықты кеңейту үшін алғышарттар бола алады .Қазақстанның қор нарығын дамытудың елеулі проблемасы оның инфрақұрылымын дамытудың төмен деңгейі болып табылады, бұл мәмілелер тараптарының өзара талаптары мен міндеттемелерін есепке алуды жүзеге асыратын және орталық контрагент болып табылатын клирингтік ұйымдарды құру есебінен оны жетілдіру қажеттілігін болжайды; Т+3 қағидатын және кепілдік қорын енгізу. Техникалық инфрақұрылымның қажетті деңгейін қамтамасыз ететін Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының негізгі институттары "Қазақстан қор биржасы" АҚ (бұдан әрі - KASE), сондай-ақ нарықтың кәсіби қатысушылары болып табылады. 1-кестеден көріп отырғанымыздай, қор нарығының құрылымы 2009-2012 жылдар кезеңінде айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жоқ.айналым көлемінің едәуір үлесін валюта мен МБҚ РЕПО құрайды - тиісінше қарастырылып отырған кезеңде шамамен 50% және 40%. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қор нарығының инфрақұрылымы толығымен қалыптасты. Нарықта қаржы делдалдарының барлық түрлері жұмыс істейді, олардың қызметтері инвесторлар мен эмитенттерге қор нарығына шығу үшін қажет . 3. Қазақстан Республикасы экономикасы дамуының қазіргі этапында отандық бағалы қағаздар нарығының құрылу және даму проблемалары Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін негізгі проблемалардың бірі дамымаған заңнамалық база болып табылады. Қолданыстағы заңнама инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету, инвестициялық қорларды басқарушылардың құрылуы мен қызметі, туынды бағалы қағаздардың эмиссиясы мен айналымы және т. б. сияқты бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеу мәселелерін толық ашпайды. Қазақстаннан өз капиталдарын жедел шығару. Нарықтың қалыпты дамымауының бірқатар субъективті себептері де болды. Біз атап өткендей, бағалы қағаздар нарығын дамыту процесі күрделі және жиі екіұшты сипатта болады. Бұл процестің негізгі принципі нарықтың барлық элементтерінің теңдестірілген және үйлесімді дамуына мүмкіндік беретін кешенділік пен жүйелілік болуы керек. Бағалы қағаздар нарығының дамуы басқа капитал нарықтарының жойылуына әкелмейді, олардың өзара енуі және өзара ынталандыру процесі жүреді. Бір жағынан, бағалы қағаздар нарығы капиталды өзіне тартады, ал екінші жағынан оларды бағалы қағаздар механизмі арқылы басқа нарықтарға жылжытады, олардың дамуына ықпал етеді. Бағалы қағаздар нарығының ауқымы мен маңызы оның жойылуы экономикалық процестің, жалпы өндіріс процесінің бұзылуына тікелей әкеледі. Сондықтан нарықтың барлық қатысушылары нарықты дұрыс ұйымдастыруға және ең алдымен оның ең маңызды қатысушысы - мемлекет қатаң бақылауға алуға тікелей мүдделі. Қазақстан түрлі бағалы қағаздар айналысқа түсетін әлемдік қор биржаларының ықпалын үнемі сезініп отырады. Нью-Йорктегі әлемдегі ең ірі қор биржасында ішкі (американдық) және шетелдік компаниялардың акциялары (негізінен атаулы), облигациялар (атаулы және ұсынушыға), инвестициялық сертификаттар айналыста. Токио биржасында негізінен ішкі эмитенттердің атаулы акциялары және борыштық бағалы қағаздардың аз пайызы (атаулы және ұсынушы) саудаланады. Лондон қор биржасында шетелдік және ішкі бағалы қағаздар (тиісінше ұсынушыға және атаулы бағалы қағаздарға) айналысқа түседі. Бұл-мемлекеттік қарыздардың қатты пайыздық акциялары мен облигациялары, сондай-ақ инвестициялық сертификаттар . 3.Қазақстан Республикасы экономикасы дамуының қазіргі этапында отандық бағалы қағаздар нарығының құрылу және даму проблемалары Қазақстанда қор рыногының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 %-ды құрады. Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының әрі қарай дамуын рыноктық қатынастардың және құқықтық базаның, со- нымен бірге бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді. Рыноктық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республика- сының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыл- дан басталады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан «таза» қор биржасы - Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21 сәуірінде «Бағалы қағаздар және қор биржа- сы» туралы Қазақстан Республкасының заңы бекітілді. Қазақстанда баға- лы қағаздар рыногын құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы әзірленді. «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар» әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: «Бағалы қағаздар рыногы туралы», «Бағалы қағаз- дармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы» , «Қазақстан Республика- сындағы инвестициялық қорлар туралы» заңдар. 1997 жылдың ортасынан бастап «Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі» Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және басқа баға- лы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу болды. Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусы- мында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы қа- ғаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкіне берілді. Әлемдік қаржылық дағдарыстың және экономиканың нақты секторларындағы өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасы заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту қажеттігінен туды. Бұл заңның қызмет аясы «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і) қабылданғаннан кейін қаржы рыногының қызмет ететін сферасы болып отырған бағалы қағаздар рыногының толыққанды жұмыс істеуіне кең жол ашылды. Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасқан: 1)Бастапқы рынок 2) Мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) рыногы: -бастапқы орналастыру секторы; - сатып алу-сату секторы. -Корпоративтік облигациялар рыногы 3)Акциялар рыногы: МЕБҚ -мен жасалатын репо-операциялар секторы 4)Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы: -МБҚ-ны сатып алу-сату секторы; -МБҚ -мен жасалатын репо-операциялар секторы 5)Қайталама рынок 6)Қор биржасы 7)Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы 8) Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушық 4.Қор нарығындағы инвестициялық қызмет:оның функциялары және міндеттері Қор нарығы (бағалы қағаздар нарығы) бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тетіктер мен ережелер жиынтығын білдіреді. Бағалы қағаздар нарығындағы инвестициялық қызмет-бұл пайда табу және/немесе басқа да оң нәтижеге қол жеткізу мақсатында Бағалы қағаздар нарығының құралдарына қаражат салу бойынша практикалық іс-қимылдар жиынтығы. Инвестициялық қызметтің субъектілері инвесторлар деп аталатын заңды және жеке тұлғалар болып табылады. Инвесторлар инвестициялық қаражат көзі болып табылатын қор нарығына қатысушыларды ұсынады. Инвесторлар нарықтағы мінез-құлық стратегиясы мен тактикасымен, сондай-ақ инвестициялық мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Инвесторлар алға қойған стратегиялық мақсатқа байланысты тікелей, портфельдік және алыпсатарлық инвестицияларды ажыратады. Тікелей (стратегиялық) инвестициялар ұйымды бақылауға алу үшін жарғылық капиталға қатысуды көздейді. Осылайша, қарапайым акциялар жеке капиталдың объектісі болып табылады. Сонымен қатар, стратегиялық инвесторлар оларды иеленуден пайда табуды емес, акционерлік қоғамның жұмысына әсер ету мүмкіндігін мақсат етеді. Портфельдік инвестициялар кіріс алу мақсатында, инвестициялық портфельді қалыптастыру жолымен жүзеге асырылады. Инвестициялық портфель-бұл инвестициялық тартымдылығы бар Бағалы қағаздар жиынтығы. Бағалы қағаздардың инвестициялық тартымдылығы екі факторға байланысты: • кірістілік (кезең ішіндегі инвестициялық кірістің шамасы); • тәуекелділік (инвестицияланған қаражатты жоғалту ықтималдығы). 5.Бағалы қағаздардың шығарылуы және айналысымен байланысты эмитенттердің қаржылық тәуекелдері Эмиссиялык, багалы қагаздар шыгару проспектісі- эмитент, оның каржылык жай-күйі, эмиссиялык бағалы қағаздар, шығарылымның көлемі, шығарылымдағы бағалы қағаздардың саны, оларды шығару, орналастыру, айналыста болуы, дивидендтер (сыйакы) төлеу, өтеу рәсімі мен тәртібі туралы мәліметтер және инвестордың бағалы қағаздар сатып алу туралы шешіміне ықпал етуі мүмкін басқа да ақпарат бар құжат. Эмиссиялык, бағалы қағаздар шығару - эмитенттің эмиссиялык бағалы кағаздардың азаматтык құқықтар объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс-әрекеті немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір бағалы кағаздардың жиынтығы. Эмиссиялык бағалы қағаздарды шығаруды жарияланған жарғылық капиталды күру және өзінің қызметін жүзеге асыру үшін каражат тарту максатында эмитент жүргізеді. Эмиссиялык, бағалы қағаздар шығару проспектісінде: 1) эмитент пен оның қызмет түрлері туралы; 2) эмитенттің жарғылық капиталындағы үлестің он және одан да көп процентіне иелік ететін ірі акционерлері және қатысушылары туралы; 3) басшықызметкерлер,олардың лауазымдары туралы соңғы үш жылдағы мәліметтер, сондай-ақ эмитенттің орналастырылған акцияларының оларға тиесілі саны (жарғылык капиталындағы үлестерінің мөлшері) туралы мәліметтер көрсетіле отырып, эмитент органдарының кұрылымы туралы; 4) баланстық құны көрсетіле отырып эмитенттің активтері туралы, эмитенттің өзі өндіретін немесе тұтынатын тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) жалпы құнының бес және одан да көп процентін құрайтын көлемдегі тауарды (жүмысты, көрсетілетін қызметтерді) тұтынушылары және жеткізіп берушілері туралы; 5) эмитенттің мүлкін бағалау туралы (камтамасыз етілген облигациялар шығарған кезде); 6) кредиторлардың (дебиторлардың) тізбесі көрсетіле отырып, эмитент активтерінің баланстық құнының бес және одан да көп процентін құрайтын кредиторлық және дебиторлық берешектер, оларды өтеу мерзімдері туралы; 7) эмитенттің аффилирленген түлғалары туралы; 8) жарияланған эмиссиялык бағалы қағаздардың саны, олардың түрі, төлеу тәсілдері, бағалы кағаздар бойынша кіріс алу, оның ішінде облигациялардың нақтылы құны, олардың айналыс мерзімі және өтелу тәртібі туралы; 9) бағалы қағаздарды (айырбасталатын бағалы кағаздар шығарған кезде) айырбастау тәртібі туралы; 10) облигация ұстаушылардың өкілі туралы (инфрақүрылымдық, сондай-ак ипотекалык және өзге де камтамасыз етілген облигациялар шығарған кезде); 11) толем агенті туралы; 12) эмитенттің бағалы қағаздарын ұстаушылар тізілімдері жүйесін жүргізуді жүзеге асыратын тіркеуші туралы мәліметтер болуға тиіс. Шығарылған бағалы қағаздарды мемлекеттік тіркеу туралы шешімді акционерлік қоғамның құрылтай жиналысы (жалғыз кұрылтайшысы) немесе акционерлердің жалпы жиналысы (дауыс беретін барлык акцияларды иеленуші акционер) кабылдайды. Эмиссиялык бағалы қағаздардың қайталама бағалы кағаздар нарығындағы айналысы бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің ұйымдастырылған немесе ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығында осы бағалы қағаздармен азаматтық-құкықтық мәмілелер жасасуы арқылы жүзеге асырылады. Уәкілетті орган: 1) инвесторлардың эмиссиялык бағалы қағаздарды сатып алуы процесінде олардың құкықтары мен мүдделерін; 2) эмиссиялык бағалы қағаздармен мәмілелер жасасудың талаптары мен тәртібін белгілейтін өзге де нормативтік кұқыктық актілерінде көзделген талаптар бұзылған жағдайда, бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімдері жүйесінде және (немесе) бағалы кағаздарды нактылы ұстауды есепке алу жүйесінде барлык немесе жекелеген жеке шоттардағы эмиссиялык бағалы қағаздардың бәрін немесе бір бөлігін оқшаулау арқылы эмиссиялык бағалы қағаздар айналысын тоқтата туру туралы шешім қабылдауға кұқылы. Эмиссиялык бағалы қағаздар айналысын тоқтата түру туралы шешім қабылданған жағдайда уәкілетті орган эмитентке және мәміле жасасуға қатысатын (қатысқан) тұлғаларға анықталған бұзушылықтарды жою туралы жазбаша нұсқама жібереді. Аталған тұлғалар анықталған тәртіп бұзушылықтарды уәкілетті орган белгілеген мерзімде жоюға және нүсқаманың орындалғаны туралы не анықталған бұзушылықтарды жою мүмкін еместігі туралы уәкілетті органға жазбаша есеп беруге міндетті. Уәкілетті орган эмиссиялык бағалы қағаздар айналысын тоқтата тұру туралы шешімді эмитентке, тіркеушіге және орталык депозитарийге жібереді. 4. Бағалы қағаздар нарығын коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі Банк меншікті қоржыны үшін бағалы қағаздарды сатып алып немесе сатып дербес сатушының рөлін атқарады. Банктердің сауда операцияларын жүзеге асыра отырып көздеген басты мақсаты – бұл сол бір бағалы қағаздарды түрлі биржаларда бағамдарының айырмасынан пайда алу. Бұл операциялар тез жүргізілуі тиіс болғандықтан теңестіруге ықпал етеді. Коммерциялық банктер инвестицияларының басым бөлігі үкіметтік бағалы қағаздардың, сондай-ақ жергілікті билік органдарының үлесіне тиеді. Мемлекетті бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға ақша қаражатын салуды қолайлы көретін біздің банктеріміздің қызметінде мемлекетті және корпоративті бағалы қағаздарға жұмсау көлемі бойынша айтарлықтай айырма бар. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және өтімділікті қамтамасыз ету. Эмитенті мемлекеттік бағалы қағаздар, яғни, шығарушы және иол бойынша міндетті тұлға мемлекет болып табылады. Олар, әдетте, құжатсыз нысанда шығарылады. ҚР Қаржы министрлігімен келісу негізінде оларды алғашқы орналастыруды бас қаржы агент жүзеге асырады, агент ретінде, тәртіп бойынша, ҚР Ұлттық банкі әрекет етеді. 6.Құжатсыз бағалы қағаздардың құқықтық табиғаты Құжатсыз бағалы қағаз-құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаз. Эмитенттер ҚР Қаржы министрлігі немесе ҚР Ұлттық Банкі болып табылады. МБҚ шығару нысандары-құжатсыз нысанда. МБҚ-ны әртүрлі әдістермен орналастыруға болады (аукциондар, сауда-саттық, ашық сату және жабық тарату және т.б.) МБҚ-ны сатып алушы кез келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде резидент Покупстер бола алады. МБҚ шығару мақсаттары. Бағалы қағаздар нарығының кейбір ұғымдары мен құралдары, Қазақстан Республикасындағы МБҚ негізгі түрлері: - Қысқа мерзімді ГККО (Меккем). - Орта мерзімді ГСКО (МЕОКАМ), - Қысқа мерзімді ГВКО (МЕКАВМ), - Индекстелген ГКО (МЕИКАМ), - ҚР Ұлттық Банкінің ноталары, - Ұлттық жинақ облигациялары (NSO). МБҚ-ның басқа қаржы құралдарынан артықшылығы: МБҚ эмиссиясы мен МБҚ-дан түсетін табысқа салық салынбайды, сенімділіктің жоғары салыстырмалы деңгейі және тиісінше ол бойынша капитал мен кірісті жоғалтудың ең төмен тәуекелі. МБҚ жіктемесі: эмитент бойынша - ҚР Үкіметі (Қаржы министрлігі); - ҚР Ұлттық Банкі; - Жергілікті атқарушы орган; - өтініш беру мерзімі бойынша - Қысқа мерзімді - 1 жылға дейін; - Орта мерзімді - 1 жылдан 10 жылға дейін; - Ұзақ мерзімді - 10 жылдан астам; - сатып алу шарттары бойынша; - дисконтталған құны бойынша; - номиналды құны бойынша; - табыс алу тәсілі бойынша - Пайыздық МБҚ; - Жеңілдік МБҚ; - Ұтыс МБҚ; - Біріктірілген МБҚ. МБҚ бастапқы немесе қайталама нарықтарда сатып алынуы мүмкін. Бастапқы нарықта инвестор (заңды және жеке тұлғалар) МБҚ-ны тікелей эмитенттен (Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі) аукционда, бастапқы сауда-саттықта сатып алу немесе орналастыру кезінде жазылу арқылы сатып алады. Бағалы қағаздардың қайталама нарығы - бұл эмитенттен сатып алған бірінші иесі оларды сата бастағаннан кейін келетін бағалы қағаздар айналымы. Қайталама нарық ұйымдастырылған (Қазақстан қор биржасы, баға белгілеу жүйелері) және ұйымдастырылмаған болып бөлінеді. 8.Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуының негізгі проблемалары 1993 жылы депозиттік банктерге корпоративтік бағалы қағаздар нарығында жұмыс істеуге тыйым салатын заң енгізілді. 1996 жылдың аяғы-корпоративтік бағалы қағаздар нарығының белсенді қалыптасуы. Үш заң жобасы дайындалды: "Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы туралы"; "инвестициялық қорлар туралы"; "бағалы қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралы". Осы уақытқа дейін әзірленген корпоративтік бағалы қағаздар нарығының жаңа тұжырымдамасына сәйкес купондық жекешелендіру қағаздары нарыққа шығарылды және ірі кәсіпорындар жекешелендірілді. 1996 жылы ҰҚКҰ шешімімен Акционерлік қоғамдар эмиссиясын мемлекеттік тіркеу рәсімі енгізіледі. 1275 акционерлік қоғамның корпоративтік бағалы қағаздар эмиссиясы тіркелді Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті 1997 жылғы 4 қарашада президенттер Комитетінің жыл сайын шақырылатын конференциясының шешімімен қарапайым мүшелік құқығындағы бағалы қағаздар жөніндегі комиссиялардың халықаралық ұйымына қабылданды. IOSCO-ға кіру қажеттілігі Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясының алдында тұрған халықаралық капитал нарықтарына кірігуге қабілетті халықаралық стандарттарға сәйкес корпоративтік бағалы қағаздар нарығын құру міндеттерімен негізделді. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы толығымен қалыптасқан, ал мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығы тек жартысы ғана бар. Ол үшін барлық қажетті инфрақұрылым қазірдің өзінде құрылған, бірақ корпоративтік бағалы қағаздардың өздері әлі жоқ. Іс жүзінде 1997 жылы бюджетке түскен салық сомасы жоспарланған мәннен асып, 400 млн. теңгені құрады, оның ішінде бюджетке эмиссияны тіркеу — 100 млн. теңге; қаржы министрлігінде эмиссияны тіркеу-10 млн. теңге; мемлекеттік бағалы қағаздардың қозғалысы бойынша операциялар-1,5 млн. теңге; корпоративтік бағалы қағаздардың қозғалысы бойынша операциялар биржадан тыс нарықта-шамамен 290 млн. теңге, 9. Отандық акциялар нарығының қазіргі кезеңдегі жағдайы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, жүзеге асырылуы немесе берілуі оны ұсынған кезде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын белгіленген нысандағы және деректемелердегі құжат бағалы қағаз болып табылады. Акция (нем. Aktie, лат. actio-әрекет, талап) - оның иесінің (акционердің) дивидендтер түріндегі акционерлік қоғам пайдасының бір бөлігін алуға, акционерлік қоғамды басқаруға қатысуға және ол таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқықтарын бекітетін эмиссиялық бағалы қағаз. Капитализмнің алғашқы күндерінде пайда болған Бағалы қағаздар монополиялық және мемлекеттік-монополиялық капитализм жағдайында өмір сүруді және дамуды жалғастырды. Қазіргі дәуірде бағалы қағаздар нарығының ұйымдық құрылымында, оның функционалдық механизмінде маңызды өзгерістер болды. Бұл нарықтың бағалы қағаздар саудасындағы орны өзгерді. Басты рөлдердің бірі экономиканы қаржыландыруда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы болды. Бұл жаңа үрдістер экономикаға кәсіпорындар мен халықтың ақшалай жинақтарын тарту үшін акционерлік қоғамдарды қалыптастыру, қор биржаларын, қор нарықтарын ұйымдастыру және дамыту кезінде бағалы қағаздар нарығының жұмысын түсінудегі өзіндік қазақстандық тәсілдерді айқындауға мүмкіндік беретін талдауды талап етеді. Экономикадағы бағалы қағаздардың маңыздылығына жалпы баға бере отырып, келесі маңызды сәттерді бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалардың бос қаражаттарын инвестициялаудың икемді құралы болып табылады.екіншіден, бағалы қағаздарды орналастыру-өндірісті дамыту және басқа да қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ресурстарды жұмылдырудың тиімді әдісі. Үшіншіден, бағалы қағаздар тауар және ақша айналымына қызмет көрсетуге белсенді қатысады. Төртіншіден, бағалы қағаздар нарығында, ең алдымен қор биржаларында бағалы қағаздар бағамдары қалыптасады. Бұл курстар белгілі бір елдің экономикалық және саяси өміріндегі кез-келген өзгерістердің барометрі болып табылады. Курстар дағдарыстар мен қолайсыз жағдайлар жылдарында күрт төмендейді және керісінше, өндірістің жандануы мен өрлеу кезеңінде жоғарылайды. Қазіргі кезеңде Қазақстанның әлемдік экономикалық дағдарыс жылдарындағы дамуы бағалы қағаздар нарығында төмендеуді байқауға болады. Іс жүзінде отандық нарықта қосымша өтімділікті қамтамасыз етуге арналған "Халықтық IPO" мемлекеттік бағдарламасының насихатталуына қарамастан, РББ қызметінің ауқымы, мысалы, 2013 есепті жылы тарылды. Бірақ жыл қорытындысы бойынша статистика өте оптимистік емес көрінеді. Қазақстан Республикасы Халық Банкінің деректері бойынша 2013 жылы кастодиандық қызметті жүзеге асыруға 1 лицензия берілді – "Ресей Сбербанкі"АҚ ЕБ. Сонымен қатар, 11 лицензияның қолданылуы тоқтатылды, оның ішінде РББ-да брокерлік және дилерлік қызметті жүзеге асыруға 7 лицензия-оның ішінде "Ренессанс Капитал Инвестментс Қазақстан" АҚ, "ORKEN Invest" АҚ, "Unicorn IFC" АҚ, "Қазақстан Финсервис" АҚ, "Тройка Диалог Казахстан" АҚ, АҚ "FATTAH Finance "және "МЖЗҚ" ЖЗҚ "АҚ; инвестициялық портфельді басқаруға 4 лицензия –" ИФГ КОНТИНЕНТ "АҚ," Unicorn IFC "АҚ," Тройка Диалог Қазақстан "АҚ және" FATTAH Finance " АҚ . 1991-1994 жылдардағы Мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру және акционерлендіру кезеңі Акционерлік қоғамдар құруға және тәуелсіз тіркеушілерді дамытуға себеп болды. 1991-1994 жылдар кезеңі қор биржаларының пайда болуымен сипатталады. Жалпы, қор нарығына қатысты 1991-1994 жылдарды "оқу" кезеңі ретінде қарастыруға болады. Нарықты ұлттық реттеуді одан әрі жетілдіру Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясын бағалы қағаздар нарығын бақылау жөніндегі жеке жауапты орган ретінде құрудан көрінді, оның пайда болуымен оны ілгерілету жөніндегі барлық стратегиялық міндеттер бірге шешіле бастады. Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия өз қызметін 1995 жылдың басында бастады және оның бірінші төрағасы болып С. г. Темірболатов тағайындалды. [2, 5-7 б.] осы кезеңде қор нарығының негізгі заңнамалық базасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 1995 жылғы 21 сәуірдегі "бағалы қағаздар және қор биржасы туралы" және "бағалы қағаздар және қор биржасы туралы" Жарлықтары болды 1995 жылғы 2 мамырдағы" шаруашылық серіктестіктерінде " Мемлекет қор нарығының осы инфрақұрылымының жетілмегендігін және одан әрі өсуді талап ететінін түсінді. Осы мақсатта 1996 жылғы 28 наурызда "Қазақстан Республикасында Бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасын" қаулы етті ,оны іске асыру 1996-1998 жылдарға есептелген. Бұл бағдарламаның ережелері қазақстандық қор нарығын одан әрі дамыту бағытын нақты айқындады. Осы кезеңде бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың алғашқы қауымдастықтары пайда болды. Бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың ұлттық қауымдастығы (НАМ 1995 жылғы қаңтарда құрылған) және Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы брокерлері мен дилерлерінің Ұлттық қауымдастығы (НАБД, 1996 жылғы шілдеде құрылған). 10. Қазақстанның ұлттық компанияларының акциялар нарығы Қазатомөнеркәсіп (KAP). AIX, KASE, LSE-де саудаланады. Қазатомөнеркәсіп-әлемдегі ең ірі уран өндіруші. Ол 2021 жылы әлемдік бастапқы уран өндірісінің шамамен 24% құрады.Компанияның тұрақты қаржылық көрсеткіштері бар. 2021 жылдың қорытындысы бойынша таза пайда іс жүзінде өзгерген жоқ, 1% - ға төмендеді. Бірақ егер 2020 жылы бірлескен кәсіпорынның шығуынан біржолғы мәмілені ескеретін болсақ, онда таза пайда 10,4% - ға өсті. Әлемдік нарықта уранның 30% - ға қымбаттауының арқасында кіріс 18% - ға өсті. Бұл ретте компанияны сатудың орташа бағасы 9% - ға өсті. Бұл компанияның осы кезеңдегі мәмілелердің жалпы портфеліндегі белгіленген баға келісімшарттарының үлесіне байланысты. Тиісінше, әрбір қарастырылған кезеңдегі сатудың орташа бағасы спот нарығының бағасынан өзгеше болуы мүмкін. EBITDA 8% - ға өсті, бұл операциялық кірістің жоғарылауымен, сондай-ақ бірлескен және қауымдастырылған кәсіпорындардың EBITDA өсуімен байланысты. 2020 жылғы дивиденд кірістілігі 4,5%. 2021 жылы күтілетін-5.9%. КЕГОК (KEGC). KASE-де саудаланады Балансында жалпы ұзындығы 27000 км (тізбектер бойынша) 0,4-1150 кВ габариттерінде 377 әуе электр беру желілері бар электр желілерін басқару жөніндегі қазақстандық компания. Компанияның 2021 жылдың қорытындысы бойынша таза пайдасы сатылған өнімнің өзіндік құнының 18%-ға өсуіне байланысты 19% - ға төмендеді. Бұл кірістің өсуінен едәуір жоғары, ол тек 4% - ға өсті. Электр энергиясының технологиялық шығысының 69% - ға ұлғаюы және мемлекетаралық ағындар бойынша электр энергиясын сатып алу шығыстарының 38% - ға өсуі салдарынан өзіндік құн өсті. 2020 жылғы дивиденд кірістілігі 4,36%, 2021 жылғы 1 жартыжылдықта — 4,48%, екіншісі үшін әлі жарияланған жоқ. ҚазТрансОйл (KZTO). KASE-де саудаланады "ҚазТрансОйл" АҚ — Қазақстан Республикасының магистральдық мұнай құбыры жөніндегі ұлттық операторы. "ҚазМұнайГаз" ҰК АҚ тобына кіреді. Ұзындығы 5,4 мың км магистральдық мұнай құбырларының әртараптандырылған желісіне ие. Таза пайда компанияның кірісі мен қаржылық кірісінің өсуімен салыстырғанда шығындар мен қаржылық шығындардың озық өсуіне байланысты 9,6%-ға төмендеді.2020 жылғы дивидендтік кірістілік 11,4%, күтілетін кірістілік — 3,3%. Қазақтелеком (KZTK). KASE-де саудаланады Компания қаржылық көрсеткіштердің тұрақты өсуін көрсетеді. Таза пайда 49% - ға өсті. Компанияның кірісі-13%. Өсудің негізгі драйвері жыл ішінде 10% - ға өскен деректерді беру қызметтері болды. Сымды және сымсыз телефон байланысы қызметтері (9%), жабдықтар мен мобильді құрылғыларды сату (10% ), желіаралық байланыс қызметтері (12%) және басқа қызметтер (31%)айтарлықтай өсуді көрсетті Табыстың өзіндік құнмен салыстырғанда озық өсу қарқынынан басқа, таза пайданың өсуіне Telia (TELIA) және Turkcell (TCELL) компанияларынан өтемақы алу әсер етті. 2020 жылғы дивиденд кірістілігі 5,98%. 2021 жылы күтілетін-12,04%. 11. Қазақстанда акционерлік қоғамдардың дивидендтік саясаты Дивидендтік саясат-бұл меншік иесіне оның кәсіпорынның жалпы меншікті капиталына қосқан үлесіне сәйкес төленетін пайданың үлесін қалыптастыру механизмі [1]. Дивидендтік саясат дивидендтік төлемдердің мөлшерін айқындау кезінде ұйымның және оның акционерлерінің мүдделерінің теңгеріміне, Ұйымның инвестициялық тартымдылығын арттыруға және оны капиталдандыруға, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында көзделген акционерлердің құқықтарын құрметтеуге және қатаң сақтауға негізделуге тиіс. Дивидендтік саясатты әзірлеудің негізгі мақсаты-меншік иелерінің ағымдағы кірісті тұтынуы мен кәсіпорынның нарықтық құнын арттыратын және оның стратегиялық дамуын қамтамасыз ететін оның болашақ өсуі арасындағы қажетті пропорционалдылықты белгілеу [2, c.49]. Қазіргі жағдайда Қоғамның дивидендтік саясат саласындағы негізгі міндеттерінің бірі: • дивидендтердің мөлшерін ұйымның инвестициялық тартымдылығының негізгі көрсеткіштерінің бірі ретінде тану; • бөлінбеген пайда құрамындағы дивидендтік төлемдер үлесінің және/немесе пайданың дәйекті өсуі негізінде дивидендтер мөлшерін арттыру. Дивидендтік саясат мүмкін акционерлердің байлығын барынша арттыру болып табылатын компанияның жалпы қаржылық міндетін ескере отырып, қаржылық саясаттың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Дивидендтік саясаттың ақпараттық құндылығына байланысты биржалық алаңдарда өз акцияларын орналастырғысы келетін Акционерлік қоғамдар үшін маңызы зор. Бұл жағдайда дивидендтік саясат әлеуетті инвесторларға серіктестіктен қандай пайда таба алатындығы туралы сигнал береді. Корпорация басшылығы жүргізетін дивидендтік саясаттың маңыздылығы мынада: бұл саясат кәсіпорынның қаржылық бағдарламасы мен капитал салымдарының бюджетіне әсер етеді, ұйымның ақша қаражаттарының қозғалысына әсер етеді және оның инвесторлармен қарым-қатынасына әсер етеді. Дивидендтердің төмен деңгейі шығарылған акциялардың әлсіз сатылуына ғана емес, оларды акционерлердің жаппай сатуына, акциялар бағасының төмендеуіне, акционерлік капиталдың қысқаруына немесе өсуіне ықпал етуі мүмкін [3, c.207]. Қазақстандық заңнамаға сәйкес дивидендтердің көздері мыналар болуы мүмкін: есепті кезеңнің таза пайдасы, өткен кезеңдердің бөлінбеген пайдасы және осы мақсат үшін құрылған арнайы қорлар [4, c.205]. Соңғысы қоғамның пайдасы немесе шығыны жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер төлеу үшін қолданылады. Сондықтан, теориялық тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ағымдағы дивидендтердің жалпы сомасын есепті кезеңнің пайдасынан асатын мөлшерде төлей алады. Алайда, негізгісі - ағымдағы кезеңнің таза кірісін бөлу нұсқасы [5, C. 54]. Компанияның таза кірісінің мөлшері ауытқуларға ұшырайды; акционерлік қоғам шығынмен жұмыс істей алатын жағдай да жоққа шығарылмайды [6, c. 11]. Дивидендтерді төлеу және мөлшерлеу туралы шешім қабылдау кейбір шарттарға байланысты. Біріншіден, нарықтық қатынастар жағдайында қызметті кеңейту немесе жаңа инвестициялық жобаларға қатысу үшін әрқашан мүмкіндіктер бар. Екіншіден, дивидендтерді төлеудің тұрақсыздығы немесе олардың мөлшерінің күрт өзгеруі акциялардың бағамдық құнының төмендеуіне әкелуі мүмкін. Сондықтан әлемдік тәжірибеде дивидендтік саясатқа сәйкес дивидендтік төлемдердің әртүрлі нұсқалары әзірленді [7, c. 49]. 12. Корпоративтік облигацияларды шығару,айналысқа енгізу және өткізу бойынша Қазақстандық және халықаралық практиканы салыстырмалы талдау Айналыс мерзімі (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді). Кейбір мемлекеттерде тек қысқа мерзімді (1 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) облигациялар бөлінеді. Кірісті төлеу тетігі: дисконттық, пайыздық; нарық әлемінде тіркелген немесе Өзгермелі пайыздық мөлшерлемемен. Элемент түрі бойынша: орталық үкіметтің орталық банкі, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер. Әр түрлі мемлекеттерде МБҚ-ның ондаған түрі шығарылады. Әлемдегі ең ірі мемлекеттік міндеттемелер нарығы-АҚШ-тың мемлекеттік қарыз нарығы. Бұл нарықтың ерекшелігі-айналым мерзімі 3 айдан 35 (кейде 40) жылға дейінгі МБҚ нарығының құралдарының алуан түрлілігі (1-схеманы қараңыз) /19, б.150/. АҚШ-тағы борыштық міндеттемелердің негізгі эмитенті нарықтық және нарықтық емес орталық банкті шығаратын Қазынашылық болып табылады. Сонымен қатар, жергілікті билік органдары, сондай-ақ Үкіметтің кепілдіктерін пайдаланатын мекемелер мен ұйымдар шығаратын қор қағаздарының көптеген түрлері бар /2, б.19, 20/. Айта кету керек, АҚШ-та МБҚ саудасы қарқынды және тұрақты негізде жүргізілуде. Аталған бағалы қағаздар нарығы өте тұрақты және ондағы бағаның ауытқуы шамалы. Олардың танымал болуының себебі-МБҚ ең өтімді және сенімді болып табылады, сонымен қатар олардың иелеріне белгілі бір салықтық артықшылықтар береді (олар бойынша кірістерге әдетте штаттар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары салық салмайды). Сонымен қатар, оларды несие алу кезінде кепіл ретінде пайдалануға болады /19, б.156/. Ұлыбританияның МБҚ нарығы да назар аударуға тұрарлық. Мемлекеттік борыштық міндеттемелердің бірнеше атаулары бар, бірақ оларды көбінесе гильт деп атайды. Мемлекеттік облигациялар барлық ішкі облигациялық қарыздардың шамамен 90% құрайды. Мемлекеттік облигациялар әдетте белгілі бір мерзімге шығарылады. Олар бойынша пайыздар жылына екі рет төленеді, тек пайыздар тоқсанына бір рет төленетін консольдерді қоспағанда. Егер бұрын мемлекеттік облигациялар қандай да бір жобаны қаржыландыру үшін шығарылған болса, қазіргі уақытта олар тек мемлекеттік шығындарды қаржыландыру үшін шығарылады. Гильталар құжаттық (сертификат түрінде) және құжатсыз нысандарда бар. Ұлыбританияның МБҚ ерекшелігі-мерзімсіз облигациялардың болуы. Индекстелген облигациялар да бар. РББ-ның бұл мемлекеттік соттың айтарлықтай жетістіктеріне Жапония қол жеткізді. Облигациялар нарығының көлемі бойынша Жапония АҚШ-тан кейінгі екінші орында. 1994 жылы облигациялық берешектің жиынтық көлемі 4 трлн. АҚШ доллары. Жапонияның облигациялар нарығы негізінен мемлекеттік облигациялармен (40%), банктік облигациялармен (27%), корпоративтік облигациялармен (13%), мемлекеттік органдардың облигацияларымен (11%), муниципалдық облигациялармен (7%) /2, 37/бет. Жапониядағы мемлекеттік облигациялардың көпшілігі 2, 5, 10 және 20 жылға шығарылады. Олар құрылыс облигацияларына бөлінеді (әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын қаржыландыру үшін және бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін облигациялар үшін қолданылады. Жапонияда мемлекеттік органдардың облигациялары да шығарылады. Олардың эмитенттері-35 Мемлекеттік корпорация. Бұл облигациялар 10 жыл мерзімге шығарылады және Жапония Үкіметі кепілдік береді /19, 160-161 ББ/. Германиядағы МБҚ нарығы-АҚШ, Жапония және Ұлыбританиядан кейінгі төртінші ірі халықаралық үкіметтік міндеттемелер нарығы. Оның айрықша ерекшелігі - оның көлемі бойынша ол борыштық қор құралдарының қалған түрлерінің нарығынан басым емес, бірақ акциялар нарығынан едәуір асып түседі. Германия аумағында орналастырылған облигациялардың жалпы көлемінде соңғы жылдары жеке банктер шығарған мемлекеттік облигациялардың үлесі 60% - дан асты. Айта кету керек, үкіметтің орталық банкті орналастыру жөніндегі белсенді саясатының арқасында мемлекеттік облигациялар секторының маңызы үнемі артып келеді. Екінші тарауды қорытындылай келе, егер Біз Қазақстанның нарықтық, мемлекеттік бағалы қағаздарын шығару және айналым тәжірибесін дамыған елдердің тәжірибесімен салыстыратын болсақ, онда шығарылатын қаржы құралдарының сипаттамалары әмбебап болып табылатындығын анықтауға болады. Бүгінгі таңда бастапқы орналастыруды, депозитарлық есепті, қайталама айналымды ұйымдастыру принциптері, сондай-ақ қазынашылық міндеттемелері бар орталық банктердің жұмыс әдістері негізінен ұқсас деп айтуға болады /22, б.14/. Дамыған елдердің тәжірибесі мемлекеттік қарызды тиімді басқару және бюджет тапшылығын инфляциясыз қаржыландыру мақсатында қаржы нарықтарын дамыту қажеттілігін айқын көрсетеді, бұл қазіргі уақытта ТМД елдері үшін өте маңызды. Егер сіз сауатты ақша-несие және бюджеттік-салық саясатын жүргізсеңіз, экономиканы тұрақтандыруға және бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайтуға қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, бұл процесте қарызды басқару саясатына маңызды рөл беріледі. Нарықтық кірістілік нормаларын енгізу және инвесторлардың сенім дәрежесін арттыру арқылы мемлекеттік борыштық міндеттемелерді ерікті түрде сатып алуды ынталандыру арқылы Үкімет орталық банктің инфляциялық несиелеуіне жүгінбей-ақ өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Осылайша, барабар дамыған МБҚ нарығы бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық көздерінсіз тұрақтандыру мақсаттарына қол жеткізуге ықпал етеді. 13. Қазақстандық және халықаралық практикада вексельдерді қолдану практикасы Вексель-заңдастырылған борыштық қолхат, ол бойынша қарыз алушы белгілі бір ақша сомасын қатаң белгіленген мерзімде төлеуге міндеттенеді. Халықаралық вексельді практикада қолдану ерекшеліктері: Қаржылық құжат мәртебесін алу үшін вексель заңдық принциптердің барлық заңдары бойынша дұрыс және сауатты рәсімделуі керек. Вексель қағазын беру индоссаментке қол қойылғаннан кейін ақша сомасын беретін және алатын адамдар заңдастырылған. Индоссамент вексельдің құрамдас бөлігі болуы мүмкін, бірақ көбінесе бұл негізгі құжатқа бекітілген қосымша. Индоссамент түрлері: * Жаңа вексель ұстаушыға барлық жауапкершілікті жүктейтін толық. * Ішінара-онда жаңа иеленушіге жүктелген құқықтардың шеттері нақты анықталған. * Бланкілік-ұстаушының мүлтіксіз құқығы бар белгілі бір Тұлғаларды белгілемей, ұсынушыға арналған вексель ретінде. * Номиналды вексель ұстаушының иесі туралы толық ақпаратпен нақты анықтамасын ұсынады. * Айналымсыз-борыштық қолхат бойынша төлеу мүмкін болмаған жағдайда вексель ұстаушыдан барлық жауапкершілікті алып тастайды. * Кепілгер сенім білдірілген тұлғаның тапсырма бойынша қаржылық операцияларды жасауға қатысуын көздейді. Вексель бойынша төлем қатаң белгіленген жерде және нақты белгіленген күні, ешқандай кідіріссіз немесе ауытқусыз жүзеге асырылады. Вексельдік міндеттемені аяқтау қолма-қол ақшамен де, қолма-қол ақшасыз да жасалуы мүмкін. Ағылшын-американдық дәстүрлерде төлем мерзімін ұзарту деп аталатын төлем күнін кейінге қалдыру жиі мүмкін. Бұл жағдайда мұндай актіге екі тараптың да келісімі міндетті, сондай-ақ ескі вексельге өзгерістер енгізу немесе жаңа мерзімдермен және басқа да түзетулермен мүлдем жаңа құжат беру қажет. Қазақстандағы вексель Вексель деректемелері деп құжаттың вексель Күшін сатып алуы үшін қажетті белгілер түсініледі. Вексельде келесі мәліметтер болуы керек; • Құжаттардың ең мәтініне енгізілген "вексель" атауы және осы құжат құрастырылған тілде көрсетілген; • Төлеуге қарапайым және шартты емес уәде белгілі бір сома; • Төлем мерзімін көрсету; • Төлем жасалуы тиіс орынды көрсету; • Төлем Кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төленуі тиісті болу; • Вексель жасалған күн мен орынды көрсету; • Вексель берген адамның қолы. Қарапайым және аударым вексельдері. Тауарлық мәмілелерде вексельдердің екі түрі қолданылады; қарапайым және аударым. Вексель-бұл вексель берушінің (борышкердің ) сатып алушыға және оның бұйрығына белгілі бір мерзімде және белгілі бір жерде белгілі бір ақша сомасын төлеуге қарапайым және шартты емес міндеттемесін қамтитын жазбаша құжат. Мұндай вексельге басынан бастап екі адам қатысады; өзі берген вексель бойынша тікелей және сөзсіз төлеуге міндеттенетін вексель беруші және вексель бойынша төлем алуға құқығы бар бірінші сатып алушы (вексель ұстаушы). Вексель (тратта) - жазбаша құжат. вексель берушінің төлеушіге белгілі бір мерзімде және белгілі бір жерде алушыға немесе оның бұйрығына белгілі бір ақша сомасын төлеудің шартсыз бұйрығы бар. Аударым векселі мен қарапайым қарыздық қолхат арасындағы басты айырмашылық-бұл бір адамның иелігінен екіншісіне құндылықтарды аударуға, жылжытуға арналған. Аударым вексельін беру (қадағалау) - бұл акцепт кепілдігі мен ол бойынша төлем міндеттемесін қабылдау. Демек, егер вексель беруші (трассант) төлеушінің (трассаттың ) иелігінде трассаланатын вексель сомасынан кем емес құндылығы болса, басқасына трасса жасауға болады. Қарапайымнан айырмашылығы, вексельге екі емес, үш адам қатысады. Вексельдің басты ерекшелігі-ол аударуға арналған,. бір адамның құндылықтары мен өкімдерін екіншісінің қарамағына ауыстыру. Тасымалдау жазбалары әдетте келесідей болады; "тапсырысқа төлеңіз" немесе "менің орнына төлеңіз". Бірінші индоссамент, әдетте, вексельдің артқы жағының сол жағында қойылады. Тапсыру жазбасында міндетті түрде вексель беруші адамның қолы болуы керек және атаулы немесе бланкілік болуы мүмкін. Индоссанттың қолы механикалық түрде жазылуы мүмкін беру жазбасының қалған бөліктерінен айырмашылығы өз қолымен болуы керек. Индоссант өзі жасаған толық индоссаментті бланкке айналдыра алады, тек аударым туралы жазбаны толығымен сызып тастап, оның астына өз қолын қояды. Вексельді бланкілік қолы бойынша алған адам оны басқа тұлғаларға бере алады. вексельді жай ғана тапсыру арқылы қол қойылмайды. Капиталды шоғырландыру механизмі ретінде корпоративті бағалы қағаздар нарығы Қазақстанда нарықтық өрлеудің кеңеиюі мен тереңдеуіне байланысты инвестициялық процесстер маңызды орын алып келеді. Ал нарықтық жағдайға көшу барысында инвестициялық процесстің тиімділігін арттыру арқылы экономикамызды нығайтып және тұрақтандыру қаржы-несиелік механизмге көп байланысты. Бұл механизмнің белсенді қатысуы мемлекетіміздің экономикадағы маңызды салаларының дамуына әкеледі. Инвестицияның мынадай түрлері болады: • Мемлекеттік инвестиция – мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға байланысты инвестициялар. • Жеке инвестициялар – корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті және тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен жүзеге асатын инвестициялар. • Шетелдік инвестициялар – пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шетелдік инвесторлардың барлық мүліктік және интелектуалдық құндылықтары. Инвестиция туралы заңға сәйкес шетел инвестициясы Қазақстан Республикасының заңды тұлғалардың жарғылық қорына қатынасу нысанында, сондай-ақ, оларға займдар немесе несиелер беру және ҚР-ның лизинг туралы заңымен көзделген шарт пен лизинг заттарын беру жолымен жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы аумағында шетел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез-келген объектіге инвестиция салуға құқылы. • өндірістік инвестициялар деп – жұмыс жасап тұрған кәсіпорынды кеңейтуге, қайта құруға және техникалық жағынан қайта қаруландыруға жаңа жұмысқа капитал жұмсаумен байланысты инвестициялар. • Интеллектуалдық инвестициялар дегеніміз – интеллектуалдық және рухани өнімдерді жасауға жұмсалынатын инвестициялар. • Бақыланатын инвестициялар дегеніміз – басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар акцияларының 50% астамын иеленуді қамтамасыз ететін тікелей инвестициялар. • Бақыланбайтын инвестициялар – басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар акцияларының 50% төмен бөлігін қамтамасыз ететін тікелей инвестициялар. Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады: • Халық шаруашылығының барлық салаларындағы жаңадан құрылатын және жаңартылытын негізгі қорлар мен айналым құралдары • Мақсатты ақшалай салымдары • Ғылыми – техникалық өнімдер • Интеллектуалдық құндылықтарға қатысты құқытар • Мүліктік құқықтар Қазіргі кезеңдегі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы: мемлекеттік бағалы қағаздардың алғашқы және қайталану нарықтары Мемлекеттік бағалы қағаздар - мемлекеттік билік органдары атынан шығарылған бағалы қағаздар, яғни үкімет пен жергілікті атқарушы органдар шығарған бағалы қағаздар немесе елдің мемлекеттік (ұлттық) банкісінің бағалы қағаздары. Мемлекеттік қарыз алысу нысандарының бірі. Мемлекеттік бағалы қағаздар облигациялар немесе иеленушісіне эмитенттен ақшалай қаражат немесе жағдайға қарай мүлік, оның атаулы құнының белгіленген пайызын не өзге де мүліктік құқықтар алу құқығы берілгенін куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаздарға жататын өзге де бағалы қағаздар түрінде шығарылады Нарықтық экономика — адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық. Қаржы нарығы — мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: • Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы. • Несие капиталының нарығы. • Бағалы қағаздар нарығы. Сонымен бағалы қағаз нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдардың құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 күн жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 күн жеті, оларды сатып алу, сатуға және есеп айыруға 2-3 күн жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы — экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. Бағалы қағаздар — ең алдымен мүлікті иемденуде құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін: заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе есепшотқа енгізіліп, ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын береті құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар 2 топқа бөлінеді: нарықтық және нарықтан тыс. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым) облигациялары, және сол сияқтылар жатады. Бағалы қағаздарды шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды. Бағалы қағаздар шығарушылар: • Эмитент • Мемлекет • Мемлекет қолдауындағы мекемелер, ұйымдар • Республикалық басқару органдары • Жергілікті басқару органдары • Акционерлік қоғам • Жеке кәсіпорын • Мемлекеттік резидент еместер • Жеке меншіктенген кәсіпорындар • Несие саясындағы қоғамдар • Биржалар • Қаржы құрылымдары • Инвестициялық компанияла • Инвестициялық қоғамдар Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқаулары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады. Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар: • сұраныс пен ұсыныс; • делдалдар мен басқа қатысушылар; • нарықтық инфрақұрылым, яғни екінші деңгейдегі банктер, қор биржасы, инвестициялық институттар және т.с.с; • нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты. Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қызмет етуімен байланысты проблемалар Бағалы қағаздар нарығының мәні оның атқаратын қызметтері арқылы анықталады. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтерін шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Жалпы нарыктық және өзіндік ерекиіелігі бар ңызмет. Багалы қагаздар нарыгының жалпы нарықтық қызметіне мыналар жатады: 1) коммерциялық қызмет, яғни бағалы қағаздар нарығын- дағы операциялардан пайда алу; 2) бага белгілеу қызметі, сұраныс пен үсыныс негізінде нарықтық бағаның қалыптасуын қамтамасыз ету; 3) ақпараттык, қызметі, нарық өздерінің қатысушыларын сауда объектілері мен нарықтың қатысушылары туралы әртүрлі ақпараттармен қамтамасыз етеді; 4) реттеушілік қызметі, нарық сауда-саттықты ұйымдас- тыру және оған қатысу ережесін қалыптастырады, нарыққа қатысушылар арасындағы дау-дамайды шешу тәртібін бекітеді. Багалы кргаздар нарыгының өзіндік ерекшелігі бар қызмет- теріне мыналар жатады: 1) қайта белу қызметі; 2) қаржылық және баға тәуекелін сақтандыру немесе хед- жирлеу қызметі. Ақша қаражаттарын қайта белу қызметі - бүл бағалы қа- ғаздарды шығару жәпе оның айналыста болуымен байланысты, яғни бүл қызметтің мәні мынада: мемлекет пен жеке және заңды түлғалар арасында; халық пен кәсіпорын арасында; сала арасында, аумақ пен ел арасында ақша қаражаттарының қайта бөлінуінде. Бағалы кағаздар нарығында бағалы қағаздармен операция- лар жасау барысында инвестор эмитенттің қызметіне байланы- * сты туындайтын және оның кызметіне байланыссыз болатын тәуекелдерге барады. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді і үлкен екі пюпқа бөледі: - жүііелік тәуекел, яғни эмитент компанияның қызметіне байланыссыз нарықтағы өзгерістерге тиесілі экономикалық фак- торларға негізделген тәуекел. Мұндай тәуекел әртараптандыруға жатпайды, сондықтан оны әртараптандырылмайтын тәуекел ’ деп атайды. - жүйелік емес тэуекел, яғни эмитенттердің қызметіне не- 1 гізделген тәуекел. Мұндай тәуекелдерді инвестициялық қоржын- ды әртараптандыру арқылы немесе өзге эмитенттердің бағалы қа- » ғаздарына каражат салу арқылы қалыпка келтіруге болады, сон¬ дыктан оны лртараптандырылган тэуекел деп атайды. Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтің белгілі бір түрін немесе өзара қоса атқаратын түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар өзінің қызметін үйлестіру мақсатында өзін-өзі реттейтін бір ғана үйым қүрады. Лицензиат бағалы қағаздар нарығындағы қызметті мынадай ішкі кұжаттары болған жағдайда жүзеге асыруға қүқылы: 1) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге асыру шарт- тары мен тәртібін белгілейтін ішкі құжаттары; 2) операцияларды жүргізудің жалпы шарттарын белгілейтін ішкі құжаттары; 140 9.1. Бағалы кағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асырудың... 141 3) лицензиат пен оның клиентінің құқықтары мен міндет- терін, олардың жауапкершілігін белгілейтін ішкі құжаттары; 4) лицензиаттың директорлар кеңесі ішкі құжаттарға косу қажет деп есептейтін өзге де шарттарды, талаптар мен шектеу- лерді белгілейтін ішкі құжаттары. Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму перспективалары Бағалы қағаздардың саудасы дәстүрлі және компьютерленген нарықтарда жүзеге асырылуы мүмкін. Соңғысында сауда сәйкес қор делдалдарын бір компьютерлік нарыққа біріктіретін компьютерлік желілер арқылы жүргізіледі. Оған келесідей сипатты белгілер тән: • Сатушы мен сатып алушының кездесетін орнының физикалық сипатқа ие болмауы, яғни олардың арасындағы тікелей байланыстың болмауы; • Сауда және қызмет көрсету процесінің толық автоматтандырылуы; нарық қатысушыларының ролі негізінен тек сауда жүйесіне бағалы қағаздарды сату-сатып алуды жариялауды енгізумен шектеледі. Кассалық бағалы қағаздар нарығы (шетелдік атауы ”cash”- нарық немесе “спот”- нарық ) – бұл 1-2 жұмыс күні ішінде жедел орындалатын келісімдер нарығы. Мерзімдік бағалы қағаздар нарығы-бұл 2 күннен артық мерзімде, көбінесе 3 айға жасалатын әртүрлі келісімдер нарығы. 1995 жылдың 21 сәуірінде Қазақстан Республикасының президентінің жаңа жарлығы шықты «Бағалы қағаздар және қор биржасы». Осы жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар нарығының мемлекеттік реттеуіне көшті. Бағалы қағаздардың Ұлттық комиссиясы мемлекеттік басқаруының орталық органы министрлер кабинетінің құрамына кірді. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы мемлекеттік реттеуге көшті. Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының құқықтарын қорғады. 1996 жылдың 28 наурызында Үкіметтің №370 қаулысы бекітілді. Бұл қаулы бойынша Ұлттық комиссия орталық атқарушы органы және ол Үкіметке тәуелді емес. Бұл қаулы Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының дамуына үлкен әсер етті. Жоғардағы айтқанға қарап бағалы қағаздар нарығының дамуы Қазақстан үшін маңызды. Еліміздегі қор биржасы – KASE «Қазақстандық қор биржасы» АҚ. Қазіргі таңда биржа әмбебап қаржы нарығын сипаттайды. Оның негізгі бес секторы жұмыс жасайды: шетел валютасы нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, акция және корпоративті облигациялар, репо операциялар нарығы, дериватив нарығы. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары экономикалық мінез – құлқын анықтап отыру үшін, оның конъюктурасын бақылап отыру қажет. Себебі, қор биржасы елдегі экономикалық ахуалдың көрінісі болып табылады. Қор биржасының жалпы, нақты жағдайын бақылап отыру үшін арнайы «өлшеу құралдары» қажет. Осы құралдың қызметін қор индексі атқарады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару және таратудың шетелдік тәжірибесі Мемлекеттік бағалы қағаздар ең сенімді болып табылады. Мемлекеттің бағалы қағаздарды шығарудың негізгі себебі – мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляциялық емес түрмен жабу. Қазақстанда айналыста жүрген мемлекеттік бағалы қағаздардың статистикалық көрсеткіші қосымшада берілген. Мемлекеттің бағалы қағаз нарығында басқа елдердің мемлекеттік және мемлекеттік емес облигациялары айналыста жүре алады. Еврооблигациялар – бұл еврорынокта ұзақ мерзімді қарыз алу кезінде қарыз алушы шығаратын қарыздық міндеттеме. Олар қарыз сомасы, мерзім мен оны сөндіру шарты туралы ақпаратпен қамтылады. Еврооблигацияны эмиссиялаудың ерекшелігі мынада: • бірнеше елдердің нарығына орналастыру; • кредиторлар үшін қарыз алу валютасы шетелдікі болып табылады; • орналастыру мен кепілдендіру бірнеше елдердің банктерімен көрсетілген эмиссиялық синдикатпен іске асады; • Эмиссиясы мемлекет жағынан айтарлықтай аз деңгейде реттеледі; • Жай облигациялардан айырмашылығы, купон бойынша пайыз ұстаушыға толық сомасымен төленеді, яғни салық ұсталымынсыз. Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес акционерлік қоғам тек құжатсыз формадағы атаулы акциялар шығара алады. Ал артықшылығы бар акциялардың Қазақстанда екі түрі бар: дауыс құқығымен, минималды белгіленген дивиденд көлемімен акциялар және дауыс құқығынсыз, минималды белгіленген дивиденд көлемімен акциялар. Акцияның бағалануы да бірнеше түрге бөлінеді: номиналды, нарықтық және баланстық. Номиналды баға – бұл акция бланкінде басылған баға. Шетел инвестициялары мынадай жолдармен жүзеге асады: 1. заңды және жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын кәсіпорындарға үлес қосу 2. шетел инвесторларына толық тиесілі кәсіпорындар. Сондай-ақ, шетелдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру 3. кәсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кәсіпорындарға қатысу үлесін акциялар, облигациялар және өзге де бағалы қағаздарды сатып алу 4. займдар мен несиелер беру 5. жерді және табиғи ресурстарды пайдалану құқығын сатыпалу 6. мүліктер мен мүліктік құқытар беру Муниципалды бағалы қағаздар және оларды дамыған елдерде шығару практикасы Муниципалдық бағалы қағаздар – жергілікті билік органдарының жергілікті жерлерде əр түрлі шараларды қаржыландыру мақсатында шығаратын бағалы қағаздары. Муниципалды бағалы қағаздарды эмиссиялаудың мақсатын төмендегідей топтарға топтастыруға болады. Муниципалды бағалы қағаз əдетте муниципалды облигация түрінде шығарылады. Ссуда бюджеттік желі арқылы немесе коммерциялық банктермен берілуі мүмкін. Əлемдік тəжірибеде муниципалдық бағалы қағаздарды шығарудың негізі муниципалдық заем (қарыз алу) болып саналады. Осындай бағалы қағаздарды шығарушыларға заң негізінде салық жеңілдігі беріледі. Сондықтан қарыз міндеттемелерін эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екінші деңгейдегі банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципалдық бағалы қағаздарды негізінен жергілікті халық, коммерциялық банктер, сақтандыру жəне зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар жəне басқа да жергілікті кəсіпорындар мен ұйымдар сатып алады. Муниципалдық бағалы қағаздар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципалдық мүліктермен немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық жобаларды орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі.Муниципалдық бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының екі түрлі себебі бар: • Салықтық жеңілдіктер есебінен банктік несиеге қарағанда олардың табыстылығы жоғары;• Уақытша бос ақшалай қаражатын акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарына немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда сенімділігі жоғары.Муниципалдық бағалы қағаздарды шығару жəне айналысқа түсіру жөнінде жергілікті атқарушы үкімет органдары шешім қабылдайды. Муниципалдық облигациялық займдарды орналастыру бір немесе бірнеше өкілетті коммерциялық банктердің немесе басқа коммерциялық құрылымдардың делдалдық етуімен жүргізіледі. Мемлекеттік бағалы қағаздарды айналысқа шығару және өтеудің Қазақстандық және халықаралық практикасына салыстырмалы талдау Эмиссиялык, багалы қагаздар шыгару проспектісі - эмитент, оның каржылык жай-күйі, эмиссиялык бағалы қағаздар, шы- ғарылымның көлемі, шығарылымдағы бағалы қағаздардың саны, оларды шығару, орналастыру, айналыста болуы, дивидендтер (сыйакы) төлеу, өтеу рәсімі мен тәртібі туралы мәліметтер және инвестордың бағалы қағаздар сатып алу туралы шешіміне ықпал етуі мүмкін басқа да ақпарат бар құжат. Эмиссиялык, багалы қагсыОар шыгару - эмитенттің эмиссия¬ лык бағалы кағаздардың азаматтык құқықтар объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс-әрекеті немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір бағалы кағаздардың жиынтығы. Эмиссиялык бағалы қағаздарды шығаруды жарияланған жарғылық капиталды күру және өзінің қызметін жүзеге асыру үшін каражат тарту максатында эмитент жүргізеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар мынадай белгілер бойынша жіктеледі: 1. Мерзіміне қарай мемлекеттік багалы қагаздардың түрлері: - қысқа мерзімді (1 жылға дейін шығарылатын МБҚ); - орта мерзімді (1 жылдан 5-10 жылға дейін шығарылатын МБҚ); - ұзақ мерзімді (10-15 жылдан жоғары мерзімде шығары- латын МБҚ). 2. Мемлекеттік багалы қагаздардың табыстьтыгына қарай: - индекстелетін облигация, инфляциялык индекстің өсуіне байланысты облигацияның номиналдық құны да өседі; - дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторларға жеңілдікпен (номиналдық қүнынан төменгі ба- ғамен) сатылып, номиналдық қүны бойынша өтеледі; 104 7-тара). Мемлекеттік баға.ты қағаздар нарйіғы - купондық, яғни номиналдык құнына пайызбен бейне- ленген табыс әкелетін бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2-4 ретке дейін төленеді; - аралас, яғни купон және дисконт түрінде, катар табыс әкелетін бағалы қағаз. Бұл жағдайда инвестор-банктің табысы екі көзден: дисконт түріндегі және купон мөлшерлемесі түріндегі та- быстардан құралады. 3. Эмитент түріне қарай мемлекеттік багалы қагаздардың түрлері: - ҚР үкіметі немесе ҚР Қаржы министрлігінің айналысқа шығаратын казынашылыкміндеттемелері (МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕУКАМ, МОЙКАМ, МУИКАМ, МЕУЖКАМ, ШОКАМ); - Қазакстан Үлттық Банкінің бағалы қағаздары (Үлттық Банктің кыска мерзімді нотасы, Үлттық Банктің арнайы валюта- лык нотасы); - Жергілікті атқарушы органның бағалы қағаздар Бағалы қағаз нарығын реттеу барысында бағалы қағаз нары- ғының барлық қатысушылары (эмитент, инвестор, қор нары- ғының кәсіби қатысушылары, нарықтың инфрақүрылымын ұйымдастырушылар және т.б) және бағалы қағаз нарығында жүзеге асырылатын барлық қызмет түрлері мен операциялар (эмиссиялық, инвестициялық, спекулятивті, траст, делдалдық және өзге де қызметтер) қамтылады. Бағалы қағаз нарығын реттеудің жіктелімі: 1. Реттеу тәсілдеріне қарай: ішкі және сыртңы реттеуден түрады: Багалы қагаз нарыгын ішкіреттеу- бағалы қағаз нарығында қызметті жүзеге асырушы ұйымның қызметін реттеу өзінің нор¬ мативTM құжаттары, яғни ұйымның жарғысы, ұйымның және оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің қызметін анықтайтын ережелер мен өзге де ішкі нормативтік құжаттар шеңбсрінде жүзеге асырылуын білдіреді. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республикасының Президент! айқындайтын уэкілетті орган жүзеге асырады. Уэкілетті орган - бүл бағалы қағаздар нарығын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган. Туынды құралдардың қазақстандық нарығының қазіргі жағдайы Туынды қаржы құралдары - бағасы активтің (базистік активтің) бағасымен айқындалатын, яғни осы активтің бағасынан туындайтын қаржы нарығының құралдары. Туынды қаржы құралдарының негізгі топтары — бағалы қағаздардың дербес айналыстағы сертификаттары, яғни қайталама бағалы қағаздар (мысалы, американдық және ғалами депозитарлық қолхаттар); мерзімді келісімшарттар (фьючерс, форвард, опцион), құрамдастырылған келісімшарттар (мысалы, своптар); будан құралдар мен бағалы қағаздар, яғни дәстүрлі бағалы қағаздардың мерзімді келісімшарттармен құрамдастырылуы (дербес айналыстағы будандар — акциялар мен облигацияларға арналған варранттар; "кіріктірме" будандар — айырбасталатын артықшылықты акциялар мен айырбасталатын облигациялар). Туынды қаржы құралдарымен (туынды бағалы қағаздармен) сауда биржалық нарықтарда да, биржадан тыс мерзімдік нарықтарда да жасалады. Биржаның нарық сегменті ретінде ерекше ерекшелігі, ол «баға белгілеу» функциясын ғана емес, бүгінгі күні белгілі нарықтардың көбіне тән, сонымен қатар тәуекелдерді сақтандыру қызметін атқарады. Бұл үшін тараптар келісімшарт жасасуға және болашақта шығындардың тәуекелін төмендетуге, оны жүзеге асырудың нақты мерзімін белгілеуге келіседі. Туынды немесе екінші деңгейлі қаржы құралы - екі немесе одан да көп қатысушылар арасында жасалған, форма арқылы формальды түрде немесе нақты емес активтің немесе жоғары деңгейлі құралдың болашақ құнын анықтауға негізделген қаржылық ұйымдарды тарта отырып, бейресми түрде жасалатын мерзімді шарт. Туынды бағалы қағаздардың негізгі ерекшеліктері: • оларды бағасы оларды шығаруға негіз болған биржалық (базистік) активтің бағасына негізделеді; • олардың айналысының сыртқы формасы негізгі бағалы қағаздардың айналысына ұқсас болады; • шығару негізі болған активтің айналыс мерзімімен салыстырғанда (акция – мерзімсіз, облигация – бірнеше жылдар, тіпті ондаған жылдар) оларды қолдану уақыты шектеулі (бірнеше минуттан бірнеше айға дейін) болады; • басқа активтермен салыстырғанда тувнды бағалы қағаздарды аз ғана инвестиция жұмсалғанмен оларды сатып алу-сатудан пайда түсіріледі. Себебі инвестор активтің барлық құнын төлемей, тек кепілдік (маржалық) жарнаны ғана төлейді Қазақстан Республикасында туынды қаржылық құралдар нарығының даму тенденциялары және перспективалары Туынды бағалы қағаздардың түрлері. (Опцион, депозитарлық қол хат, варрант,коносомент Опцион – шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз. Ол белгіленген уақытта немесе одан бұрын келісілген бағамен қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық береді.Опцион биржада саудаға түседі. Әдетте, опцион қоғамның өзінің жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу құқығын беретін екінші қатардағы бағалы қағаз. Опцион – заңды түрде бекітілген стандартты құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп аталады, 1 лотта 100 дана біратаулы бағалы қағаз болады. Опционның мазмұнында опциондық шартта бекітілген құқықтың орындалуы, яғни бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу күні, айналыс мерзімі, аяқталу күні, жөнелту-қабылдап алу жағдайлары және бағасы көрсетіледі. Опционның екі түрі кездеседі: а) активті сатып алуға құқық беретін опцион. Ол сатып алушы опционы немесе колл опционы деп аталады. ә) активті сатуға құқық беретін опцион – оны сатушы опционы немесе пут опционы деп аталад Туынды бағалы қағаз деген базистік активтердің бағасы өзгеруіне байланысты, яғни осы бағалы қағаздың негізі болған активке шығарылған мүліктік құқықты (міндеттемені) білдіретін құжатсыз формадағы бағалы қағаз. Базистік активтерге тауарлар (астық, ет, мұнай, алтын және т.б.), негізгі бағалы қағаздарға акция және облигация жатады. Туынды бағалы қағаздар деп аталуының себебі, олар негізгі классикалық бағалы қағаздарға (акция, облигация) шығарылады. Туынды бағалы қағаздарды сатып алу-сату үшін екі жақ мерзімді мәмілеге келеді. Онда мәміле жасаушылар көрсетілген активті болашақта алу, бірақ шарттасқан кездегі баға бойынша жеткізіп беру көзделеді. Туынды бағалы қағаздарды қолданып жасалған мерзімді мәміле туынды бағалы қағаздар нарығында сатып алынады және сатылады. Басқаша айтқанда, туынды бағалы қағаздар нарығы – ол мерзімді нарық.* Мерзімді нарықтың басқалардан өзгешелігі – мәміленің орындалуы (шарт жасасқан кездегі бекітілген бағаммен активті жеткізіп беру) болашақтағы келісілген мерзімде жүзеге асырылады. Мерзімді мәмілелер әртүрлі активтерге, атап айтқанда, бағалы қағаздарға, банктік депозитттерге, индекстерге, валютаға, қымбат металдарға, шикізат тауарларына және мерзімді шарттардың өзіне жасалады Аймақтық қор нарығы: инвестициялық тартымдылығын бағалау Қор нарығы - қаржы нарығының бір бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни бағалы қағаздар сатылатын және сатып алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен және ұсыныспен айқындалатын нарық (ұйымдасқан және биржадан тыс нарық). Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы" деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен бірдей, қор биржасының негізгі атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға сату жолымен жария компанияларға, мемлекетке және жергілікті билік органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін беру. Қазақстан заңнамасында "қор нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген ұғымдар мәндес.Қор нарығындағы акциялар, облигациялар, олардан туындаған бағалы қағаздар, опциондар, фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа түседі.Қор нарығының атқарымына бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар және бағалы қағаздар нарыгының кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздардың шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, ол бағалы қағаздар нарығында басымдыққа ие мемлекеттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік қарызхат облигацияларын қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады. Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар корпоративтік бағалы қағаздар шығарады. Дивидендтік, пайыздық немесе алып-сатарлық табыс алу мақсатымен қор нарығында бағалы қағаздарды сатып алушы жеке және заңи тұлғалар инвесторлар ретінде әрекет етеді. Қор нарығының кәсіпқой қатысушылары — бағалы қағаздармен операциялар жасауға лицензиясы бар заңи және жеке тұлғалар — қор биржалары инвестициялық қорлар мен компаниялар, дилерлік және брокерлік ұйымдар, тіркеушілер, депозитарийлер, т.б Қазіргі жаһандану жағдайында онсыз инвестициялық белсенділікті жандандыру мүмкін болмайтын қор нарығының қызмет етуі маңызды рөл атқарады. Елімізде жиырма екі жыл ішінде тұрақты қызмет етуші, өзінің қалыптасқан қатысушылар шеңбері мен инфрақұрылымы бар қор нарығы қалыптасты (1-кесте). Бірақ та əлі осы күнге дейін аталған жетістіктерге қарамастан нарық өзінің толыққанды қызметін атқара алмауда. Яғни, қор нарығының негізгі міндеті – бағалы қағаздар арқылы ақша құралдарын шоғырландырып, оларды инвестицияларға жүзеге асырудан тұрады. Инвестициялау – қор нарығының маңызды қызметі жəне бұл нарық – бағалы қағаздардың еркін айналымын процесіндегі құнын реттейтін жай ғана табиғи нарықтық механизм ғана емес, нарықтық экономикадағы инвестициялық механизмнің ерекше формасы. Қор нарығының көмегімен экономика салалары арасында капитал қозғалысы жүреді, яғни бос ақша құралдары бар тұлғалар өз капиталын сақтау жəне көбейту мақсатында инвестициялауды жүргізсе; ал қаражаттарға мұқтаж тұлғалар өзінің бағалы қағаздарын шығара отырып, өзіне қажетті ақша құралдарын тарта алады. Қор нарығы өзіне жүктелген міндеттерді тиімді атқаруы үшін тиісінше оның жетік инфрақұрылымы, қор нарығында қызмет ететін маманданған ұйымдардың болуы қажет. Əлемдік тəжірибе көрсеткеніндей, инвестицияларды қор нарығы, яғни бағалы қағаздар шығару арқылы тарту тиімді болар еді. Бірақ, елімізде қор нарығының инвестициялық үрдіске əсер ету деңгейі төмен, яғни көптеген отандық кəсіпорындардың қор нарығын инвестицияларды тартудың құралы ретінде қарамауы себебінен болып отыр. Елбасы Қазақстан халқына Жолдауында: «2020 жылға дейін отандық қор нарығын ТМД мен Орталық Азияда исламдық банкингтің аймақтық орталығы болатындай жəне Азия қаржы орталықтарының алғашқы ондығына кіретіндей етіп жұмыс істету қажет», – деген болатын. Осыған орай қазіргі жағдайда қор нарығының жағдайын талдау жүргізу жəне де нарықтың дамуын тежеп отырған мəселелерді қарастыру өзекті болып табылады. ҚР бағалы қағаздар нарығының институционалдық инфрақұрылымын талдау, соның ішінде брокерлер-дилерлер санының кемігенін байқауға болады. 2008 жылы олардың саны 104 болса, 2012 жылы 62 болған, яғни олардың саны 5 жыл ішінде 42-ге азайған. Брокерлердилерлер санының азаюының басты себебі олардың жарғылық капиталына талаптың 2009 жылдан бастап жоғарылауы болып табылады. Нəтижесінде жарғылық капиталын көтеруге мүмкіндігі жоқтары лицензиясын қайтарды. Бүгінгі таңда еліміздің қор нарығының жай-күйін сипаттайтын негізгі индикатор ол Қазақстан қор биржасы (KASE) болып табылады. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелді қорғауды сақтандыру жүйесі Тәуекел - күрделі экономикалық категория. Нарыкга жаңа тәуекелдің түрлері пайда болып отырады. Тәуекелді жою немесе мүлдем болдырмау мүмкін емес, бірақ тәуекелдің деңгейін ( төмендетуге немесе әртүрлі шаралардың көмегімен тәуекелдің алдын алуға болады. Сондыктан тәуекелдің пайда болу себептерін анықтап, тәуекелдің салдарын бағалап, тиісті шараларды қолдану қажет. Бағалы кағаздар нарығында бағалы қағаздармен операция- лар жасау барысында инвестор эмитенттің қызметіне байланысты туындайтын және оның кызметіне байланыссыз болатын тәуекелдерге барады. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді і үлкен екі пюпқа бөледі: - жіктелуі тәуекел, яғни эмитент компанияның қызметіне байланыссыз нарықтағы өзгерістерге тиесілі экономикалық фак- торларға негізделген тәуекел. Мұндай тәуекел әртараптандыруға жатпайды, сондықтан оны әртараптандырылмайтын тәуекел деп атайды. жүйелік емес тэуекел, яғни эмитенттердің қызметіне негізделген тәуекел. Мұндай тәуекелдерді инвестициялық қоржынды әртараптандыру арқылы немесе өзге эмитенттердің бағалы қа- » ғаздарына каражат салу арқылы қалыпка келтіруге болады, сон¬ дыктан оны лртараптандырылган тэуекел деп атайды. Жоғарыдағы аталған тәуекелдің екі түрі әртүрлі белгілер бо- йынша өзара тағы да жіктеледі. Әртараптандырылмайтын тәуекел ел тәуекелі, салалық тәуекел, жекелеген оператордың қызметімен байланысты тәуекел болып жіктеледі. Аталған тәуекелдер ішінара тағы да жіктеледі. Ел тәуекелінің деңгейі инвестициялық климатты анықтайды. Шет мемлекеттің бағалы қағаздарына инвестиция жүмсалған кезде ел тәуекеліне талдау жүмыстары жасалады. Осы жағдайда экономикалық, фискалды-монетарлық, элеуметтік-саяси тәуекел- дер бағаланады. Инвесторлар үшін макродеңгейдегі экономикалықтәуекелдер инфляциялық процесте көрініс табады. Инфляцияның әсерінен, инвесторлар сатып алған бағалы қағаздар бойынша пайда көрмей зиян көреді. Фискалды-монетарлық тәуекел, ақша-несиелік саясаттың, салық саясатының т.б. және заңнамалардың өзгерісінің нәтиже- сінде туындайды. Әлеуметтік-саяси тәуекел, мемлекеттің саяси бағыттарының өзгерісі нәтижесінде туындайды. Мысалы, жергілікті уәкілетті органдардың қойған қатаң талаптары инвесторларды үркітіп жібереді. Салалық тауекел жекелеген салалардың қызмет ету керекшелігімен байланысты туындайтын тәуекелдер. Инвесторлар тұрақты, жоғарғы деңгейде табыс әкелетін корпорациялардың бағалы қағаздарын сатып алғанды жөн көреді. Бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық операторлардың тәуекелі екі топқа бөлінеді: қаржылық және коммерциялық. Қаржылықтәуекел контрагенттің іс-әрекетінің өзгерісінен немесе оператордың жіберген қателігінен, нарықтағы анықсыздык жағдайлардан туындайды. Нарыктык тауекел қаржы нарықтарының қолайсыз қоз- ғалыстарымен байланысты шығыстардың (шығындардың) Нарықтық тәуекелдің макроэкономикалық табиғаты бар, яғни қаржы жүйесінің макроэкономикалық көрсеткіштері - нарыктық тәуекелдердің дереккөздері. Нарықтық факторларға пайыз мөлшерлемесінің ауытқуы, акция мен облигация кұнының төмендеуі, валюта бағамының өзгеруі және т.б. жатады. Несиелік тәуекел - бағалы қағазды шығару талаптарымен белгіленген мерзімде инвесторға тиесілі негізгі борышты және сыйакыны эмитенттің төлемеуі немесе уақтылы төлемеуі салда- рынан, сондай-ақ своптар, опциондар, форвардтар мен кредиттік тәуекелге ұшыраған өзге де қаржы құралдары бойынша және аталған бағалы қағаздар мен қаржы құралдары жөніндегі есеп айырысуларды реттеу кезеңіндегі міндеттемелерді әріптестің орындамауына байланысты не контрсеріктестің немесе клиенттің шартта көзделген немесе мәміле жасау барысында туындай- тын өздерінің міндеттемелерін орындамау немесе дер кезінде орындамау салдарынан туындайтын залал тәуекелін қосқандағы шығыстардың(шығындардың)туындаутәуекелі.Клиенттіңтөлем қабілеттілігін алдын ала талдау несиелік тәуекелді төмендетеді. Қор нарығындағы инвесторлар құқығын қорғау жүйесі:әлемдік тәжірибе және отандық практика Қор нарығы - бұл капитал нарығының құрамдас бөлігі, бұл бағалы қағаздар нарығы. Іс жүзінде ол жоқ - бұл бағалы қағаздармен сауда жасауға мүмкіндік беретін әрекеттер мен тетіктердің жиынтығын білдіретін абстрактілі ұғым. Инвесторлар бұл сауда-саттықты арнайы ұйымдастырылған сауда алаңында - қор биржасында өткізеді. Биржа - бұл сауда мәмілелерін жасауға арналған орын беретін және бағалы қағаздарды сатып алушылар мен сатушыларды біріктіретін ұйым. Әр қор биржасының нақты мекенжайы, ережелері мен жұмыс кестесі бар. Қазақстанда негізгі қор алаңы Қазақстан қор биржасы (KASE) болып табылады.Инвесторлар үшін акциялар, облигациялар, туынды қаржы құралдары (фьючерстер, опциондар, форвардтар) сияқты бағалы қағаздар, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздары ұсынылады. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы мынадай түрде жұмыс істейді: клиент-сатып алушы, яғни инвестор және бағалы қағаздарды сатушы – оларды шығаратын компания, яғни эмитент бар. Инвестициялық делдалдар да бар, өйткені биржа инвесторлармен және эмитенттермен тікелей байланыс орнатпайды. Бұл брокерлер, дилерлер, басқарушы компаниялар, банктер. Қор нарығында сауда жасамас бұрын, өзіңіз үшін үш маңызды факторды анықтауыңыз керек: қор нарығының құралдарына қанша қаражат салуға дайынсыз, қанша уақытқа және Сіз үшін не маңызды – үнемдеу және көбейту немесе тәуекелге бару және тез ақша табу.Жинақтардың үштен бір бөлігін ғана қор нарығының құралдарына қиналмай жіберуге болады деп саналады, өйткені ол жерде тәуекелдер бар және оларды инвестор өз еркімен қабылдайды. Кез келген инвестиция – бұл өте қауіпті бизнес. Мұны әрқашан есте сақтау керек. Қор нарығына бармас бұрын «оң», «терісін» таразыға салыңыз. Әрине, жоғары тәуекел үшін инвесторлар тәуекел үшін «сыйлықақы» деп аталатын жоғары кіріске ие болады. Егер Сіз үшін тұрақтылық маңызды болса, тәуекелі аз құралдарды, мысалы, мемлекеттік облигацияларды сатып алу дұрыс болады, бірақ олар бойынша, мысалы, акцияларға қарағанда, кіріс айтарлықтай төмен. Кез келген жағдайда инвестициялық портфель теңдестірілуі тиіс, яғни онда тәуекелді (акциялар мен облигациялар), сондай-ақ тәуекелсіз активтер (мемлекеттік бағалы қағаздар) болуы тиіс. Белгілі бір инвестициялық стратегияны таңдап, оны қатаң ұстану керек. Сіз биржалық сауда-саттықтың шебері болғанша, бастапқыда сенімді бағалы қағаздарға салған дұрыс.Сондай-ақ, мынадай қағида бар – инвестицияларды уақыт бойынша бөлу. Яғни, бағалы қағаздарға «салым жасау», мысалы, күте тұру, бақылау, содан кейін қайтадан инвестиция жасау.Инвестор өз тәуекелдерін өзі түсінуі және бағалауы тиіс және биржада ойнау арқылы тек қана ақша тауып қана қоймай, бар ақшасын жоғалтуы мүмкін екендігіне дайын болуға тиіс, сондықтан инвестициялау негіздерін, қор нарығының жұмыс істеу қағидаттарын мұқият зерттеп, кәсіби брокерлердің ұсынымдарына барынша зер салу қажет. Осы тақырыпта сіз оқи алатын трейдерлердің тегін және ақылы курстары, көптеген кітаптар мен онлайн-дереккөздер бар. Қазақстан Республикасында биржалық сауданың қазіргі жағдайы және одан әрі даму перспективалары Биржа мынадай сауда-саттықты өткізу эдістерін қолда- нады: 1) уздіксіз қарсылама аукцион лдісі. Үздіксіз қарсылама аук¬ цион әдісін қолдану, сауда-саттыққа катысушылардың қаржы құралдарын сатуға да. сатып алуға да өтінім беруге және осы өтінімдерді биржа кабылданған бағасы мен уақыты бойынша сүрыпталуына тең құқықтарын тұспалдайды. 2) тікелеймэ.міле жасасу әдісі. Тікелей мәміле жасасу әдісін қолдану, әрбір жеке мәмілені, екі сауда-саттыққа қатысушының арасында келіссөз жүргізіліп, арада мәміле жасасуға келісімге келгенде жасауды тұспалдайды. 3) фиксинг эдісі. Фиксинг әдісі баға іздеу принципіне не- гізделіп, биржамен қабылданған сатуға және сатып алуға өті- німдердің жалпы көлемі арасындағы тепе-теңдікті камтамасыз етеді. Фиксинг әдісімен өткізілетін сауда-саттық, сауда-саттыққа қатысушыларының қалауы бойынша, бір немесе бірнеше итера- циямен өткізілуі мүмкін. 4) франкфурттық сауда-саттыц әдісі. Франкфурттық сау- да-саттык әдісі кесімді бағасын табуға негізделген. 5) арнайы мамандандырылган сауда-саттық эдісі. Арнайы мамандандырылған сауда-саттық әдісі тек қаржы құралын орна- ластыру, сату, қайта сатып алу және сатып алуға катысты ғана қолданылады да, орналастырылатын (сатылатын, қайта сатып алынатын, сатып алынатын) қаржы құралының тек бір ғана са- тушысы (осы бапта әріректе - сатушы (сатып алушы)) болғанда ғана қолданылады. Сатушы (сатып алушы) ретінде тек, арнайы мамандандырылған сауда-саттықта орналастырылуы (саты- луы, қайта сатып алынуы. сатып алынуы) болжанған қаржы құралының санатына сәйкес келетін санаттағы биржа мүшесі ғана болуға кұкылы. Орналастыру (сату, қайта сатып алу, сатып алу) кезіндегі бір лоттың көлемі қаржы кұралының орналастыруға (сатуға, қайта сатып алуға, сатып алуға) болжанған жалпы са- нынан 5 %-нан аспауы тиіс. Арнайы мамандандырылган сауда- саттықта мәміле жасасып, бүзғаны үшін тұраксыздықтөлемі, осы мәміленің сомасынан 5,0 % көлемінде төленеді. 6) агылшын сауда-саттық әдісі. Ағылшын және голлан¬ диялык сауда-саттығы, ағылшын және голландиялык сауда-сат- тығында сатылатын каржы құралының жалғыз сатушысы болған- да ғана қолданылады. Осындай сатушы болуға тек, осы ағылшын және голландиялык сауда-саттығында сатуға рұқсат етілген қаржы құралының түріне сәйкес келетін санаттағы биржа мүшесі ғана кұкылы. Ағылшын (голландиялык) сауда-саттығы, сатушының калауы бойынша бір немесе бірнеше итерациямен өткізілуі мүм- кін және оған алдыңғы итерацияның көлемімен немесе осы кө- лемді езгертіп, сатуға өтінімін кайта беру құкығы беріледі (осы тармактың екінші абзацымен белгіленген тыйымды ескеріп). Алдыңғы итерацияның нәтижесі бойынша қанағаттандырылған сатуға өтінімді кайталап беруге тыйым салынады. Ағылшын сауда- саттығы әдісін колданғанда әрбір итерация сатушымен белгіленген (мәрелік). әдетте әдейі төмендетілген каржы кұралының бағасымен басталып. аталған қаржы қүралын әлеуетті сатып алушыларымен көтеру жағына карай жалғастырылып, осы қаржы кұралымен мәміле жасалғанға дейін жалғасады. 7) голландиялык, сауда-саттык, әдісі. Голландиялык сау- да-саттығы әдісін колданғанда әрбір итерация сатушымен бел- гіленген (мәрелік), әдетте әдейі көтерілген қаржы күралының бағасымен басталып, аталған қаржы қүралын әлеуетті сатып алушыларымен төмендету жағына қарай жалғастырылып, осы қаржы құралымен мәміле жасалғанға дейін немесе сатушы осы сауда-саттыкка катысудан бас тартқанға дейін (айтылмыш жағ- дайлардың кайсысы бірінші болуына карай) жалғасады. 8) жазылу әдісі. Сауда-саттықты жазылу әдісімен өткізу тәртібі биржаның баска ішкі құжаттарымен сипатталады. Биржадан тыс нарықтар және оның Қазақстанда қызмет етуі Қор биржасының кызметі өзін-өзі қаржыландыру қағидасына негізделеді. Биржаның қызметі мынадай ақшалай жарналар мен алым- дар есебінен қаржыландырылады: 1) сауда-саттықты үйымдастырушының мүшелігіне кіргені үшін; 2) сауда-саттықты ұйымдастырушының мүлкін пайдалан- ғаны үшін; 3) бағалы кағаздар листингі үшін және олардың сауда-сат- тыкты үйымдастырушысының тізімінде болғаны үшін; 4) мәмілелерді тіркеу және ресімдеу үшін; 5) ақпараттык қызмет көрсеткені үшін; 6) сауда-саттықты ұйымдастырушының ережелерімен көз- делген өзге де жағдайлар. Қор биржасы Қазақстан Республикасының заңнамасына және кор биржасының ішкі қүжаттарына сәйкес бағалы қағаздардан да өзге қаржы күралдарымен сауда-саттық үйымдастыруға және өткізуге күкылы. Қор биржасы мынадай функцияларды жүзеге асырады: 1) сауда жүйелерін пайдалану және қолдау; 2) бағалы қағаздары қор биржасының тізіміне енгізілуі көз- делетін не.месе енгізілген эмитенттерге, сондай-ак қор биржасын- да айналымға жіберілетін (жіберілген) бағалы қағаздарға және өзге де қаржы кұралдарына койылатын талаптарды белгілеу; 3)корбиржасындаайналымғажіберілгенбағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасау мақсатында өз мүшелерінің сауда жүйелеріне кіруіне мүмкіндік жасау; 4) кор биржасының сауда жүйесі айналымындағы бағалы кағаздармен және өзге де каржы құралдарымен сауда-саттыққа қор биржасының мүшесі атынан қатысатын қор биржасы трей- дерлерін окыту; 5) қор биржасының трейдерлеріне сауда-саттықка катысуға рұксат беру және Қазақстан Республикасының бағалы кағаздар нарығы туралы заңнамасының талаптарын. қор биржасының қа- ғидаларын бұзған жағдайларда, сондай-ақ қор биржасының қа- ғидаларында белгіленген өзге де жағдайларда оларды сауда-сат- тықка катысудан шеттету; 6) сауда-саттыққа жіберілген, сауда-саттыққа қатысудан шеттетілген қор биржасы трейдерлерінің тізілімін жүргізу және оны кор биржасының интернет-ресурсында орналастыру; 7) қор биржасында айналымға жіберілген бағалы қағаздар және өзге де қаржы құралдары бойынша сауда-саттықты ұйым- дастыру және өткізу; 8) қор биржасының сауда жүйесінде бағалы кағаздармен жа- салған мәмілелерге мониторинги және талдауды жүзеге асыру; 9) бағалы қағаздармен мәмілелер айла-шарғы жасау мақ- сатында жасалды деп тану мәселелерін қарау мақсатында құ- рылған қор биржасының комитетінің қызметін ұйымдастыру; 10) уәкілетті органға қор биржасының сауда жүйесінде жасалған мәмілелерді мониторингтеудің және талдаудың нәти- желері туралы, сондай-ақ кор биржасы мүшелерінің Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамасының талаптарын, кор биржасының кағидаларын бұзуы туралы акпа- ратты уәкілетті органның нормативтік құкықтық актісінде белгі- ленген тәртіппен беру; 11) қор биржасында айналымға жіберілген бағалы қағаздар эмитентгерінің Қазакстан Республикасының заңнамасында және кор биржасының ішкі кұжаттарында талап етілетін көлемде акпаратгы ашып көрсетуіне мониторинги жүзеге асыру және уәкілетті органға мұндай мониторингтің нәтижелері туралы ақпарат беру; 12) қор биржасында айналымға жіберілген бағалы қағаздар- мен және өзге де қаржы кұралдарымен мәмілелер бойынша есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүзеге асыру не мұндай есеп айырысуларды жүзеге асыруға қажетті акпаратты әзірлеу; 13) лицензияланатын қызмет түрі шеңберінде консульта- циялық, акпараттык және өзге де қызметтер көрсету; 14) бағалы кағаздар нарығы және өзге де каржы құралдары мәселелері бойынша талдамалық зерттеулер жүргізу; 15) Қазакстан Республикасының банк заңнамасында белгі- ленген тәртіппен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыру; 16) кор бнржасындағы сауда-саттықты тоқтата тұрудың жә- не кайта бастаудың шарттары мен тәртібін айқындау; 17) кор биржасы мүшелерінің қаржылық жағдайына мони¬ торинг; 18) интернет-ресурста барлық корпоративтік оқиғалар, ба¬ галы кағаздары қор биржасының ресми тізіміне енгізілген эми- тенттердің және кор биржасы мүшелерінің тоқсан сайынғы каржылык есептілігі туралы ақпаратты қор биржасының қағи- даларында белгіленген тәртіппен жариялау; 19) кор биржасының ішкі құжаттарында көзделген өзге де функциялар. Биржадағы сауда-саттық қатаң белгіленген уақытта және күндерде өтеді. Қазіргі кезде сауда-саттыққа қатысу үшін бүрынғыдай бир- жаның сауда залының өзінде болу тіпті де міндетті емес. Бү- кіл дерлік биржалық сауданы брокерлер электрондық түрде өздерінің кеңселерінен жүргізеді. Бұл орайда қор биржасының құрылымының өзі және оның функциялары түбірлі өзгерістерге ұшыраған жок. Бұл сол бүрынғыдай ұйымдастырылған, дәйекті түрде жүмыс істейтін нарық, онда бағалы қағаздар сатылады және сатып алынады, сондай-ақ осындай сауда үшін жағдайлар жасалады. Биржа өзінің катысушылары үшін жасайтын ба- сты жағдайлардың бірі онда жасалған барлық мәмілелердің кепілді түрде орындалуы болып табылады, мәмілелер есеп ай- ырысу палатасы мен депозитарийдің катысуымен орындалады, олар өздерінің шоттарында ақша мен бағалы қағаздар туралы электрондық жазбаларды сақтайды. Қор биржасы онда жасалған барлык мәмілелерді тіркеп отырады және олардың орындалуын қадағалайды. Қор нарығы-портфельдік инвестициалау объектісі ретінде Бағалы қағаздардың инвестициялық тартымдылығы сәйкес сапалы көрсеткіштерінен анықталады. Олар акцияны иеленуден мүмкін болатын табыстар мен мысалы, дивиденттік саясат, акционерлік қоғам активтерінің жағдайы, эмитенттің шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелері арасындағы байланысты сипаттайды. Акциялар үшін мынадай көрсеткіштер тізімі қолданылуы мүмкін: • Акцияның ағымдағы бағасының бірлігіне дивидент көлемі; • Дивиденттік төлемдер коэффициентті – дивиденттерді төлеудің жалпы сомасы мен компаниц алған таза пайда қатынасы; • Акцияның капитализациялық құны корпорацияның барлық акцияларының нарықтық құнына тең (акциялар көлемін акцияның нарықтық құнына көбейтеміз); • Акционерлік капиталдың рентабелділігі барлық акцияның капитализациялық құнының бірлігіне қанша корпорация табысы келетіндігінің сипаттамасы болып табылады; • Акцияның баланстық құны. Акциялар санына бөлінген, корпорацияның капиталды ресурстарының көлемі ретінде ( акционерлік капитал қосылған резервтік қор қосу бөлінбеген табыс) есептеледі; • Акция табыстылығы табыстың бір акцияға жылдық өсу темпі ретінде есептеледі: Бір жылда алған дивиденттер + акцияның бір жыл ішінде нарықтық бағасының өсуі – 100%. Жыл басына акцияның нарықтық құны Облигацияларға басқа инвестициялық сипаттамалар есептеледі: 1. Облигацияларды иеленудің толық табыстылығы: Жылдық пайыздар + номиналды соммасы- 100% Иелену құны 2) Ағымдағы табыстылық: Жылдық пайыз мөлшері + облигациялардың түпкі құны -100%. Облигацияның ағымдағы нарықтық бағасы. Бағалы қағаздардың инвестициялық құны бағалы қағазды сату немесе жабуға қалған уақыт периодына байланысты. Бағалы қағаздардың инвестициялық мәртебесі – бұл бағалы қағаздарға мүмкін инвестиция мен қор нарығын дамыту жиынтығы. Нарықтың инвестициялық мәртебесі мемлекеттің, шаруашылық субъектілерінің азаматтардың және резидент еместердің инвестициясын қалыптастырады. Бағалы қағаздардың инвестициялық мәртебесі деңгеіне көбінесе нарықтың ликвидтілігі деңгейі әсер етеді. Инвесторлар бірдей ликвидтілік кезінде инвестицияларды көп табыс әкелетін бағалы қағаздарға салуды іске асырады. Бағалы қағаздардың инвестициялық мәртебесін бағалауда екі әдіс қолданылады: дәстүрлі экономикалық талдау( оны фундаментальды деп атайды) және биржада пайдаланылатын спецификалық (техникалық немесе механикалық талдау). Бағалы қағаздардың инвестициялық мәртебесін бағалау үшін индикаторлардың үш категориясын (алда жүретін, сәйкес және кешіктірілген) пайдалануға болады. Алда жүретін көрсеткіштер жақын арадағы айлардағы экономиканың жағдайы туралы сигнал береді, яғни шаруашылық кезеңде мүмкін болатынөзгерістер және пайыздық ставкалардың өзгері тенденицлары туралы. Ережеге сәйкес, салым салу тек бір ғана бағалы қағазға салынбайды, ол портфель деп аталатын бағалы қағаздар жиынына салынады. Бұндай инвестициялауды портфельді деп атайды. Басқаша айтқанда портфельді инвестиция қаражатты бағалы қағаздар жиынтығына (акциялар, облигациялар және т.б.) салу деген мағына береді. Портфельді инвестицияның міндеті аз ғана тәуекел жіберілгенде күтілетін табыстылық алу болып табылады. Портфельді инвестиция артықшылықтары: • Бұндай инвестициялау көмегімен портфельде біріктірілген, мүмкін болатын бағалы қағаздар жиынтығына қандай-да бір эмитенттің бағалы қағаздарына қаражат салуда қол жетімсіз болмайтын инвестициялық сапа беру; • Бағалы қағаздар портфельін басқару және дұрыс таңдау әрбір нақты инвесторлар үшін тәуекел мен табыстылықтың оптималды ұқсастығын алуға мүмкіндік береді; • Бағалы қағаздар портфельі нақты активтерді инвестициялаумен салыстырғанда аз мөлшердегі шығынды тлап етеді, сондықтан жекелей инвесторлардың белгілі саны үшін қол жетімді; • Бағалы қағаздар портфелі тәжірибеде ең аз уақыыт интервалында мүмкіндігінше жоғары табыс алуды қамтамасыз етеді. Әлемдік экономиканы жаһандыру жағдайында, сондай-ақ, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алуына және ашық нарықтық экономиканың қалыптасуына байланысты шетелдік инвестиция объективті қажеттілікке айналып отыр. өтпелі кезеңде экономикалық өрлеу мен нарықтық реформаларды қаржыландыру үшін елдің ішкі қорланымдарының жеткіліксіздігі себепті оның рөлі мен мәні арта түсуде. Шетелдік инвестицияға тікелей шетелдік инвестиция( яғни қаражаттарды кәсіпорындардың немесе компаниялардың жарғылық қорына не акцияларына салу), қоржындық шетелдік инвестиция, сондай-ақ, сыртқы несиелер, қарыздар, дамуға ресми көмек, гуманитарлық көмек жатады Әлемдік бағалы қағаздардың қазіргі құрылымы Бағалы кағаздар нарығының құрылымы күрделі болып ке- леді. Бағалы кағаздар нарығының құрылымын жан-жақты қа- растыруға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығының құ- рамдас бөліктерінің қалыптасу негізі мынада: тек қана бағалы кағаздардың түрлерімен ғана шектелмейді, сонымен қатар сауда- саттықты үйымдастыру тәсілдерімен де байланысты болады. Осы тұрғыдан алғанда багалы қагаздар нарыгының қүрамдас бөліктері мыналар: 1. Бағалы кағаздың айналым кезеңіне қарай: а.ігашңы жэне қаііталама нарық. 2. Бағалы кағаздар нарығын реттеу деңгейіне қарай: үиы.м- дастырылган және ұйымдастырылмаган нарык,. 3. Сауданы жүргізу орнына карай: биржальщ және биржа- дан тыс нарык,. 4. Сауданы жүргізу тәсіліне карай: дәстүрлі жане компью- терлендірілген нарык,. 5. Бағалы кағазбен жасалған мәміленің орындалу мерзіміне карай: кассалык, және мерзімді нарык. Алгашқы нарық - эмитенттің (андеррайтердің немесе эмиссиялык консорциумның) жарияланған эмиссиялық бағалы кағаздарды орналастыруы. Қайталама нарық орналастырылған бағалы кағаздардың айналысы процесінде бағалы қағаздар нарығының субъектілері арасында қалыптасатын қүқықтық қатынастары. Бұл нарықта бағалы қағаз иесінің меншік құқықтарының басқа түлғаға өтуіне баланысты кез келген жиынтық операциялар орындалады. Үйымдастырылган нарық - мәмілелер сауда-саттықты ұйым- дастырушының ішкі күжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс саласы. Үйымдастырылған нарық - бағалы кағаздармен жасалатын мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі кұжаттарында белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын саласы. Биржалық нарық бағалы қағаз саудасы қор биржасын- да жүргізіледі. Биржалық нарықтың мәні ұйымдастырылған нарыққа ұқсас болып келеді. Биржадан тыс нарық - үйымдастырылған және ұйымдас- тырылмаған нарық ретінде болуы мүмкін. Нарықтық экономикада ұйымдастырылған нарық қор биржасы арқылы жүзеге асырылады. Ұйымдастырылмаған нарық биржадан тыс нарықта жүзеге асырылады. Дәстүрлі нарық - бағалы қағаздарды сатудың дәстүрлі нысаны, әдетте бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылар нақты бір жерде кездесуі арқылы жүзеге асырылады. Сауда ашық және жабык нысанда жүргізіледі. Компьютерлендірліген нарық - компьютер желісін және қазіргі кезеңдегі байланыс құралдарын пайдалану негізінде, бағалы қағаздар саудасы әртүрлі нысанда жүргізіледі. Компью- терлендірілген нарыққа мынадай сипаттамалар тән: - сатушылар мен сатып алушылардың кездесетін нақты физикалық орны болмайды, бірақ компьютерлендірілген сауда орны бағалы қағаздарды сатушы фирмада немесе тікелей сатушы мен сатып алушыда болады; - бағаны белгілеу процесі жариялы түрде жүргізілмейді, бағалы қағаздармен жүргізілетін сауда автоматтандырылған түр- де жүргізіледі; - бағалы қағаздармен жүргізілетін сауда үнемі үздіксіз сипатта болады. Бағалы кагаздар нарығының мәні мен оның кұрылымы Кассалық нарық- («спот» және «кэш» нарығы) жасалған мә- міленің тез арада орындалуы. Бұл келісімшарттың техникалық орындалуы 1-3 күнге созылуы мүмкін. Бұл - нарықтың құралдары дәстүрлі бағалы қағаздар (акция, облигация). Мерзімді нарык, мәміленің орындалуы бірнеше айға созы- лады. Мерзімді нарықта туынды бағалы қағаздар нарығының күралдары айналыста жүреді. Әлемдік бағалы қағаздар нарығының құрылымы және оны бағалау Әлемдік бағалы қағаздар нарығының құрылымы және оны бағалау Багалы қағаз бойынша берілетін құқықтар: - пайда (табыс) алу құқығы; - номиналдың қайтарылу қүқығы; - айнатыс кұқығы, яғни бағалы қағаздың нақты түрлеріне байланысты кұкықтың бір тұлғадан екінші бір тұлғаға өту құқығы; - кәсіпорынды басқару күкығы; - дауыс беру қүқығы; - иесінің кандай да бір жеңілдіктерге құқығының болуы және т.б. Бағалы қағаздардың жіктелімі Бағалы кағаздың өзіне тән белгілеріне карай жіктеледі. Ба¬ калы қағаздың мәнін сипаттайтын көрсеткіштер мыналар: 1) бағалы кағазды пайдалану мақсаты; 2) бағалы қағаздың шығарылу нысаны; 3) бағалы қағазды пайдалану мақсаты; 4) бағалы қағаздың ұлттык сипаты; 5) меншік құқығын беру ерекшелігі; 6) бағалы қағазды эмиссиялау; 7) бағалы қағазды шығарушы - эмитенттің түрі; 8) бағалы кағаздың айналымдылық деңгейі; 9) бағалы қағаз бойынша тәуекел деңгейі; 10) бағалы қағаз бойынша есептелетін табыстың деңгейі; 11) бағалы қағаздың номиналы; 12) бағалы қағазды тіркеу; 13) бағалы кағаз бойынша базистік актив; 14) бағалы қағаз бойынша эмитенттің міндеттемелері. Әрбір бағалы қағаздың өзінің номиналы немесе номиналдық құны болады. Мысалы, Әлемдік тәжірибеде акция нөлдік номи- налмен шығарылады, яғни бір акцияның жарғылық капиталда қаншалықты үлес құрайтындығын көрсетеді. Ауыспалы номи¬ нал жарғылық капиталдың акциялар санына қатынасы арқылы анықталады. Жарғылық капиталдың көлемі өзгерген сайын ба¬ галы қағаздың номиналы да өзгеріп отырады. Табысты багалы қағаз - дивиденд, пайыздық немесе дисконттық нысанда бағалы қағаздар бойынша табыс есептелетін бағалы қағаздар. Табыссыз багалы қагаздар - капиталды емес, тауарды неме¬ се акшалай ресурстарды куәландыратын бағалы кағаз түрі. Тұрақты номиналмен шыгарылатын багалы қагаз - бага¬ лы кағазда ақшалай номинал көрсетіледі. Бүл бағалы қағаздың номиналының тұрақты болуының себебі, бағалы қағаз эмиссия- ланған кезде оның эмиссиялык немесе номиналдық кұны көр- сетіледі. Ауыспалы (нөлдік) номиналмен шыгарылатын багалы қагаз - ақшалай номиналы көрсетілмей шыгарылатын багалы қағаз. Тіркелетін багалы қагаз - әдетте эмиссиялык багалы қағаздар мемлекеттік тіркеуден өтеді. Тіркелмейтін багалы қагазга - мәлімдеуші багалы қағаз. Негізгі багалы қагаз - акциялар мен облигациялар. Туынды багалы қагаз - базалық активке қатынасы бойынша құкықтарды куәландыратын багалы қағаз. Үлесті багалы қағаз өз иесіне жарғылық капиталды қатып- тастыруға мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және кәсіп- орынды басқаруға қатысуға кұқық береді, кәсіпорын таратылған жағдайда жұмсалған капиталды кайтарып алуға мүмкіндік береді. Үлесті багалы қағаздарға акцияның барлық түрлері жатады. Қарыздың багалы қагаз - эмитент пен қарыздық багалы қағаз иелері қарыздық қарым-қатынасқа түседі. Қарыздық багалы қағаздарға облигациялар,қазынашылык міндеттемелер, ҚРҰБ-нің ноталары жатады. Багалы қагаздың мерзімі екі аспектіде қарастырылады: 1) тарихи тұрғыда, яғни әрбір бағалы қағаздың өзінің шығу тарихы және нарықтық қатынастардың дамуына карай әрбір бағалы қағаздың өзінің рөлі болады. Осыған сәйкес бағалы қа- ғаздың жаңа түрлері пайда болады; 2) бағалы қағаз айналымының мерзімі. Әрбір бағалы қа- ғаздың өзінің айналысқа шығару мерзімі, шарты болады. Баталы қагаздың мерзімі эмитенттің қызмет ету мерзімімен тікелей байланысты. Эмитенттің қызмет ету мерзімімен байланысты багалы кагаздарга акцияның барлық түрлері жатады. Қор нарығының жағдайын анықтайтын объективті және субъективті факторлар сипаттамасы Көптеген мамандарың пікірінше, қор нарығы – бұл несиелік қатынастармен бағалы қағазадар көмегімен бірігіп иелік етуді байланыстыратын нарық. Бағалы қағаздарға сатып алу жолымен қандайда бір өндіріске өзінің қаражаттарын салған тұлға, қағаздарды сату арқылы (толықтай немесе жартылай) қайтарып ала алады. Бұл уақытта, оның іс - әрекеті өндіріс үдерісінің өзін қозғамайды және бұзбайды, өйткені ақшалар қызметін жалғастыра беретін кәсіпорыннан алынбайды. Бағалы қағаздарды еркін сату – сатып алу мүмкіндігі салымшыға осы немесе басқа жобаға өзінің қаражаттарын салатын уақытты икемді анықтай алады. Бағалы қағаздар нарығында (БҚН) мәміле нысандары болып құнды қағаздар табылады. Бағалы қағаздарды иеленуші мен эмитент арасындағы иелену қатынастарын куәландыратын ақшалық құжат ретінде анықтауға болады. Бағалы қағаздар жеке тәртіпте вексель ретінде немесе топтамалармен акциялар ретінде де шығарылады. Соңғы жағдайда Қазақстандық заңнама эмиссиялық бағалы қағаздарға көңіл бөлуде. Эмиссиялық бағалы қағаз – бұл келесі белгілермен сипатталатын қағаз: - меншіктік және меншіктік емес құқықтардың біртұтастығын бекітеді; - шығарылымдарын орналастырады; - бағалы қағаздарды сатып алу уақытына байланыссыз бір басылым ішінде құқықтардың жүзеге асырылуының теңдей көлемі мен мерзіміне ие. Бағалы қағаздар қолма – қол және қолма – қол емес формаларда шығарылуы мүмкін. Қолма – қол формасы нормативтік құжатардағы техникалық талаптарға сай блоктарда орындалуын талап етеді. Егерғ қолма – қол емес формада басылып шығарылған қағазда ол физикалық тұрғы ретінде жоқ, ал оның өмір сүруі, яғни оның иесінің тіркеу құжатында тіркеледі. Мұндай қағаздардың шығарылуы жаһандық(глобальный) сертификат деп аталатын құжатта рәсімделеді. Сертификатта қағаздардың шығарылуының өлшемі көрсетіледі. Эмитентпен келісе отырып жаһандық сертификат депозитарийдің сақтауына беріледі. Қазақстандық заңнамасы бойынша депозитарий бағалы қағаздар сертификаттарын сақтау қызметін көрсететін заңды тұлғалар болып табылады. Егер инвестор қолма – қол емес шығарылған бірнеше акцияларға иелік ететін болса, онда оның осындай акцияның осыншама санына иелік етеді деп көрсетілген барлық қағаздар санына бір сертификат бере алады. Қолма – қол емес қағаздардың иесі тізілімнен ол берілген қағаздардың иесі болып табылады деген үзінді көшірме ала алады. Тізілімнен алынған үзінді көшірме бағалы қағаз болып есептелмейді. Бағалы қағаздар нарығының тарихи пайда болуы және дамуы өндірістік және сауда қызметінің кеңеюімен байланысты қаржы ресурстарын тарту қажеттілігінің өсуімен байланысты - өндіріс масштабының өсуі шамасы бойыша олардың бір немесе бірнеше кәсіпкер ресурстарын дамыту үшін енді жеткіліксіз бола бастады. Сондықтан жеке тұлғалардың кең аясындағы ресурстарын тарту қажеттілігі пайда болды. Қаржы ресурстарын тарту құралы ретінде бағалы қағаздардың бой көрсетуі салымшыға белгілі бір дәрежеде оның қаржылық жағдайын тұрақтандыруға жауап беретін бағалы қағаздардың мұндай санын сатып алу амалымен шаруашылық қызметпен байланысты тәуекел мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Егер қандай да бір тұлға айтарлықтай тәуекелге бара алатын болса, онда ол бағалы қағаздардың үлкен пакетін сатып алады, қарсы жағдайда – бір немесе бірнеше қағаздармен шектеледі. Бағалы қағаздарды шығару қаржылық жаңа зерттемелермен айналысатын венчурлік (тәуекелшіл) кәсіпорындарды қаржыландыруда, үлкен рөл атқарады. Мұндай мақсаттар үшін банктен кредит алу әрқашан мүмкін болмайды, өйткені банктер көп жағдайда консервативті кәсіпорын болып табылады және өздерінің несиелерінің қамсыздандыруын қажет етеді. Тәуекелшіл жобаларға акциялар шығару жаңа зерттемелерді қаржыландыруға мүмкіндік береді. Салымшылар үлкен тәуекелге барады, дегенмен сәттілік жағдайында, оларды үлкен пайда күтіп тұрады. Қор нарығы – бағалы қағаздар нарығы құрамында ақша нарығын және капитал нарығын бөліп айтады. Ақша нарығы – бұл қысқамерзімді бағалы ақшалар айналымға түсетін нарық. Уақытша кретерий әдетте бір жыл болып табылады. Егер қағаз нарықта бір жылдан артық емес айналатын болса, онда ақша нарығы құралы ретінде қарастырылады, дегенмен олар бір жылдан да артық айналуы мүмкін. Ақша нарығы қысқа мерзімді қаржыландырудағы шаруашылық субъектілерінің қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін қызмет етеді. Капитал нарығы – бұл жабылуы үшін бір жылдан артық қалған мерзімсіз құнды қағаздар айналымға түсетін нарық. Қазақстанның қаржы нарығының пайда болуының тарихы тәуелсіздік алумен және теңгенің енгізілуімен байланысты. 1993 жылдың 15 қарашасында Қазақстанда ұлттық валюта – теңге енгізілген болатын. Осы оқиғадан екі күн өткеннен кейін – 1993 жылдың 17 қарашасында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және қазақстандық 23 коммерциялық банк валюталық биржа жасау шешімін қабылдады. Осыған дейін өмір сүрген банкаралық валюталық операциялар (Валюталық биржа) жүргізетін орталық Ұлтық банктің құрылымдық бөлімшесі болып табылатын. Жаңа биржа алдына қойылған негізгі тапсырмалар теңгенің енгізілуіне байланысты ұлттық валюталық нарықты ұйымдастыру және дамыту. Заңды тұлға ретінде биржа 1993 жылдың 30 желтоқсанында «Қазақстандық Банкаралық Валюталық Биржа» атымен жабық түрдегі акционерлік қоғамның ұйымдастырушылық – құқықтық формасымен тіркелді. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен қайта мемлекет иелігіне беру және бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмі. Жекешелендіру — меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру процесі. Ол бұрынғы социалисттік жүйеден нарықтық экономикаға көшудің өзекті шарты болып табылады, шаруашылық субъектілерінің іс белсенділігін күрт арттыру үшін, экономикалық бәсекелестікті жандандыру үшін жүргізіледі. Мемлекеттік өндіріс орындарын жекешелендіру — күрделі мәселе, ол әсіресе халықтың менталитетіне тура байланысты болғандықтан қысқа мерзімде өткізу қиын. Әсіресе, жерді, оның қазба байлықтарын жекешелендіру ұзақ уақытты талап етеді. Сол сияқты кейбір стратегиялық маңызды салаларда (қару-жарақ, ядролық заттар, тағы басқа өндірістер), не болмаса нарыққа көшіруге әлі толық негіз болмаған жағдайларда (іргелі ғылым, кейбір білім,мәдениет, өнер, тағы басқа орталықтар) жекешелендіру жүргізілмейді, олар мемлекет меншігінде қала береді. Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру процесі шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар жөнінде заңдар жүйесімен, нормативтік актілер арқылы және мемлекеттік бағдарламалар негізінде жүргізілді. Жекешелендіру Қазақстанда үш кезеңмен өтті. Бірінші кезеңде (1991 — 1992) “Кіші жекешелендіру" бағдарламасы бойынша мемлекеттік сауда және қызмет көрсету кәсіпорындары (31 мың нысандардың 50%-і) жаппай сатылды, не болмаса еңбек ұжымдарына берілді. Екінші кезеңде (1993 — 1996 жылдары) жаппай жекешелендіру орта және үлкен кәсіпорындар бойынша жүргізілді, жеке жобалар бойынша 5 өнеркәсіп орындары ақшаға, ал 1700 зауыттар мен фабрикалар инвестициялық купондарға сатылды, 44 ірі кәсіпорындар сенімді басқаруға тапсырылды, оның ішінде 12-сі шетел инвесторларына берілді. Үшінші кезеңде' (1997 жылдан бастап) жекешелендіру отын-энергетика, көлік, денсаулық, ғылым салаларында өтті. Аталған кезеңдерде Қазақстанда жабық және ашық акционерлік қоғамдар көптеп құрылды. Ірі және орташа кәсіпорындар үшін жабық акционерлік қоғамдар жекешелендірудің негізгі түрі болды. Оның құрылтайшылары болуға тек еңбек ұжымы мен мемлекеттік басқару органдарына құқық берілді. 1994 жылдан бастап жекешелендіру нысандарын сату саясаты жүргізілді. Жекешелендіру экономика теориясына және практикаға көп жаңалықтар әкелді. 2001 жылдан бастап жекешелендіру дәуіріне жаңа дәуір келді, оны Амирханов Жантөре алып келді. Жантөре жекешелендіруді қатты қаламаған адам еді. Бірақ та, өмірде көзі ашылып, Амирханов Жантөре деген есімді тарихта қалдырды Жекелендірідің мақсаты- мемлекеттің мүліктің жеке меншік иесіне беру арқылы оны ынталы әрі ұтымды пайдалану.Мұнын астарына мемлекеттің ұтымдылығы шаруашылық жүргізуге мүдделі еместігі жане кабілетсіз екендігі жайында даулы болжам жатыр. Мемлекеттің өндіріс орындарын жекешелердіру бұл күрделі мәселе, әсіресе халықтың менталитетіне тура байланысты болғандықтан қысқа мерзімді өткізу киын Қазақстан Республикасының қаржы нарығындағы қаржы институттарының түрлері және олардың қызметінің сипаттамасы. Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа нарықтармен байланысты. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы нарығы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына ұтымды ұйымдастырудың айырықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай-ақ несие нарығы түрінде де іс-әрекет етеді. Қаржы нарығы экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы ұғым болып табылады. Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін. Қаржы нарығы ақша нарығын, несие капиталы нарығын және қор нарығын қамтиды. Ал қор нарығы өз алдына бағалы қағаздар нарығын және туынды бағалы қағаздар нарығын қамтитын болады Ақша нарығы дегеніміз қолма-қол ақша ғана емес, қолма –қолсыз төлем қаражаттарының нарығы Несие нарығы несие бойынша банктердің несие операцияларымен байланысты . Ақша мен несие нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысына қызмет етеді. Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады Қаржы нарығында сатып алу –сатудың объектісі айрықшалықты тауарлар-ақша және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады.Сондықтан онда бағалы қағаздардың қозғалысімен ортақтастырылатын экономиқалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын алады . Қор құндылықтарының-бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды. ”Қор нарығы“ термині бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор биржасының атымен байланысты . Функционалдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамассыз ететін нарықтық қатынастардың жүйесі . Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономиқалық әсіресе инвестициялық процесстерді тәртіпке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкімдік береді. Қаржы нарыңыныің жұмыс істеу шарттарына мыналар жатады: 1) реттеліген тауар нарығының болуы, яғни кез келген түрлердегі және арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен ұсынымның теңгерімдігі; 2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған қолма – қол және қолма – қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады; 3) несие нарығының жандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни ресурстарын еркін нарыққа орналастыру; несие ресурстарының қозғалысы орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің міндетті резервтерінің нормасын, ашық ақша нарығында операциялар жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді. Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады: 1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең дербестігі; 2) қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы: өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің азаюы; 3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі; 4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды тоқтату; распубликалық, сондай –ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс. Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып қоймайды. Оның жұмыс істеу әкімшіл - әміршіл экономикаға тән «сатылас» әдістің орнына «деңгейлес» қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте байланыстар іс- әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады. Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді. Қаржы нарығының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссисын пайдаланбайды, рынокте еркін жүретін, бағасы сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады. Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногінің қалыптасып, жұмыс істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама- қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді. Қазақстанда жекешелендіру процестері және олардың қор нарығының дамуына әсері. Багалы кагаздар нарыгынын катысушылары Жекешелендіру елде багалы кагаздар нарығын қалыптастыру және экономиканы кайта құрылымдау процестерінің орталык компонентi болып табылады . 1991 жылы Қазақстан Республикасында әзiрленген бағдарламаға сәйкес мемлекеттік және колхоздык – корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдарды жекеше немесе аралас мемлекеттiк жеке акционерлiк компаниялар мен серіктестіктерге айналдырумен оларды жекешелендiру колга алынды . Жекешелендіруді ҚР Мемлекеттік мүлік бойынша мемлекеттiк комитеттi және министрлiктердiн , ведомстволардың , жергiлiктi әкiмшiлiктердiң қатысуымен аталмыш комитеттің аумақтык органдары жузеге асырады . Казакстан жекешелендіру процесін реттейтін құқықтық актілердің тұтас жуйесiне ие .КР – да жекешелендiру багдарламасына сәйкес республиканын барлық касiпорын қызметкерлерiнiң саны мен саласына қарай төрт топқа бөлінді . Олардың арбiреуi үшiн жекешелендiрудiн әр түрлі тәсiлдерi қарастырылады : • жергiлiктi аукциондар аркылы усақ кәсiпорындарды сату , • орта жане iрi кәсiпорындарды жаппай жекешелендіру . • жеке жобалар бойынша аса iрi кәсiпорындарды жекешелендiру ; • ауыл шаруашылық салаларындағы және ауыл шаруашылық енiмдерiн кайта андеу секторындары жекешелендіру . Қазақстанда меншiк реформасы үш негiзгi кезеннен өттi . Бiрiншi кезең ( кіші жекешелендіру ) 1991 жылдан 1992 жылға дейiнгi уақытты қамтиды және негiзiнен сауда объектiлерi мен қызмет көрсету салаларын сату , сондай – ақ мемлекеттік меншiктi еңбек ұжымына беру қолға алынды . Осы уақыт ішінде 2500 – ден де көп iрi және шамамен 4000 шағын кәсіпорындар экономиканың мемлекеттік емес секторына өтті . Бул арада тек әрбiр бесiншi кәсiпорын гана мемлекет иелiгiнен алынып , жеке меншiкке өтті , негiзiнен ауыл шаруашылығы , сауда , қоғамдық тамақтандыру және тұрмыстық қызмет көрсету салаларындагы кәсіпорындар жекешелендiрiледi . Кіші жекешелендiрудiң аясында 11 мың объектi сатылды , бұл көрсеткiш оның шамамен 2/3 жуык бөлiгiн қурайды , сондай – ақ , бiр мезгiлде сауда , когамдык тамақтандыру және қызмет көрсету салаларындағы халыктын кажеттiлiктерiн канагаттандыруда манызды орын алатын кәсiпорындардын 84 % -ы жекешелендiрiлдi . Бағалы қағаздар нарығында капиталды негізгі қарызға алушылар және қоюшылары. Бағалы қағаздар нарығы қарыз алушылар мен инвесторларды біріктіруге мүмкіндіктер жасайды. Нәтиже – қарыз алушылар алуан түрлі көздерден қарыз ала алатын жүйе, ал инвесторлар инвестициялай алатын өнімдердің кең спектріне ие болады. Бұл жүйенің басты артықшылықтарының бірі – қарыз алушылар бұрынғыдан әлдеқайда көп сомада қарыз ала алады, ал несиелеу әртүрлі инвесторлардың инвестициялық ресурстарын біріктіру арқылы жүзеге асады. Қаржы нарығына қатысушыларды келесідей қарастыруға болады: Кәсіпорындар мен мемлекетті бастапқы қарыз алушылар, ал қаржы институттары (мекемелер) мен жеке тұлғаларды капиталдың негізгі жеткізушілері ретінде қарастыруға болады. Дегенмен, компания қаржылық институт ретінде өз қызметін қаржыландыру үшін қарыз алушы ретінде де әрекет ете алатынын да ескеру қажет. Мемлекет қаржы тартудың үш негізгі әдісін пайдаланады. Бірінші жол – халық алған пайдаға немесе табысқа салық жинау. Оған қол жеткізу үшін нарық қажет емес екені анық. Алайда мемлекет салықты дұрыс есептеу және жинау үшін әртүрлі тіркеу нысандарын және халық пен кәсіпорындардың кірістері туралы ақпараттың болуын талап етеді.Екінші жол – ел тұрғындарының жинақтарын несиеге алу немесе халықаралық нарықта.Үшінші жол – қазіргі уақытта мемлекет иелігіндегі активтерді сату. Бұл үшінші әдісті үкімет қолданған кезде жекешелендіру деп аталады. Екінші әдіс компанияларға да қатысты. Қажетті қаржыландыру көлемін және несиені өтеуге жеткілікті уақыт кезеңін анықтай отырып, мемлекет пен компаниялар бағалы қағаздар нарығына бет бұрып, оның механизмін пайдалана отырып, қарыз алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға дайын несие берушілерді таба алады. Бағалы қағаздар нарығы қарыз алудың екі түрін қамтамасыз етеді. Біріншіден, қарыз алушы болашақта белгілі бір уақытта несиені қайтарады деп күтілетін несиелер түрінде; Екіншіден, қарыз алушы компанияның бір бөлігіне меншік құқығын ұсына алады. Көшпелі экономикасы бар елдегі қаржы –несиелік қатынастар. Қаржылық – несиелік қатынас кез келген ел экономикасының даму негізі болып табылады . Қаржы – несие ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі қаржы нарығын анықтап беретін өзіндік аймақты қалыптастырады . Нарықтық экономика жағдайында қаржы – несие қатынастары тұтастай алғанда елдегі нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Қаржы – несие қатынастары – бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы капиталды кайта бөлу механизмінің жүйесі .Тәжірибеде ол ақша қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға және олардан кері бағыттайтын каржы – несие институттарының жиынтығын білдіреді . Қаржы – несие жүйесімен жүзеге асырылатын уақытша бос ақша ресурстарының әр түрлі инвестицияларға айналу процесі қаржы нарығының қызмет етуімен және қаржы институттарының қызметімен тікелей байланысты . Егер қаржы ресурстарын шоғырландыру мен орналастыру процесінде қаржы институттарының негізгі рөлі меншік иелерінен қарыз алушыларға каражаттардың мүмкіндігінше тиімді өтуін қамтамасыз ету болып табылса , онда қаржы ресурстарын сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы қаржылық активтер мен міндеттемелердің саудасын ұйымдастыру қаржы - несие нарығының міндеті болып табылады . Мұндай нарықтардағы сатушылар мен сатып алушылардың экономикалык субъекті ретіндегі үш тобы бар : - үй шаруашылығы ( жеке тұлға ) ; - меншік формасына қатыссыз барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер ; - мемлекеттік басқару органдары . Олардың кез келгенi нақты уақыт кезеңінде өз бюджетінің балансталған , оның дефициті мен профициті жағдайында болуы мүмкін . Шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекетте қаржылық қаражаттарды несиеге алу қажеттілігі немесе уақытша бос қаражаттарын өзіне тиімді шартпен орналастыру мүмкіндігі пайда болады . Қазақстандағы жекешелендіру,негізгі бағыттары және нәтежелері. Қазақстан Республикасындағы қаржы нарығының қалыптасу ерекшеліктері. Жекешелендіру — меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру процесі. Ол бұрынғы социалисттік жүйеден нарықтық экономикаға көшудің өзекті шарты болып табылады, шаруашылық субъектілерінің іс белсенділігін күрт арттыру үшін, экономикалық бәсекелестікті жандандыру үшін жүргізіледі. Сол сияқты кейбір стратегиялық маңызды салаларда (қару-жарақ, ядролық заттар, тағы басқа өндірістер), не болмаса нарыққа көшіруге әлі толық негіз болмаған жағдайларда (іргелі ғылым, кейбір білім,мәдениет, өнер, тағы басқа орталықтар) жекешелендіру жүргізілмейді, олар мемлекет меншігінде қала береді. Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру процесі шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар жөнінде заңдар жүйесімен, нормативтік актілер арқылы және мемлекеттік бағдарламалар негізінде жүргізілді. Жекешелендіру Қазақстанда үш кезеңмен өтті. Аталған кезеңдерде Қазақстанда жабық және ашық акционерлік қоғамдар көптеп құрылды. Ірі және орташа кәсіпорындар үшін жабық акционерлік қоғамдар жекешелендірудің негізгі түрі болды. Оның құрылтайшылары болуға тек еңбек ұжымы мен мемлекеттік басқару органдарына құқық берілді. 1994 жылдан бастап жекешелендіру нысандарын сату саясаты жүргізілді. Жекешелендіру экономика теориясына және практикаға көп жаңалықтар әкелді. 2001 жылдан бастап жекешелендіру дәуіріне жаңа дәуір келді, оны Амирханов Жантөре алып келді. Жантөре жекешелендіруді қатты қаламаған адам еді. Бірақ та, өмірде көзі ашылып, Амирханов Жантөре деген есімді тарихта қалдырды. Бүгінгі күнге Қазақстанның қаржы секторы банктік қызметтер нарығы, бағалы қағаздар нарығы, сақтандыру нарығы және зейнетақы қызметтерінің нарығы сынды негізгі секторлармен көрініс тапқан.Банк секторы экономиканың қантамыр жүйесі және қаржы секторының ең үлкен сегменті болып табылады.1993 жылдың қарашасында ұлттық валютаны енгізу мемлекеттік ақша-несие саясатын және банктік реттеуді жүргізу тұрғысында Ұлттық банктің рөлін арттырды.Қазақстанда банк операцияларының жеке түрлерін жүзеге асыратын несиелік серіктестіктер, ломбардтар, ипотекалық компаниялар, инвестициялық қорлар және т.б. сияқты банктік емес қаржылық мекемелердің қалыптасуы да маңызды болып табылады. Акционерлік қатынастың экономикалық негіздері. Акционерлік қоғам – азаматтардың және (немесе) заңды тұлғалардың бірлескен коммерциялық қызметті жүзеге асыру жөніндегі ерікті бірлестігі. Акционерлік қоғамның жарғылық қоры тек құрылтайшылардың акциялары есебінен қалыптасады.Акционерлік қоғам дегеніміз – дербес балансында есепке алынған оқшауланған мүлкі, сондай-ақ міндеттемелері бар, өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды сатып алуға және жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын заңды тұлға. Акционерлік қоғамның экономикалық негізі осы кәсіпорынның мүлкіне, өндірілген өнімге және ақшалай қаражатқа ортақ үлестік меншік болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы акционерлік қоғамдар бұрынғы кеңшарлар негізінде, жер мен мемлекет меншігін жекешелендіру арқылы құрылды. Мұндай кәсіпорынның негізгі мақсаты – ауылшаруашылық өнімдерін өндіру, өңдеу, саудалау, жұмыстарды орындау және қызметтер көрсету арқылы пайда табу. Арнайы рұқсат (лицензия) негізінде басқа да қызмет түрлерімен айналыса алады.Акционерлік қоғам өзінің өндіріс бағытын, өндіріс ауқымын, өнімді өткізу нарығын, кірісті бөлу мен әлеуметтік мәселелерді шешуді дербес анықтайды.Акционерлік қоғамның өндірістік қызметін жоспарлау ауыл шаруашылығы өнімдеріне нарықтың қажеттілігін ескере отырып, дербес жүзеге асырылады.Акционерлік қоғам жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе ауыл шаруашылығы артеліне айналуы мүмкін. Акционерлік кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі жарғымен реттеледі. Акционерлік қоғамда істерді басқаруды үлестің мөлшеріне (акциялар санына) байланысты барлық қатысушылар жүзеге асырады. Акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін. Жабық акционерлік қоғам құрылтайшылардың қаражаты есебінен жарғылық қор құрады, сондықтан одан шыққан кезде әрбір қатысушы өз үлесін ақшалай алады. Ашық акционерлік қоғамның мүлкі акцияларға жазылу түріндегі акцияларды сату, алынған кіріс және басқа көздер есебінен қалыптасады. Ашық акционерлік қоғамның акциялары бағалы қағаздар нарығында еркін айналыста болады. Акцияларды иеленетін мүшелердің санына сәйкес кірістерді бөлу жүзеге асырылады. Өндірістің дамудағы акционерлік капиталдың рөлі. Мемлекеттік мекемелерді акционерлеу. Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың маңызды шарттарының бірі акционерлік қоғамдардың дамуы. Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделген шаруашылық құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен қатар алып – сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды. Акционерлік қоғамдар акционерлерді басқаруға және пайданы бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік қоғамдардың әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында акционерлік қоғамдардың дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады. Елімізде акционерлік қоғамдардың дамуы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әр түрлі деңгейде мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар құрылады.Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын, ең кең таралған ұйымдастырушылық – құқықтық нысан болып акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік қоғамдардың ролі мен маңызы 2003 жылы 13 мамырда «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР арнайы Заңы қабылданғаннан кейін күшейді. Жекешелендірудің мемлекеттік саясаты акционерлік қоғамдарды мүліктік айналымның орталығына қойды, кәсіпкерлік қызметтің акционерлік нысаны шаруашылық жүргізудің ең кең тараған нысанына айналып, Қазақстан Республикасының экономикалық қайта құрулар механизміне терең енді және оның дамуына біршама әсер етуде. Акция бойынша дивидет төлеу тәртібі. Дивиденд (латынша. dividendum - бөліске түсу) - акционерлерге акциясының құны мен мөлшеріне сәйкес акционерлік қоғам пайдасынан жыл сайын төленетін табыс. Дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялары бойынша жыл сайын төлеп отыратын және акционерлер арасында бөлінетін акционерлік коғам пайдасының бір бөлігі. Қоғамның акциялары бойынша дивидендтер төлеу төлем агенті аркылы жүргізілуі мүмкін. Толем агентінің кызметіне ақы коғам есебінен төленеді. Орналастырылмаған немесе қоғамның өзі сатып алған акциялар бойынша, сондай-ақ егер сот немесе коғам акционерлерінің жалпы жиналысы қоғамды тарату туралы шешім қабылдаса, дивидендтер есептелмейді және төленбейді. Жай және артыкшылыкты акция бойынша дивиденды төлеу тәртібі: 1) Дивидендті төлеу туралы шешімнің болуы: Жай акция Артықшылықты акция 1 Дивидендті төлеу туралы шешімнің болуы: Қоғамның жай акциялары бойынша токсан немесе жарты жылдык корытындылары бойынша дивидендтер төлеу тек кана акционерлердін жалпы жиналысының шеіиімімен жүзеге асырылады. Қоғамнын артыкшылыкты акциялары бойынша дивидендтер төлеу қоғам органының шешімін талап етпейді. 2 Дивидендті бағалы кағазбен төлеуі: Қоғамның бағалы кағаздарымен дивидендтер төлеуге акционердің жазбаша келісімі болған кезде осындай төлем коғамның жарияланған акцияларымен және ол шығарған облигациялармен жүзеге асырылатын жағдайда ғана жол беріледі. Қоғамның артыкшылыкты акциялары бойынша бағалы қағаздармен дивидендтер төлеуге жол берілмейді. 3 Дивидендтер төлеу туралы шешімнің қабылданғандығын жария етуі Қоғамның жай акциялары бойынша дивидендтер төлеу туралы шешім қабылданған күннен бастап он жұмыс күні ішінде бұл шешім бұқаралық акпарат кұралдарында жариялануға тиіс. Бұл ретте жария компаниялар осы шешімді өздерінің корпоративтік веб-сайтында да жариялауға тиіс. Қоғамның жай акциялары бойынша дивидендтер төлеу туралы шешімде мынадай мәліметтер: коғамның атауы, орналаскан жері, банк және өзге де реквизиттері; дивидендтер төленетін кезең; бір жай акцияға шаққандағы дивидендтің мөлшері; дивидендтер төлеудің басталатын күні; дивидендтер төлеудің тәртібі мен нысаны болуға тиіс. Артыкшылыкты акциялар бойынша дивидендтер төлеу мерзімінің басталуы алдындагы бес жұмыс күні ішінде қоғам бұқаралық акпарат кұралдарында тиісті мәліметтерді көрсете отырып, дивидендтер төлеу, сондай-ак коғамның бір артықшылықты акцияға шаққандағы дивиденд мөлшері туралы акпарат жариялауға міндетті. 4 Акциялар бойынша дивидендті төлеу кезектілігі Екінші кезектілікте. Қоғамның артықшылыкты акциялары бойынша дивидендтер толык төленгеннен кейін оның жай акциялары бойынша дивидендтер төленеді. Бірінші кезектілікте. 5 Акциялар бойынша дивидендті төлеудің кезеңділігі Қоғамның акциялары бойынша дивидендтер төлеудің кезенділігі қоғамның жарғысымен және акцияларды шыгару проспектісімен белгіленеді. Артыкшылыкты бір акцияға дивидендтер төлеу кезеңділігі қогамның жаргысы.мен бе.ігі.іенеді. Экономикалық шындық секторына инвестициялау үшін корпоративті бағалы қағаздарды пайдалану механизмі. Корпоративті бағалы қағаздар дегеніміз - акционерлік қоғамдардың соның iшiнде компаниялардың , фирмалардың , банктердің ,жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің айналыска шығарған бағалы қағаздарды білдіреді . Корпоративті бағалы қағаздар мынандай түрлерге бөлінеді : қарыздық , үлестік және туынды бағалы қағаздар . Қарыздық бағалы қағаздар несиелік қатынастарды негiздейдi . Егер ақша құралдары белгiлi мерзiмге қолданылуға берілсе , оны басында белгiленген процентпен кайтарады . Корпоративті бағалы қағаздардың бұл түріне облигациялар , вексильдер , депозиттер , банктік қор сертификаттары жатады . Улестiк бағалы қағазды иемденгеннен кейін оның иесі үлестік жеке меншік иесі болады . Бұл бағалы қағаз акция ұстаушының Акциядағы жеке меншік улесін құқықтық түрде негіздейді . Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіншілігін ашты . Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектiлерiне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды . Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса , ал облигация шығару ақша ресурстарын , оларды банктен алудан гөрі , тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді . Мемлекет бюджет кемшiлiгiн толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай , мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруымен шұғылданады . Аймақтық инвестициялық тартымдылық факторы ретіндегі акция нарығының дамуы. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы Аймактын инвестициялық тартымдылығы – бұл инвестордың , инвестициялык тәуекел , инвестициялық әлеуетке сүйене отырып өңірді субъективті қабылдауын көрсететін инвестициялық айтақтың интегралды сипаттамасы. Инвестициялар – лизинг шарты жасалған кезден бастап қаржы лизингі заттарын , сондай – ақ оларға құқықтарды қоса алғанда , заңды тұлғаның жарғылық капиталына немесе кәсіпкерлік қызмет үшін , сондай – ақ мемлекеттік – жекешелік әріптестік жобасын , оның ішінде концессиялык жобаны іске асыру үшін пайдаланылатын тiркелген активтерді ұлғайтуға инвестор салатын мүліктің барлық түрлері.Қор нарығын дамыту үшін Агенттік институционалдық және бөлшек инвесторлардың рөлін күшейту бойынша жұмыс жүргізеді. Осыған байланысты брокерлердің мобильді қосымшаларын пайдалана отырып, биометриялық сәйкестендіру арқылы делдалдық келісімдерді қашықтықтан жасасу шарттары кеңейтіліп, банктерге де өз клиенттеріне делдалдық қызметтердің толық кешенін көрсету құқығы берілді. Қабылданған реттеу шараларының нәтижесінде бағалы қағаздар нарығында инвесторлар саны 21 пайызға артып, инвесторлардың жалпы саны 166 мыңға жетті.KASE қор нарығының жиынтық капитализациясы жыл басынан бері ЖІӨ-нің 52%-ына дейін өсті (2020 жылға – ЖІӨ-нің 49%-ы). Бұл туралы ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің 2021 жылғы 5 айдағы жұмысының қорытындысы бойынша төрайымы Мәдина Әбілқасымова мәлім етті. 2021 жылдың 1 мамырындағы жағдай бойынша қор биржасының ресми тізімінде 137 акция және 269 облигация шығарылымы болды. Ресми тізімге 2 жаңа акция шығарылымы және 20 жаңа облигация шығарылымы кіреді. Қазақстан Республикасында корпоративті акция қорығының даму потенциялы және перспективалары. Корпоративті іс-әрекетнемесе акция – бұл ұйымға елеулі өзгерістер әкелетін және оның мүдделі тараптарына, соның ішінде қарапайым және артықшылықты акционерлерге, сондай-ақ облигация ұстаушыларына әсер ететін кез-келген қызмет. Бұл іс-шараларды әдетте компанияның директорлар кеңесі мақұлдайды; акционерлерге кейбір оқиғаларға да дауыс беруге рұқсат етілуі мүмкін. Кейбір корпоративтік әрекеттер акционерлерден жауап жіберуді талап етеді. Корпоративтік әрекеттерді түсіну Кезде жария саудаға компания мәселелер корпоративтік іс-шаралар, оның тікелей сол компаниясымен шығарылған бағалы қағаздар әсер процесін бастап жатыр. Корпоративті әрекеттер банкроттық немесе тарату сияқты шұғыл қаржылық мәселелерден бастап, фирманың атын немесе сауда белгісін өзгертуге дейін болуы мүмкін, бұл жағдайда фирма өзінің бағалы қағаздарға берілген сәйкестендіру нөмірі болып табылатын CUSIP нөмірін жиі жаңартып отыруы керек . Дивидендтер, акциялардың бөлінуі, бірігу, бірігу және бөлу – бұл корпоративті әрекеттердің кең таралған мысалдары. Корпоративтік әрекеттер міндетті немесе ерікті болуы мүмкін. Міндетті корпоративті іс-әрекеттер тартылған инвестицияларға автоматты түрде қолданылады, ал ерікті корпоративті әрекеттер инвестордың жауабын қолдануды талап етеді. Акциялардың бөлінуі, сатып алынуы және фирма атауының өзгеруі – міндетті корпоративтік әрекеттердің мысалдары; тендерлік ұсыныстар, қосымша дивидендтер мен құқықтар мәселелері ерікті корпоративті акциялардың мысалы болып табылады. Акционерлер мақұлдауы керек корпоративті іс-шаралар, әдетте, компанияның жылдық жиналысының алдында ұсынылатынфирманың сенімді өкілінің мәлімдемесінде көрсетіледі.Корпоративті іс шаралар материалды оқиғаларға арналған 8-K құжаттарында да анықталуы мүмкін. Негізгі өнімдер Корпоративті акция – бұл өзінің мүдделі тараптарына (мысалы, акционерлерге немесе несие берушілерге) елеулі әсер ететін компания жүзеге асыратын іс-шара. Жалпыға ортақ корпоративтік іс-шараларға дивидендтер төлеу, акциялардың бөлінуі, тендерлік ұсыныстар, қосылу мен бірігу жатады. Корпоративтік іс-шаралар көбінесе компания акционерлері мен директорлар кеңесінде мақұлдануы керек. Жалпы корпоративтік әрекеттер Корпоративті іс-шараларға акциялардың бөлінуі, дивидендтер, бірігу және бірігу, құқықтар мәселелері және бөліп алу жатады. Мұның бәрі, әдетте, компанияның директорлар кеңесі мақұлдауы керек және оның акционерлері өкілеттік берген маңызды шешімдер. А қолма-қол ақша дивиденд өзгереді компанияның қор баға деп ортақ корпоративтік іс-қимыл болып табылады. Ақшалай дивиденд қоғамның директорлар кеңесінің мақұлдауына жатады және бұл компанияның кірісін акционерлердің белгілі бір тобына бөлу болып табылады. Мысалы, ABC компаниясының директорлар кеңесі $ 2 ақшалай дивидендті мақұлдайды делік. On экс-дивидендтік күннен, компания ABC қор бағасы корпоративтік әрекет көрсетуі еді және оның алдыңғы жабылу бағасы $ 2 кем болар еді. А қор Бөлінген өзгереді қоғамның қолданыстағы акцияларының басқа ортақ корпоративтік іс-шаралар болып табылады.Акциялардың сплитінде орналастырылған акциялардың саны көрсетілген еселікке көбейтіледі, ал акциялардың бағасы еселікпен бірдей факторға азаяды.Мысалы, 2015 жылдың маусым айында Netflix Inc. акциялардың жетіге бөлінуіне шешім қабылдады. Демек, Netflix акцияларының бағасы жеті есе төмендеді, ал орналастырылған акциялары жеті есеге өсті.2015 жылдың 14 шілдесінде Netflix бір акция үшін $ 702.60 деңгейінде жабылды және түзетілген жабылу бағасы $ 100.37 болды.3 Netflix акцияларының бағасы айтарлықтай өзгергенімен, бөліну оның нарықтық капиталдануына әсер етпеді. Корпоративтік құқық негіздері. Жалпы корпоративтік құқықты екі мағынада түсіндіруге болады. Кең мағынада, корпоративтік құқық дегеніміз – шаруашылық субьектілерін құру және қызмет ету тәртібін реттейтін, олардың құқықтық мәртебесін анықтайтын құқықтық нормалардың жиынтығы. Тар мағынада, корпоративтік құқық дегеніміз – коммерциялық ұйымның әкімшілігі немесе меншік иесі бекіткен, сол ұйымның ішкі құқықтық қатынастарын реттеуге бағытталған ережелер жүйесін білдіреді [3].Бұдан корпоративтік құқыққа келесідей анықтама беруге болады: корпоративтік құқық дегеніміз – шаруашылық субьектілерін құру және олардың қызмет етуімен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды жеке-басқарушылық әдістер негізінде құқықтық реттеуге бағытталған құқықтық нормалардың жиынтығы. Корпоративтік құқық ғылым саласы ретінде корпоративтік нормаларды, корпоративтік қатынастарды, сондай-ақ кор-поративтік қатынастарды құқықтық реттейтін теориялық және қолданбалы аспектілер, тұжырымдар және қағидаларды зерттеуге бағытталған ғылыми білімдер жиынтығы. Корпоративтік құқық ғылымы қазіргі таңда корпорацияларды құру және қызметін құқықтық реттеуге байланысты доктриналды зерттеулер жиынтығы. Корпоративтік қатынастарды екі аспектіде қарауға болады: тар мағынадағы корпоративтік қатынастар – корпорацияның ішкі қатынастары, мысалы, қоғамды басқару және оның қызметіне байланысты акционерлердің құқықтары; кең мағынадағы корпоративтік қатынастар – корпорацияның заңды тұлға ретіндегі кәсіпкерлік қызметімен байланысты қатынастар. Екінші аспектідегі қатынастар мемлекеттік басқарумен байланысты болады. Корпоративтік қатынастардың міндетті субъектісі болып корпорация табылады. Корпоративтік құқықтық қатынастардың субъектісі болып қоғам мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін акционер мәртебесіне ие болатын қоғамның құрылтайшысы табылады. Акциоенрлердің құқықтық жағдайы ол ие болатын акциялардың түріне байланысты. Қазақстандағы корпоративтік басқару: қаржылық аспектілері және шетел тәжірибесі. Корпоративті басқару – бұл фирма бағытталған және басқарылатын ережелер, тәжірибелер мен процестер жүйесі. Корпоративтік басқару іс жүзінде компанияның көптеген мүдделі тараптарының, мысалы акционерлердің, аға менеджерлердің, клиенттердің, жеткізушілердің, қаржыгерлердің, үкіметтің және қоғамдастықтың мүдделерін теңестіруді қамтиды. Корпоративті басқару сонымен қатар компанияның мақсаттарына қол жеткізуге негіз болатындықтан, ол іс-қимыл жоспарлары мен ішкі бақылаулардан бастап тиімділікті өлшеу мен корпоративті ашуға дейінгі басқарудың барлық салаларын қамтиды. Корпоративті басқару нарық қатысушылары үшін ұзақ мерзімді инвестициялық мүмкіндік жасау арқылы қаржылық өміршеңдікті арттыруға көмектеседі. Жақсы корпоративті басқаруды үнемі қолданып келген және оны жиі жаңартуға тырысатын компаниялардың бірі – PepsiCo. 2020 прокси-мәлімдемесін жасағанда, PepsiCo инвесторлардан алты бағытқа назар аудару үшін кірісті: • Кеңестің құрамы, әртүрлілігі, сергітуі және көшбасшылық құрылымы • Ұзақ мерзімді стратегия, корпоративті мақсат және тұрақтылық мәселелері • Жақсы басқару тәжірибесі және этикалық корпоративтік мәдениет • Адами капиталды басқару Бюджеттік дефецитті қаржыландырудың альтернативті әдістері. Бюджеттен қаржыландыру / Бюджеттік қаржыландыру - бюджеттен қаражат алушылардың бәріне олардың бюджетте бекітілген іс- шараларды жүзеге асыруына жұмсалатын шығысты толық немесе ішінара өтеу үшін заңнамада белгіленген тәртіппен қайтарылмайтын және қайтарылатын негізде бюджеттен қаражат беру, яғни кәсіпорындарға (мекемелерге, ұйымдарға) олардың қызметін жүзеге асыру және дамыту үшін тегін берілген бюджет қаражаты. Кредит мөлшерінің жоғары болуына байланысты орта және шағын бизнес қаржыландырудың альтрнативті жолдарын іздейді дегенді айтады. Ал банктердің кепілзат талап етуіне көпшілігінің шамасы келе бермейді. Сондықтан альтернативті биржа қосымша қаржының негізгі көзі болуы мүмкін. Альтернативті биржада инвесторлардың эмитентке деген қызығушылығы компанияға байланысты болады. Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы қарызы. Жалпы қарыз сомасындағы мемлекеттік сектордың (мемлекеттік басқару органдары мен Ұлттық банк) үлесі - 9,9% (16,3 млрд. доллар), банктердің үлесі - 3% (5 млрд. доллар), фирмааралық сектордың үлесі - 61,4% (100,7 млрд. доллар), басқа секторлардың үлесі - 25,7% (42,2 млрд. доллар). 2021 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша Қазақстанның сыртқы қарызы 164,1 млрд. долларға жетті. Жалпы, сыртқы қарыз бойынша Қазақстан халықаралық ұйымдарды қоспағанда, барлығы 133 елге қарыз. Ең көбін Нидерланд берген - 44,2 млрд. доллар. Оның 42,9 млрд. доллары - фирмааралық қарыз. Квазимемлекеттік секторға мемлекеттің үлесі бар ұлттық, мемлекеттік компаниялардың сыртқы қарызы кіреді. Әдетте олар шетелден қарыз алған кезде Қазақстан үкіметі кепіл болады. ҚР ішкі қарыздар көлемі 17 млн доллар. Қазақстандағы мемлекеттік қарыз: тарихы және қазіргі жағдайы. Мемлекеттік қарыз деген – алған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік займ, сонымен бірге заңнамалық актілерге сәйкес ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкі (ҰБ) алған қарыздық міндеттемелер немесе мәслихаттардың шешімімен өзара талапты есепке алмастан жергілікті атқарушы органға берілетін қарыз. Яғни, мемлекеттік қарыз Үкімет, ҰБ және жергілікті атқарушы органдардың қарызынан тұрады. Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Сыртқы мемлекеттік қарыз – мемлекеттің шет мемлекеттер, азаматтар, заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдар алдындағы барлық міндеттемесі. Ішкі мемлекеттік қарыз – мемлекеттің өз елінің азаматтары мен заңды тұлғалары алдындағы барлық міндеттемесі Қазақстандағы бюджет дефициті және мемлекеттік қарызды басқару мәселелері. Мемлекеттік бюджет деген – мемлекеттің белгілі бір мерзімге арналған кіріс және шығыс жоспары. Байқағандарыңыздай, мемлекеттік бюджет – мемлекет қызметінің аса маңызды элементтерінің бірі. Бюджет дефициті болған жағдайда мемлекет шығынды жабу үшін қосымша қаржы көзін іздестіруге мәжбүр болады. Мемлекеттік бюджет дефицитін жабудың мейлінше кең тараған түрі – ел ішінде және басқа елдерден заем, яғни қарыз алу. Мемлекеттің қарызы осындайдан құралады. Мемлекеттік қарыз деген – алған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік займ, сонымен бірге заңнамалық актілерге сәйкес ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкі (ҰБ) алған қарыздық міндеттемелер немесе мәслихаттардың шешімімен өзара талапты есепке алмастан жергілікті атқарушы органға берілетін қарыз. Яғни, мемлекеттік қарыз Үкімет, ҰБ және жергілікті атқарушы органдардың қарызынан тұрады. Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Отандық мемлекеттік бағалы қағаздар нарығындағы қаржы тәуекелдері. Қаржылық тәуекел контрагенттің іс-әрекетінің өзгерісінен не- месе оператордың жіберген қателігінен, нарықтағы анықсыздык жағдайлардан туындайды. Бағалы кағаздар нарығында бағалы қағаздармен операциялар жасау барысында инвестор эмитенттің қызметіне байланысты туындайтын және оның кызметіне байланыссыз болатын тәуекелдерге барады. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді үлкен екі топқа бөледі: - жүйелік тәуекел, яғни эмитент компанияның қызметіне байланыссыз нарықтағы өзгерістерге тиесілі экономикалық факторларға негізделген тәуекел. Мұндай тәуекел әртараптандыруға жатпайды, сондықтан оны “әртараптандырылмайтын тәуекел ”деп атайды. - жүйелік емес тәуекел, яғни эмитенттердің қызметіне негізделген тәуекел. Мұндай тәуекелдерді инвестициялық қоржынды әртараптандыру арқылы немесе өзге эмитенттердің бағалы қағаздарына каражат салу арқылы қалыпка келтіруге болады, сондыктан оны әртараптандырылган тәуекел деп атайды. Қаржы Министрлігі мен ҚР-ның Ұлттық Банкісінің мемлекеттік бағалы қағаздары. Мемлекеттік багалы қагаздар - эмитенті мемлекет болып табылатын, мемлекеттің ішкі қарызының формасын немесе борыштык бағалы кағаздар. Мемлекеттік багалы қағаздар әртүрлі нысандарда шыгарылады: қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық вексельдер, облигациялар және тағы да басқалар. Эмитент түріне қарай мемлекеттік багалы қагаздардың түрлері: - ҚР үкіметі немесе ҚР Қаржы министрлігінің айналысқа шығаратын казынашылыкміндеттемелері (МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕУКАМ, МОЙКАМ, МУИКАМ, МЕУЖКАМ, ШОКАМ); - Қазакстан Ұлттық Банкінің бағалы қағаздары (Үлттық Банктің кыска мерзімді нотасы, Ұлттық Банктің арнайы валюталык нотасы); - Жергілікті атқарушы органның бағалы қағаздары. Ұлттық Банктің бқ: Қысқа мерзімді нотадисконттық құжатсыз бағалы қағаз. Қыска мерзімді нота дисконттық құн бойынша орна¬ ластырылады, номиналдық құн бойынша өтеледі. Қысқа мерзімді нота қаржы нарығында сыйакы мөлшерлемесін реттеуге бағытталған Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының кұралы. Номиналдық кұны - 100 тг. Қысқа мерзімді нота алғашқы агент арқылы орналастырылады. Қысқа мерзімді нота .мынадай нысанда орналастырылады: 1) аукцион; 2) қыска мерзімді ноталарды бастапқы агенттермен келісілген дисконтталған баға бойынша сату; 3) Үлттық Банк белгілеген баға бойынша жазылым арқылы Мемлекеттік бағалы қағаздар аукционын ұйымдастыру. МБҚ нарығында мыналар бар: • Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі шығарған бағалы қағаздар, оның ішінде шетел заңнамасына сәйкес • Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі шығарған ноталар • жергілікті атқарушы органдардың облигациялары • шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар МБҚ бойынша сауда-саттық T+2 тәртіптемесінде (мәміле жасалғаннан кейінгі екінші күні есептесумен) және T+0 тәртіптемесінде (мәміле жасалған күні есептесумен) жүзеге асырылады. Еврооблигациялар нарығы: масштабтары, құрылымы, қатысушылары, инфрақұрылымы, эмиссия және айналым механизмі. Еурооблигация — қарызгер еуронарықта ұзақ мерзімді қарыз алу кезінде шығаратын борышқорлық міндеттеме; купондық облигациялар түріндегі бағалы қағаз. Еурооблигация нарығы 20 ғасырдың 70-жылдарының басында пайда болды, оларды ірі халықаралық банкілер шығарды. Бұл облигацияларға кепілдік берумен және оларды бірқатар елдерде орналастырумен әдетте, халықаралық банк синдикаты айналысады. Еурооблигациялар – қарыз алушылар (халықаралық ұйымдар, үкіметтер, жергілікті билік органдары, ұзақ мерзімге – 1 жылдан 40 жылға дейін (негізінен 3 жылдан 30 жылға дейін) қаражат алуға мүдделі ірі корпорациялар) шығаратын халықаралық қарыз құралдары кез келген еуровалютада еуропалық қаржы нарығында ұзақ мерзімді несие алған кезде. Еурооблигацияларда белгілі бір мерзімде сыйақы алуға құқық беретін купондар болады. Олар қос номинациялы болуы мүмкін, мұнда пайыздар несие валютасынан басқа валютада төленеді. Мемлекеттік міндеттемелер нарығының қалыптасуы мен дамуындағы ұлттық ерекшеліктер. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарға қатысты мемлекеттердің міндеттемелері әртүрлі шарттарда әртүрлі көрініс табады. Мысалы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт мемлекеттерден өздерінің қолда бар ресурстарының максималды дәрежесінде экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтардың біртіндеп толық жүзеге асырылуын қамтамасыз ету үшін «шараны қабылдауды» талап етеді. Басқа шарттар немесе конституциялар міндеттемелерді басқаша көрсетеді, тіпті мемлекеттердің заңнаманы қабылдау немесе мемлекеттік саясатта осы құқықтарды ілгерілету сияқты нақты әрекеттерді орындау міндетін қарастырады. Мемлекеттер міндеттемелерінің мазмұнын түсіндіру үшін бұл міндеттемелер кейде үш тақырыпқа бөлінеді: құрметтеу (құқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау), қорғау (құқықты жүзеге асыруға басқалардың кедергі жасауына жол бермеу) және жүзеге асыру - экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды (құқықты толық жүзеге асыру үшін тиісті шараларды қабылдау). Қазақстан Республикасындағы муниципалды бағалы қағаздар. Муниципалдық бағалы қағаздар – жергілікті билік органдарының жергілікті жерлерде əр түрлі шараларды қаржыландыру мақсатында шығаратын бағалы қағаздары. Муниципалды бағалы қағаздарды эмиссиялаудың мақсатын төмендегідей топтарға топтастыруға болады. • Жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға;• Бір жолғы ірі сомада қаражат жұмсауды қажет ететін табыссыз объектілерді қаржыландыруға, атап айтқанда: əлеуметтік бағыттағы объектілердің (мектептер, ауруханалар, кітапханалар, мұражайлар жəне т.с.с.) жəне жергілікті инфрақұрылым объектілерінің (жолдар, көпірлер, жылу жəне су жүйелері жəне т.с.с) құрылысына, жаңартылуына, оларды жөндеуге; • Шығынын өзі толтыратын (салынған үйді немесе оның бірнеше бөлігін сатқаннан түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын қаржыландыруға арналған. Муниципалды бағалы қағаздың эмиссиялану нысаны: • Муниципалды бағалы қағазды шығару; • Ссуда. Муниципалды бағалы қағаз əдетте муниципалды облигация түрінде шығарылады. Ссуда бюджеттік желі арқылы немесе коммерциялық банктермен берілуі мүмкін. Əлемдік тəжірибеде муниципалдық бағалы қағаздарды шығарудың негізі муниципалдық заем (қарыз алу) болып саналады. Осындай бағалы қағаздарды шығарушыларға заң негізінде салық жеңілдігі беріледі. Сондықтан қарыз міндеттемелерін эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екінші деңгейдегі банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципалдық бағалы қағаздарды негізінен жергілікті халық, коммерциялық банктер, сақтандыру жəне зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар жəне басқа да жергілікті кəсіпорындар мен ұйымдар сатып алады. Муниципалдық бағалы қағаздар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципалдық мүліктермен немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық жобаларды орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі.Муниципалдық бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының екі түрлі себебі бар: • Салықтық жеңілдіктер есебінен банктік несиеге қарағанда олардың табыстылығы жоғары;• Уақытша бос ақшалай қаражатын акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарына немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда сенімділігі жоғары.Муниципалдық бағалы қағаздарды шығару жəне айналысқа түсіру жөнінде жергілікті атқарушы үкімет органдары шешім қабылдайды. Муниципалдық облигациялық займдарды орналастыру бір немесе бірнеше өкілетті коммерциялық банктердің немесе басқа коммерциялық құрылымдардың делдалдық етуімен жүргізіледі. Мемлекет және бағалы қағаздар нарығындағы дағдарысты жағдайлар. Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушылардың қызметі және оларды лицензиялау тәртібі. Бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушылары - өз қызметін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанын- да жүзеге асыратын және бағалы қағаздар рыногында лицензиясы бар заңи тұлғалар. Бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой өкілдеріне брокерлер, дилерлер, кастодиан, депозитарийлар, андеррайтерлер және басқалар жатады. Брокер — бұл клиенттің тапсырмасы бойынша, оның қаржы есебінен және оның мүддесі үшін эмиссиялық бағалы қағаздармен және басқа да қаржы құралдарымен мәміле жасайтын бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы. Ол брокерлік немесе дилерлік қызметті көрсетуге лицензиясы бар қаржылық компания болып табылады. Дилер – бағалы қағаздар нарығына кәсіпқой қатысушы. Ол лицензия бойынша дилерлік қызметті жүзеге асырады; тауарларды‚ бағалы қағаздарды‚ валютаны сатып алу-сату мәмілесі кезінде делдалдық міндеттерді жүзеге асыратын заңды немесе жеке тұлға. Делдалдан өзгеше түрде олар‚ әдетте‚ өз атынан және өзінің есебінен әрекет етеді. Кастодиан - бағалы қағаздар рыногының қаржылық құралда- рының және клиенттер ақшасының есебін алуды және олар бой- ынша құқықтарды растауды, клиенттердің құжатты қаржылық құралдардың сақталуы жөнінде өзіне міндеттемелер қабылдай отырып оларды сақтауды жүзеге асыратын кәсіпқой қатысушы болып табылады. Бағалы қағаздар рыногында кастодиандық қыз- метті заңдарға және шартқа сәйкес кастодиандық қызмет пен сей- фтік операцияларға лицензиялары бар банктер жүзеге асырады. Кастодианға кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартқа сәй- кес клиент берген ақша мен қаржылық құралдар бұл қызметтің объектілері болып табылады. Орталық депозитарий - бағалы қағаздар рыногының қар- жылық құралдарымен мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің (олардың клиенттерінің) қаржылық құралдары бойынша құқық- тарын есепке алу мен растауды, құжатты нысанда шығарылған қаржылық құралдарды материалсыздандару мен сақтауды, оның ішінде депоненттер арасындағы қаржылық құралдармен мәміле- лер бойынша клирингті, сондай-ақтиісті лицензиясы болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізуді жүзеге асыратын кәсіпқой қатысушы. Ол коммерциялық емес ұйым болып табылады және акционерлік қоғам нысанында құ- рылады. Орталық депозитарийдың акциялары бағалы қағаздар рыногының кәсіпкой қатысушылары, сауда-саттықты ұйымдастырушылар және халықаралық қаржы ұйымдары арасында орналастырылады. Бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздарды нақтылы ұстаушылар болып табылатын кәсіпқой қатысушылары, сондай-ақ шетелдік депозитарийлар мен кастодиандар орталық депозитарийдың депоненттері болып табылады. Орталық депозитарий Қазақстан Республикасы аумағында депозитарлық қыз- метті жүзеге асыратын бірден - бір ұйым болып табылады. Андеррайтер - бағалы қағаздар рыногының брокерлік-ди- лерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару жөнінде қызмет көрсе- тетін кәсіпқой қатысушы. Компаниялардың басшылығымен бірге андеррайтерлер жаңа шығарылымды тіркеуге әзірлік жүргізеді және бағалы қағаздар рыногында оларды жүзеге асыру кезінде эмитенттің мүдделерін білдіреді. Өзін-өзі реттеу нарықты ұйымдастыру формасы реттеуде. Өзін-өзі реттейтін ұйым мәртебесін заңды тұлғаға бағалы қағаздар нарығында белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыра- тын барлық лицензиаттардың жартысынан астамы осы заңды тұлғаның мүшелері екенін растайтын құжаттар негізіндеуәкілетті орган береді. Заңды тұлға белгіленген талаптарға сәйкес келмеген жағдайда өзін-өзі реттейтін үйым мәртебесінен айрылады. Заңды түлғаға өзін-өзі реттейтін ұйым мәртебесін беру және оны жою тәртібі уәкілетті органның нормативтік қүқықтык актісінде белгіленеді. Өзін-өзі реттейтін ұйымның атауында осы үйым мүшелерінің негізгі қызметінің түрін көрсететін, сондай-ақ «Қауымдастық», «Одақ» немесе «Бірлестік» деген сөздер болуға тиіс. Өзін-өзіреттейтін ұйымның міндеттері: 1) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кұқықтары мен мүд- делерін қорғау; 2) Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асырудың бірыңғай жағдайларын жасау- ды қамтамасыз ету. Бағалы қағаз нарыгын реттеу және бақылау Өзін-озі репитіейтін ұйымның функциялары: 1) уәкілетті органға бағалы қағаздар нарығында кәсіби қыз- метті жүзеге асыру тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары, нормативтік кұкыктык актілерді әзірлеу жөнінде ұсыныстар беру; 2) бағалы қағаздар нарығында өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері арасында туындайтын дауларды және мүшелері мен олардың клиенттері арасындағы дауларды қарау; 3) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге асыруға ниет білдірген адамдарға оқу бағдарламаларын әзірлеу және оларды оқытуды жүргізу; 4) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кәсіби қызметінің бірыңғай ережелері мен стандарттарын белгілеу; 5) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің рейтингтерін жасау және жариялау; 6) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің қызметіне тексеру жүргізу; 7) уәкілетті органға өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесінің лицен- зиясын токтата тұру және одан айыру туралы өтініштер жіберу; 8) бағалы қағаздар нарығында өз мүшелерінің қызметін бақылауды жүзеге асыру және Қазақстан Республикасының заңдары мен өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі кұжаттарын бүзуға жол берген өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелеріне өзінің ішкі құжаттарында белгіленген ықпал ету шараларын қолдану. Өзін-өзі реттейтін ұйым өз мүшелерінен, коммерциялық, қызметтік және заңмен қорғалатын өзге де қүпияны құрайтын ақпаратты қоспағанда, олардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметі туралы акпарат табыс етуді талап етуге құқылы. Өзін-өзі реттейтін үйым өз мүшелерінің қызметі мәселелері бойынша уәкілетті орган беретін ақпаратты өзінің мүшелеріне жеткізіп отыруға міндетті. Өзін-өзі реттейтін ұііымның ішкі құжаттары: 1) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері қызметінің ереже- лері мен стандарттарын; 2) өзін-өзі реттейтін ұйымның өз мүшелерінің кызметіне қа- тысты бакылау іс-шараларын жүргізу ережелерін; Бағалы кағаздар нарыгындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдар 195 3) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері арасындағы дау- ларды шешу ережелерін; 4) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдау. мүше- лікті тоқтата түру және өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігінен шығару ережесін; 5) өзін-өзі реттейтін үйым мүшелерінің кәсіби этика ере- желерін; 6) өзін-өзі реттейтін ұйымның бөлімшелері, комитеттері. филиалдары мен өкілдіктері қызметінің тәртібін белгілеуге тиіс. ҚР қаржы нарығындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдардың қызметтерінің мәні және ролі. Багалы қагаздар нарыгын реттеу - реттеу қызметін жүзеге асыруға уәкілетті ұйымдардың, бағалы қағаз нарығы субъектіле- рінің кызметін және олардың арасында жасалатын операциялар- ды ретке келтіруі. Бағалы қағаз нарығын реттеу барысында бағалы қағаз нары- ғының барлық қатысушылары (эмитент, инвестор, қор нары- ғының кәсіби қатысушылары, нарықтың инфрақүрылымын ұйымдастырушылар және т.б) және бағалы қағаз нарығында жүзеге асырылатын барлық қызмет түрлері мен операциялар (эмиссиялық, инвестициялық, спекулятивті, траст, делдалдық және өзге де қызметтер) қамтылады. Өзін-өзі реттейтін үйымның ішкі қужаттарын өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кеңесі әзірлейді және оны өзін-өзі реттейтін үйым мүшелерінің жалпы жиналысы бекітеді. Өзін-өзі реттейтін ұйымның ііикі құжаттары өзін-өзі рет- тейтін ұйымның мүшелері үшін оның мүшелерінің жалпы жина¬ лысы белгілеген күннен бастап міндетті болады. Уәкілетті органның өзін-өзі реттейтін ұйымның қызметіне араласуға құқығы жоқ. Өзін-өзі реттейтін ұйым өз мүшесінің Қазақстан Республика- сының заңдарын, өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі күжаттарын бұзғаны туралы, сондай-ақ өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелеріне қатысты қолданылған ықпал ету шаралары туралы ақпаратты уәкілетті органның назарына жеткізуге міндетті. Уәкілетті орган өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің және оның клиенттерінің мүдделері қозғалатын нормативтік қүқықтық актіні әзірлеу кезінде өзін-өзі реттейтін ұйымның мамандарын тартады. Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдау тәртібі өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі кұжаттарымен белгіленеді. Өзін-өзі реттейтін үйымның мүшелігіне қабылдау туралы өтініш оның өзін-өзі реттейтін ұйымға түскен кезінен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде каралады. Өтінішке тізбесі өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі қүжаттарында айқындалатын кұжаттар қоса тіркеледі. Өзін-өзі реттейтін үйымның мүшелігіне кабылдау туралы шешімді өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кеңесі қа- былдайды. Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдаудан бас тарту туралы шешім жөнінде сотқа шағым жасалуы мүмкін. Багалы кағаздар нарығын реттеу және бакылау Өзін-озі реттейтін үйымның мүшелігінен шыгару өзін-өзі реттейтін үііымның ішкі ңұжаттарына сәйкес мынадай жаг- дайларда: 1) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесінің өтініші бойынша; 2) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесін бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыруға берілген лицензиясы- нан айырған немесе лицензияның колданылуы токтатылған; 3) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесі Қазақстан Республика- сының заңдарын және өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі қүжаттарын бүзған жағдайларда жүзеге асырылады. Өзін-өзі реттейтін үйымның мүшелігінен шығаруға өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелері кеңесінің мүшеліктен шығару туралы шешімінің көшірмесі берілген күннен бастап бір ай мерзімде сотка шағы.м жасалуы мүмкін. Өзін-өзіреттейтін үйым өз мүшелері клиенттерінің құқық- тары мен мүдделерін крргауды олардың өтініштерін қарау арқы- лы жүзеге асырады. Өзін-ьзі реттейтін үйым клиенттердің өтініш- терін карау қорытындылары бойынша және негіздемелер болған жағдайда өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесіне ңатысты ыкпал ету шараларын қолданады. Өтінішті қараудан заңсыз бас тартуға өзін-өзі реттейтін үйым мүшесінің клиенті уәкілетті органға шағым жасай алады. ӨЗІН-ӨЗІ РЕТТЕЙТІН УЙЫМНЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ Өзін-өзі реттейтін ұйымға қатысты бақылау функцияларын жүзеге асыру үшін уәкілетті орган: 1) өзін-өзі реттейтін ұйымның қызметі туралы, сондай-ақ оның мүшелерінің қызметі туралы ақпараттабыс етуді талап етуге; 2) өзін-өзі реттейтін ұйымға орындалуы міндетті ұйғарымдар жіберуге және олардың орындалуы туралы есеп табыс етуді та¬ лап етуге құқылы. Өзін-өзі реттейтін ұйымдар: статусы, көзқарасы, жауапкершілік сферасы, негізгі қызметтері, құқығы, саясаты. Өзін-өзі реттейтін ұйым мәртебесін заңды тұлғаға бағалы қағаздар нарығында белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыратын барлық лицензиаттардың жартысынан астамы осы заңды тұлғаның мүшелері екенін растайтын құжаттар негізіндеуәкілетті орган береді. Заңды тұлға белгіленген талаптарға сәйкес келмеген жағдайда өзін-өзі реттейтін үйым мәртебесінен айрылады. Заңды түлғаға өзін-өзі реттейтін ұйым мәртебесін беру және оны жою тәртібі уәкілетті органның нормативтік қүқықтык актісінде белгіленеді. Өзін-өзі реттейтін ұйымның атауында осы үйым мүшелерінің негізгі қызметінің түрін көрсететін, сондай-ақ «Қауымдастық», «Одақ» немесе «Бірлестік» деген сөздер болуға тиіс. Өзін-өзіреттейтін ұйымның міндеттері: 1) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кұқықтары мен мүдделерін қорғау; 2) Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асырудың бірыңғай жағдайларын жасауды қамтамасыз ету. Өзін-озі репитіейтін ұйымның функциялары: 1) уәкілетті органға бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары, нормативтік кұкыктык актілерді әзірлеу жөнінде ұсыныстар беру; 2) бағалы қағаздар нарығында өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері арасында туындайтын дауларды және мүшелері мен олардың клиенттері арасындағы дауларды қарау; 3) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге асыруға ниет білдірген адамдарға оқу бағдарламаларын әзірлеу және оларды оқытуды жүргізу; 4) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кәсіби қызметінің бірыңғай ережелері мен стандарттарын белгілеу; 5) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің рейтингтерін жасау және жариялау; 6) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің қызметіне тексеру жүргізу; 7) уәкілетті органға өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесінің лицензиясын токтата тұру және одан айыру туралы өтініштер жіберу; 8) бағалы қағаздар нарығында өз мүшелерінің қызметін бақылауды жүзеге асыру және Қазақстан Республикасының заңдары мен өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі кұжаттарын бүзуға жол берген өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелеріне өзінің ішкі құжаттарында белгіленген ықпал ету шараларын қолдану. Өзін-өзі реттейтін ұйым өз мүшелерінен, коммерциялық, қызметтік және заңмен қорғалатын өзге де қүпияны құрайтын ақпаратты қоспағанда, олардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметі туралы акпарат табыс етуді талап етуге құқылы. Өзін-өзі реттейтін үйым өз мүшелерінің қызметі мәселелері бойынша уәкілетті орган беретін ақпаратты өзінің мүшелеріне жеткізіп отыруға міндетті. Өзін-өзі реттейтін ұііымның ішкі құжаттары: 1) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері қызметінің ережелері мен стандарттарын; 2) өзін-өзі реттейтін ұйымның өз мүшелерінің кызметіне қатысты бакылау іс-шараларын жүргізу ережелерін;3) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері арасындағы дауларды шешу ережелерін; 4) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдау. мүшелікті тоқтата түру және өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігінен шығару ережесін; 5) өзін-өзі реттейтін үйым мүшелерінің кәсіби этика ережелерін; 6) өзін-өзі реттейтін ұйымның бөлімшелері, комитеттері. филиалдары мен өкілдіктері қызметінің тәртібін белгілеуге тиіс. Өзін-өзі реттейтін үйымның ішкі қужаттарын өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кеңесі әзірлейді және оны өзін-өзі реттейтін үйым мүшелерінің жалпы жиналысы бекітеді. Өзін-өзі реттейтін ұйымның ііикі құжаттары өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері үшін оның мүшелерінің жалпы жиналысы белгілеген күннен бастап міндетті болады. Уәкілетті органның өзін-өзі реттейтін ұйымның қызметіне араласуға құқығы жоқ. Өзін-өзі реттейтін ұйым өз мүшесінің Қазақстан Республикасының заңдарын, өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі күжаттарын бұзғаны туралы, сондай-ақ өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелеріне қатысты қолданылған ықпал ету шаралары туралы ақпаратты уәкілетті органның назарына жеткізуге міндетті. Уәкілетті орган өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің және оның клиенттерінің мүдделері қозғалатын нормативтік қүқықтық актіні әзірлеу кезінде өзін-өзі реттейтін ұйымның мамандарын тартады. Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдау тәртібі өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі кұжаттарымен белгіленеді. Өзін-өзі реттейтін үйымның мүшелігіне қабылдау туралы өтініш оның өзін-өзі реттейтін ұйымға түскен кезінен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде каралады. Өтінішке тізбесі өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі қүжаттарында айқындалатын кұжаттар қоса тіркеледі. Өзін-өзі реттейтін үйымның мүшелігіне кабылдау туралы шешімді өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кеңесі қабылдайды. Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдаудан бас тарту туралы шешім жөнінде сотқа шағым жасалуы мүмкін.Өзін-озі реттейтін үйымның мүшелігінен шыгару өзін-өзі реттейтін үііымның ішкі ңұжаттарына сәйкес мынадай жагдайларда: 1) өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесінің өтініші бойынша; 2) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесін бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыруға берілген лицензиясынан айырған немесе лицензияның колданылуы токтатылған; 3) өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесі Қазақстан Республикасының заңдарын және өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі қүжаттарын бүзған жағдайларда жүзеге асырылады. Өзін-өзі реттейтін үйымның мүшелігінен шығаруға өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелері кеңесінің мүшеліктен шығару туралы шешімінің көшірмесі берілген күннен бастап бір ай мерзімде сотка шағы.м жасалуы мүмкін. Өзін-өзіреттейтін үйым өз мүшелері клиенттерінің құқықтары мен мүдделерін крргауды олардың өтініштерін қарау арқылы жүзеге асырады. Өзін-ьзі реттейтін үйым клиенттердің өтініштерін карау қорытындылары бойынша және негіздемелер болған жағдайда өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесіне ңатысты ыкпал ету шараларын қолданады. Өтінішті қараудан заңсыз бас тартуға өзін-өзі реттейтін үйым мүшесінің клиенті уәкілетті органға шағым жасай алады. Қазақстанда қор биржасының құрылу және даму ерекшеліктері. 1993 жылдың 15қарашасында Қазақстанда ұлттых валюта - теңге енгізілген. Осы уахиғадан кейін 1993 жылдың 17 карашасында-Қазақстан Республикасы ҰлттыкБанкі жәнежетехші қазақстандық коммерциялық банктермен бірлесе отырып, валюталық биржаны ұйымдастыру бойынша шешім қабылданды. Осыған дейін қызмет еткен Валюталық операцияларды өткізу орталығы (Валюталық биржа) Үлттық Банктің құрылымдық бөлімшесі болған. Жаңа биржаның алдына қойылған максаты - теңгенің енгізілуіне байланысты ұлттық валюталык нарықты ұйымдастыру және дамыту. Заңды тұлға ретінде биржа 1993 жылдың 30 желтоқсанында «Қазақ Банкаралық Валюта Биржасы» атауымен, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы жабык тұрпаттағы акционерлік қоғам ретінде тіркелді. Алғашқы екі жыл бойы жаңа құрылған биржа тек шетел валюталарының сауда-саттығын ұйымдастырумен айналысты. 1994 жылдың тамызынан бастап бағалы қағаздар нарығында биржалық қызметті дамыту мәселесі қарастырылды. Нәтижесінде акционерлердің жалпы жиналысы шешімімен биржаның атауы «Қазақстан банкаралык валюта-қор биржасы» (тіркелген жазуы - «ҚАЗАҚСТАН БАНКАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-ҚОР БИРЖАСЫ») жаңа атауымен биржа 1995 жылдың 12 шілдесінде қайтатіркелді. Казахстан Республикасы Министрлер Кабинетінін 1994 жылдың 3 қазанындағы № 1099 каулысымен бекітілген, бағалы қағаздарды шығару және айналысқа жіберу мен хор биржасы туралы Уакытша кағидасын қабылдауға байланысты, кор биржасының қызметі Казахстан Республихасы Қаржы Министрлігімен лицензиялануғажататын болды. Сондай-ах кор биржасы ретінде хызметті жүзеге асыруға лицензия алу хажеттілігі туралы 1995 жылдың 21 сәуіріндегі «Бағалы қағаздар және кор биржасы туралы» Қазакстан Республикасы Президентінің заң күші бар өкімінде де көрсетілген. Бұл ретте лицензиардың функциясы Қаржы Министрлігінен алынып. жаңадан кұрылған Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық комиссиясына берілді. 1995 жылдың 2 қазанында биржа бағалы қағаздардың нарығында биржалык кызметті жүзеге асыруға № 1 лицензиясын алды, бірақ осы лицензия тек мемлекеттік бағалы қағаздардың саудасаттығын үйымдастыру кұқығымен шектелетін. Мемлекеттік бағалы кағаздардың алғашқы сауда-саттығы 1995 жылдың 14 қарашасында өткізілді. Сол кезде түрлі себептерге байланысты мемлекеттің борыштык міндеттемелер нарығындағы биржалық сегменттің үлесі шағын болатын, мемлекеттік облигациялардың сауда-саттығы тұрақсыз сипатта болғандыктан, бір жылдан соң 1996 жылдың 20 қыркүйегінде биржа осы бағалы қағаздардың сауда-саттығын токтатуға мәжбүр болды. Мемлекеттің борыштык міндеттемелерінің биржалық нарығы тек 1998 жылы Қазактанда жинактаушы зейнетақы жүйесі енгізілгеннен кейін ғана белсендіріле бастады. Қазақстан Республикасы Президентінің өкімінде қор биржасына тауарлык биржа қыз.меттерін атқаруға тыйым салынуына байланысты, биржа лицензиарының талабы бойынша биржаның атауы өзгертіліп, оның атауынан валюталық қүраушысы алынды. 1996 жы.ідың 12 сэуірінде биржа «Казахстан қор биржасы» дегеи атаумен қайта тіркелді. ал сол жылдың 13 карашасында Қазакстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық комиссиясы биржаға бағалы қағаздардың сауда-саттығын үйымдастыруға шектелмеген лицензиясын берді. Бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығын дамыту максатында, биржа мерзімді нарықты дамытумен байланысты жүмыстар жүргізді. 1996 жылдың басында мерзімді келісімшарттар бойынша биржалық нарықты реттейтін нормативтік базаны күру жұмыстары жүзеге асырылды. Осы нарықты ашумен байланысты алғашқы жұмыстар табыссыз болды, сондықтан 1998 жылдың ақпан айында мерзімді келісімшарттардың саудасаттығы токтатылды. Нарыктың осы секторын қайта жаңғырту тек 1999 жылдың наурыз айында ғана мүмкін болды. 1997 жылдың 5 наурызындағы Қазакстан Республикасының «Бағалы қағаздар нарығы туралы» жаңа заңы қор биржасының қызметін тек бағалы қағаздармен шектейтініне байланысты, биржа акционерлерінің жалпы жиналысы 1997 жылдың сәуірінде «Алматы қаржы құралдарының биржасы» ЖАҚ (AFINEX) жеке заңды тұлғасын бөліп шығару арқылы биржаны қайта ұйымдастыру туралы шешім қабылдап, осы ұйым 1997 жылдың 30 шілдесінде тіркелген. Сол жылдың 1 қыркүйегінен бастап AFINEX сауда алаңына шетел валюталарының және мерзімді келісімшарттардың сауда-саттығы жүзеге асырылды. 1998 жыл мемлекеттік бағалы қағаздардың биржалық саудасаттығы қайтабасталуыменкөзгетүсті.оғансебеп-заңнаматалаптарына сәйкес активтерді тек ұйымдастырылған қор нарығында ғана пайдалануға міндетті, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының жаңа тобы ретінде зейнетақылық активтерді басқару жөніндегі компаниялардың пайда болуы. Сол жылы Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық комиссиясының көмегімен елімізде Қазақстан Республикасының тәуелсіз еурооблигацияларының үйымдастырылған кайталама нарығы қүрылды. Осы еурооблигациялардың биржадағы бірінші сауда-саттығы 1998жылдың 19 қазанында өткізілді. Сол жылдың 15 шілдесінен бастап биржа баға белгілеу сауда-саттық жүйесін қолданысқа енгізді, соның көмегімен Қазақстанда биржадан тыс баға белгілеу үйымын кұру мәселесі де шешілді. 1999 жылдан бастап корпоративтік облигациялардың биржалық нарығының дамуы басталды, осы облигациялардың алғашқылары биржаның ресми тізіміне 1999 жылдың 1 ақпанынан бастап енгізілді. Сондай-ақ 1999 жыл мемлекеттік бағалы қағаздарды репо операцияларының биржалық секторында алғашқы рет саудалануымен және муниципалдык облигациялардың орналастырылуымен ерекшеленді. Қазақстан Республикасының «Акционерлік коғамдар жөніндегі мәселелер бойынша Қазакстан Республикасы заңнамалық актілеріне кейбір өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» 1998 жылдың 10 маусымындағы заңы өз күшіне енуімен коса, қор биржасының қызметіне шетел валюталарының және бағалы кағаздардан өзге каржы құралдардың сауда-саттығын ұйымдастыруға садынған тыйым жойылып, AFINEX пен Қазақстан қор биржасын біріктіруге мүмкіндік берді. Осы туралы шешімді акционерлердің 1999 жылдың 6 каңтарында өткен жалпы жиналысы қабылдады. ал сол жылдың 16 наурызында біріктірілген биржаның тиісті мемлекеттік қайта тіркеуі жүзеге асырылды. 2007 жылдың 7 қаңтарынан батап Қазақстан Республикасы Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеужөніндегі Агенттіктің (ҚҚА АӨҚО) 2006 жылдың 15 желтоқсанында өз күшіне енген № 74 бұйрығына сәйкес биржа АӨҚО арнайы саудасаттық алаңының операторы ретінде белгіленіп, алғашқы сауда-саттық 2007 жылдың 27 ақпанында өткізілді. 2007 жылдың 21 шілдесіндегі «Алматы каласы өңірлік қаржы орталығын дамыту мәселесі бойынша Қазакстан Республикасының заң шығарушы актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы заңы 2007 жылдың 8 тсімызынан өз күшіне енген сәттен бастап биржа коммерциялық емес ұйым мэртебесінен айыры.іып. кез келген мүдделі түлғалар оның акцияларын сатып алу құқығына ие болды (осының алдында биржаның акционерлер тұлғаларының шеңбері заңмен тек бағалы қағаздар нарығының кәсіби катысушылары және бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы болып табылмайтын, бірак Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бағалы кағаздардан өзге каржы қүралдарымен мәмілелерді жүзеге асыруға күкылы баска да ұйымдармен шектелген). Осы күннен бастап биржа акционерлерінің жалпы жиналысында дауыс беру принцип! өзгертілді («бір акционер - бір дауыс»-тың орнына - «бір акция - бір дауыс») және бір акционерге, оның аффилирленген тұлғаларымен коса, тиесілі биржа акцияларының максималды санына шектеу енгізілді. Бүл шектеу ҚҚА АӨҚО баска (мемлекеттік акциялар пакетін иелену және пайдалану күкығы ҚҚА АӨҚО тиесілі) биржаның кез келген акционер! үшін биржаның орналастырылған акцияларының жалпы санынан 20 % қүрайды. Осы күнде биржа әмбебап қаржы нарығы болып табылады, оны шартты түрде бес негізгі секторға бөлуге болады: ше- тел валюталарының нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздардың нарығы, акциялар мен корпоративтік облигациялардың нарығы, репо операцияларының нарыты, деривативтер нарығы. Қор биржасы – бағалы қағаздар нарығын реттеуші ретінде. 1993 жылдың 15қарашасында Қазақстанда ұлттых валю¬ та - теңге енгізілген. Осы уахиғадан кейін 1993 жылдың 17 ка- рашасында-Қазақстан Республикасы ҰлттыкБанкі жәнежетехші қазақстандық коммерциялық банктермен бірлесе отырып, ва- люталық биржаны ұйымдастыру бойынша шешім қабылданды. Осыған дейін қызмет еткен Валюталық операцияларды өткізу орталығы (Валюталық биржа) Үлттық Банктің құрылымдық бөлімшесі болған. Жаңа биржаның алдына қойылған максаты - теңгенің енгізілуіне байланысты ұлттық валюталык нарықты ұйымдастыру және дамыту. Заңды тұлға ретінде биржа 1993 жылдың 30 желтоқсанында «Қазақ Банкаралық Валюта Биржасы» атауымен, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы жабык тұрпаттағы акционерлік қоғам ретінде тіркелді.Алғашқы екі жыл бойы жаңа құрылған биржа тек шетел ва-люталарының сауда-саттығын ұйымдастырумен айналысты. 1994 жылдың тамызынан бастап бағалы қағаздар нарығында биржалық қызметті дамыту мәселесі қарастырылды. Нәтижесіндеакционерлердің жалпы жиналысы шешімімен биржаның атауы «Қазақстан банкаралык валюта-қор биржасы» (тіркелген жазуы - «ҚАЗАҚСТАН БАНКАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-ҚОР БИРЖАСЫ») жаңа атауымен биржа 1995 жылдың 12 шілдесінде қайтатіркелді.Казахстан Республикасы Министрлер Кабинетінін 1994 жылдың 3 қазанындағы No 1099 каулысымен бекітілген, бағалы қағаздарды шығару және айналысқа жіберу мен хор биржасы тура- лы Уакытша кағидасын қабылдауға байланысты, кор биржасының қызметі Казахстан Республихасы Қаржы Министрлігімен лицен- зиялануға жататын болды. Сондай-ах кор биржасы ретінде хызметті жүзеге асыруға лицензия алу хажеттілігі туралы 1995 жылдың 21 сәуіріндегі «Бағалы қағаздар және кор биржасы туралы» Қазакстан Республикасы Президентінің заң күші бар өкімінде де көрсетілген. Бұл ретте лицензиардың функциясы Қаржы Министрлігінен алынып. жаңадан кұрылған Қазақстан Республи¬ касы Бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық комиссиясына берілді.1995 жылдың 2 қазанында биржа бағалы қағаздардың нары- ғында биржалык кызметті жүзеге асыруға No 1 лицензиясын алды, бірақ осы лицензия тек мемлекеттік бағалы қағаздардың сауда- саттығын үйымдастыру кұқығымен шектелетін. Мемлекеттік бағалы кағаздардың алғашқы сауда-саттығы 1995 жылдың 14 қарашасында өткізілді. Сол кезде түрлі себептерге байланысты мемлекеттің борыштык міндеттемелер нарығындағы биржалық сегменттің үлесі шағын болатын, мемлекеттік облигациялардың сауда-саттығы тұрақсыз сипатта болғандыктан, бір жылдан соң 1996 жылдың 20 қыркүйегінде биржа осы бағалы қағаздардың сауда-саттығын токтатуға мәжбүр болды. Мемлекеттің борыш¬ тык міндеттемелерінің биржалық нарығы тек 1998 жылы Қазактанда жинактаушы зейнетақы жүйесі енгізілгеннен кейін ғана белсендіріле бастады. Қазақстан Республикасы Президентінің өкімінде қор биржасына тауарлык биржа қыз.меттерін атқаруға тыйым салынуына байланысты, биржа лицензиарының талабы бойынша биржаның атауы өзгертіліп, оның атауынан валюталық қүраушысы алын- ды. 1996 жылдың 12 сауірінде биржа «Казахстан қор биржасы» дегеи атаумен қайта тіркелді. ал сол жылдың 13 карашасында Қазакстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық ко- миссиясы биржаға бағалы қағаздардың сауда-саттығын үйым- дастыруға шектелмеген лицензиясын берді. Бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығын дамыту максатында, биржа мерзімді нарықты дамытумен байланыс¬ ты жүмыстар жүргізді. 1996 жылдың басында мерзімді келісім- шарттар бойынша биржалық нарықты реттейтін нормативтік базаны күру жұмыстары жүзеге асырылды. Осы нарықты ашу- мен байланысты алғашқы жұмыстар табыссыз болды, сондықтан 1998 жылдың ақпан айында мерзімді келісімшарттардың сауда- саттығы токтатылды. Нарыктың осы секторын қайта жаңғырту тек 1999 жылдың наурыз айында ғана мүмкін болды. 1997 жылдың 5 наурызындағы Қазакстан Республикасының «Бағалы қағаздар нарығы туралы» жаңа заңы қор биржасының қызметін тек бағалы қағаздармен шектейтініне байланысты, бир¬ жа акционерлерінің жалпы жиналысы 1997 жылдың сәуірінде «Алматы қаржы құралдарының биржасы» ЖАҚ (AFINEX) же- ке заңды тұлғасын бөліп шығару арқылы биржаны қайта ұйым- дастыру туралы шешім қабылдап, осы ұйым 1997 жылдың 30 шілдесінде тіркелген. Сол жылдың 1 қыркүйегінен бастап AFINEX сауда алаңына шетел валюталарының және мерзімді ке- лісімшарттардың сауда-саттығы жүзеге асырылды. 1998 жыл мемлекеттік бағалы қағаздардың биржалық сауда- саттығы қайтабасталуыменкөзгетүсті.оғансебеп-заңнаматалап- тарына сәйкес активтерді тек ұйымдастырылған қор нарығында ғана пайдалануға міндетті, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының жаңа тобы ретінде зейнетақылық активтерді басқару жөніндегі компаниялардың пайда болуы. Сол жылы Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Үлттық комиссиясының көмегімен елімізде Қазақстан Республикасының тәуелсіз еурооблигацияларының үйымдастырылған кайталама нарығы қүрылды. Осы еурооблигациялардың биржадағы бірінші сауда-саттығы 1998жылдың 19 қазанында өткізілді. Сол жылдың 15 шілдесінен бастап биржа баға белгілеу сауда-саттық жүйесін қолданысқа енгізді, соның көмегімен Қазақстанда биржадан тыс баға белгілеу үйымын кұру мәселесі де шешілді. 1999 жылдан бастап корпоративтік облигациялардың бир- жалық нарығының дамуы басталды, осы облигациялардың ал- ғашқылары биржаның ресми тізіміне 1999 жылдың 1 ақпанынан ба¬ стап енгізілді. Сондай-ақ 1999 жыл мемлекеттік бағалы қағаздарды репо операцияларының биржалық секторында алғашқы рет сауда- лануымен және муниципалдык облигациялардың орналастырылу- ымен ерекшеленді.Қазақстан Республикасының «Акционерлік коғамдар жөнін- дегі мәселелер бойынша Қазакстан Республикасы заңнамалық актілеріне кейбір өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы»1998 жылдың 10 маусымындағы заңы өз күшіне енуімен коса, қор биржасының қызметіне шетел валюталарының және бағалЫ кағаздардан өзге каржы құралдардың сауда-саттығын ұйымдас- тыруға садынған тыйым жойылып, AFINEX пен Қазақстан қор биржасын біріктіруге мүмкіндік берді. Осы туралы шешімді акцио- нерлердің 1999 жылдың 6 каңтарында өткен жалпы жиналысы қабылдады. ал сол жылдың 16 наурызында біріктірілген биржаның тиісті мемлекеттік қайта тіркеуі жүзеге асырылды.2007 жылдың 7 қаңтарынан батап Қазақстан Республикасы Ал¬ маты қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу жөніндегі Агенттіктің (ҚҚА АӨҚО) 2006 жылдың 15 желтоқсанында өз күшіне енген No 74 бұйрығына сәйкес биржа АӨҚО арнайы сауда- саттық алаңының операторы ретінде белгіленіп, алғашқы сауда-сат- тық 2007 жылдың 27 ақпанында өткізілді.2007 жылдың 21 шілдесіндегі «Алматы каласы өңірлік қаржы орталығын дамыту мәселесі бойынша Қазакстан Республика- сының заң шығарушы актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы заңы 2007 жылдың 8 тсімызынан өз күшіне енген сәттен бастап биржа коммерциялық емес ұйым мэртебесінен айыры.іып. кез келген мүдделі түлғалар оның акцияларын сатып алу құқығына ие болды (осының алдын- да биржаның акционерлер тұлғаларының шеңбері заңмен тек бағалы қағаздар нарығының кәсіби катысушылары және бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы болып табылмайтын, бірак Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бағалы кағаздардан өзге каржы қүралдарымен мәмілелерді жүзеге асыруға күкылы баска да ұйымдармен шектелген). Осы күннен бастап биржа акционерлерінің жалпы жиналы- сында дауыс беру принцип! өзгертілді («бір акционер - бір дау- ыс»-тың орнына - «бір акция - бір дауыс») және бір акционерге, оның аффилирленген тұлғаларымен коса, тиесілі биржа акция- ларының максималды санына шектеу енгізілді. Бүл шектеу ҚҚА АӨҚО баска (мемлекеттік акциялар пакетін иелену және пайда- лану күкығы ҚҚА АӨҚО тиесілі) биржаның кез келген акционер! үшін биржаның орналастырылған акцияларының жалпы санынан 20 % қүрайды. Осы күнде биржа әмбебап қаржы нарығы болып табыла- ды, оны шартты түрде бес негізгі секторға бөлуге болады: ше- 10.2. Қор биржасының мәні мен күрылымы I 73 тел валюталарының нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздардың нарығы, акциялар мен корпоративтік облигациялардың нарығы, репо операцияларының нарыты, деривативтер нарығы. Қор биржасындағы баға жасау процесі. Қор биржасы - акционерлік коғамның ұйымдық-кұкықтық нысанында құрылған, осы сауда-саттықты ұйымдастырушының сауда жүйелерін пайдалана отырып, оларды тікелей жүргізу ар- қылы сауда-саттықты ұйымдық және техникалык жағынан қам- тамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға. Қор биржасының әр акционері оған тиесілі қор биржасының акцияларының санына тәуелсіз, акционерлердің жалпы жиналы- сында тек бір дауысты иеленеді. Қор биржасы өзінің жарғысына сәйкес жарғылык капиталын қалыптастыруға қатыспайтын «алтын акция» шығарады. Қор биржасының «алтын акциясының» иесі - валюталық реттеу және Қазақстан Республикасының мемлекеттік қағаздар нарығын рет¬ теу мәселелері бойынша кор биржасының органдарының ше- шімдеріне вето салу қүқығы бар .Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Биржада нормативтік құжаттардың түтас бір тобы болады. Ең маңызды қүжаттардың бірі - биржалык сауданың ережелері. Сауда-саттықты үйымдастырушының ережелерін оның атқарушы органы әзірлейді, уәкілетті органмен келісіледі және сауда- саттық ұйымдастырушының директорлар кеңесі бекітеді. Сауда-саттықты үйымдастырушының ережелері саудасаттықты ұйымдастырушы мүшелерінің қызметін, сондай-ак сауда- саттықты ұйымдастырушы мен оның мүшелері (клиенттері) ара- сында туындайтын кұқықтық қатынасты реттейді. Сауда-саттықты ұйымдастырушының ережелері сауда саттықты ұйымдастырушының функциясына кіретін мәселелерді реттейтін сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі қүжаттарын қамтиды. Қор биржасының ережелеры: 1) Қор биржасындағы мүшелік санатын қор биржасының мүшелігіне кіру талаптары мен тәртібін, қор биржасы мүшелерінің күкыктары мен міндеттерін, қор биржасында мүшелікті токтата тұрудың және токтатудың талаптары мен тәртібін; 2) кор биржасының тізіміне бағалы кағаздарын енгізу жора- малданып отырған және енгізілген эмитенттерге, сондай-ақ осындай бағалы қағаздарға қойылатын талаптарды; 3) кор биржасының тізіміне бағалы қағаздарды енгізудің, оларды осы тізімнен және тізім санатының ауысымынан алып тастаудың талаптары мен тәртібін; 4) бағалы кағаздары қор биржасының тізіміне (соның ішінде ақпаратты жариялау бойынша) енгізілген эмитенттердің міндет- тері мен жауапкершілігін; 5) бағалы қағаздармен биржалық сауда-саттық өткізу тәртібін; 6) каржы қүралдарымен биржалык сауда-саттықта жасалған мәмілелер бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру тәртібін; 7) қор биржасындағы сауда-саттықты тоқтата тұрудың және кайта бастаудың шарттары мен тәртібін; 8) кор биржасының сауда жүйесінде айналыска жіберілген каржы қүралдарын бағалаудың әдістемесін; 9) биржалық сауда ережелерін бүзғаны үшін қор биржасы мүшелерінің жауапкершілігін, қор биржасы өндіріп алатын айып пұлдар төлеудің мөлшері мен тәртібін; 10) каржы күралдарымен мәмілелерді жүзеге асыру барысында пайда болатын дау-жанжалды шешу тәртібін аііқындауга тиіс. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары және Қазакстан Республикасының заңдарына сәйкес, бағалы қағаздардан баска, өзге каржы күралдарымен мәмілелерді жүзеге асыру күкығы бар өзге де заңды түлғалар - қор биржасының мүшелері. Қор биржасында бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының кемінде он мүшесі болуға тиіс. Қор биржасының мүшелері уәкілетті органның нормативтік кұкыктык актілерінде белгіленген талаптарға сай келетін шетелдік заңды тұлғалар болуы мүмкін. Қор биржасынын мәні мен құрылымы . Қор биржасының мүшелері мәмілелерді жасау осы мүшелер үшін қор биржасының ережелерінде жол берілетін каржы қүрал- дарының түрлері бойынша сауда-саттыққа қатысуға қүқылы. Биржаның үйымдық құрылымы қойылған міндеттерді орындауға және биржалық сауданы үйымдастыруға шығынды аз шығаруға мүмкіндік туғызуға мүдделі болады. Биржаның жоғарғы басқару органы - акционерлердің жалпы жиналысы. Оның аткаратын негізгі қызметтері мыналар: - пайданы бөлу; - төрағаны және биржа кеңесінің мүшелерін сайлау және оларды қызметінен түсіру; - жарғыға және басқа да реттеуші құжаттарға өзгерісгер енгізу; - биржа ісінің бағдарламасын бекіту; - жылдық есебін қарау және оны бекіту туралы шешімдер қабылдау. Биржалық кеңес биржа акционерлерінен сайланады. Басқарушы орган басқарма болып табылады. Оның күрамына президент, вице - президенттер және қосалқы қызметкерлер Кор биржасы кіреді. Биржалык кеңес бекіткен кор биржасының міндеттерінің орындалуына жеке жауапты. сондай-ак биржаның құрылымдық бөлімдерінің қызметіне де жауап береді. Валюталық биржаның қызмет ету негіздері. Ұйымдастырылған қор нарығының даму перспективалары Инсайдерлік келісімдер және олардың мазмұны. ҚР-дағы биржалық жедел қаржы институттарының даму алғашарттары. Бағалы қағаздармен биржалық саудадағы тәуекел және оны минималдау әдістері. Биржалық кризис түсінігі және оның пайда болу формалары. Бағалы қағаздар нарығының конъюктурасы және оны анықтаушы факторлар. Дамыған биржалық индекстер және бағалы қағаздармен келісімдер үшін олардың мәні. Доу-Джонс индексі және шетелдік қор нарығындағы басқадай индекстер: экономикадағы тізілу және пайдалану әдістері. Қор индекстерін пайдаланудың негізгі бағыттары. Бағалы қағаздарды рейтингтік бағалаудың ролі және мәні. Бағалы қағаздардың айналысы, яғни инвесторлардың арасында, соның ішінде инвестициялық институттардың делдалдығы кезінде оларды сатып алу-сату рыноктық бағалар бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың бағамы қор биржасында анықталады, ол бағалы қағаздардың табыстылығы нормасына (акциялар үшін дивидендке, облигациялар үшін пайызға) тура және несие пайызының бар деңгейіне кері үйлесімді болады. Демек, бағалы қағаздардың бағамы табыс шамасына тікелей байланысты болады. Атап айтқанда, акциялардың бағамы дивидендтің көбеюіне орай артады және дивидендтің төмендеуіне орай құлдырайды. Рыноктық бағам бағалы қағаздар сұранымы мен ұсынымының ара қатынасының әсерімен қалыптасады, ол көптеген факторларға және ең алдымен экономикалық факторларға байланысты. Дивидендтер көбейетін және тиісінше бағалы қағаздарға сұраным артатын экономикалық өрлеу кезеніңде олардың бағамы артады, экономикалық дағдарыс кезінде ол құлдырайды, өйткені дивидендтер азаяды, несие пайызының нормасы өседі. Акциялардың бағалары (бағамы) бір акцияға ұлттық валюта бірлігінде, ал облигациялар мен мемлекеттік борыштық міндеттемелер олардың атаулы құнына (номиналға) пайызбен анықталады. Бағалы қағаздармен жасалынған мәмілелер оларды белгіленген тәртіппен ресімдегеннен кейін ғана заңды деп есептеледі. Эмитент немесе инвестициялық институт бағалы қағаздарды сатарда инвесторларға мәміле предметі болып табылатын бағалы қағаздар туралы, бұл бағалы қағаздарға салынған жұмсалымдармен байланысты тәуекелдіктер туралы, олардың табыстылығы, табыстарды алу тәртібі және мезгілдері, бұл табыстарға салынатын салық туралы толық және объективті ақпарат беруі міндетті. Биржада, бағалы қағаздардың ескі шығарылымдарының , акционерлік қоғамдарының акцияларының бағамы белгіленеді. Әлемдік практикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы және дамуы. Мемлекеттік меншікті жекешеледіру және мемлекет иелігінен алу-Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптастырудың негізі ретінде Қазақстан Республикасында жекешелендіру этаптары Меншікті сатудың негізгі формалары Шағын жекешелендіру.Жаппай жекешелендіру.Әлеуметтік сфераны жекешелдіру Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы мен даму этаптары Қазақстанда қор рыногының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80 %-ды құрады. Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының әрі қарай дамуын рыноктық қатынастардың және құқықтық базаның, со- нымен бірге бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді. Рыноктық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республика- сының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыл- дан басталады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан «таза» қор биржасы - Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21 сәуірінде «Бағалы қағаздар және қор биржа- сы» туралы Қазақстан Республкасының заңы бекітілді. Қазақстанда баға- лы қағаздар рыногын құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы әзірленді. «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар» әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: «Бағалы қағаздар рыногы туралы», «Бағалы қағаз- дармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы» , «Қазақстан Республика- сындағы инвестициялық қорлар туралы» заңдар. 1997 жылдың ортасынан бастап «Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі» Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және басқа баға- лы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу болды. Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусы- мында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы қа- ғаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкіне берілді. Әлемдік қаржылық дағдарыстың және экономиканың нақты секторларындағы өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасы заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту қажеттігінен туды. Бұл заңның қызмет аясы «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і) қабылданғаннан кейін қаржы рыногының қызмет ететін сферасы болып отырған бағалы қағаздар рыногының толыққанды жұмыс істеуіне кең жол ашылды. Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасқан: 1)Бастапқы рынок 2) Мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) рыногы: -бастапқы орналастыру секторы; - сатып алу-сату секторы. -Корпоративтік облигациялар рыногы 3)Акциялар рыногы: МЕБҚ -мен жасалатын репо-операциялар секторы 4)Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы: -МБҚ-ны сатып алу-сату секторы; -МБҚ -мен жасалатын репо-операциялар секторы 5)Қайталама рынок 6)Қор биржасы 7)Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы 8) Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы. Бағалы қағаздар нарығының функциялары. Бағалы қағаздар нарығының мәні оның атқаратын қызметтері арқылы анықталады. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтерін шартты түрде екі топқа бөлуге болады: Жалпы нарыктық және өзіндік ерекшелігі бар қызмет. Багалы қагаздар нарыгының жалпы нарықтық қызметіне мыналар жатады: 1) коммерциялық қызмет, яғни бағалы қағаздар нарығындағы операциялардан пайда алу; 2) бага белгілеу қызметі, сұраныс пен үсыныс негізінде нарықтық бағаның қалыптасуын қамтамасыз ету; 3) ақпараттык, қызметі, нарық өздерінің қатысушыларын сауда объектілері мен нарықтың қатысушылары туралы әртүрлі ақпараттармен қамтамасыз етеді; 4) реттеушілік қызметі, нарық сауда-саттықты ұйымдастыру және оған қатысу ережесін қалыптастырады, нарыққа қатысушылар арасындағы дау-дамайды шешу тәртібін бекітеді. Багалы кргаздар нарыгының өзіндік ерекшелігі бар қызметтеріне мыналар жатады: 1) қайта белу қызметі; 2) қаржылық және баға тәуекелін сақтандыру немесе хеджирлеу қызметі. Ақша қаражаттарын қайта бөлу қызметі - бүл бағалы қағаздарды шығару жәпе оның айналыста болуымен байланысты, яғни бүл қызметтің мәні мынада: мемлекет пен жеке және заңды түлғалар арасында; халық пен кәсіпорын арасында; сала арасында, аумақ пен ел арасында ақша қаражаттарының қайта бөлінуінде. Сонымен қайта бөлу қызметін шартты түрде мынадай қосалқы қызметтерге бөлуге болады: 1)нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта белу; 2) халыктың жинақтарын өнімсіз формадан өнімді формаға ауыстыру: 3) инфляциялык емес негізде. айналысқа қосымша акша каражаттарын шығармай-ақ мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру. Бағалы қағаздар нарығының қаржылық және баға тәуекелін сактандыру немесе хеджирлеу қызметінің мәні -тәуекелді қайта белу. Бұл қызмет туынды бағалы қағаздардың пайда болуымен байланысты қолданысқа ене бастады. Осы қызметтің көмегімен бағалы қағаздар нарығы өзінің тұрақтылығын және мәнділігін үлғайтты. Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі Бағалы кағаздың өзіне тән белгілеріне карай жіктеледі. Бағалы кағаздар айналыс мерзіміне карай: 1. мерзімді бағалы кағаз: кыска мерзімді - 1 жылға дейін; орта мерзімді - 1 жылдан шамамен 5-10 жылға дейін; ұзак мерзімді - 10 жылдан жоғары шамамен 20 - 30 жылға дейін; 2. мерзімсіз бағалы қағаз. Шығарылу нысанына карай: 1.құжатты бағалы қағаз; 2. құжатсыз бағалы қағаз. Пайдалану максатына карай: 1) инвестициялык бағалы кағаз; 2) инвестициялык емес бағалы кағаз. Ұлттык сипатына карай: 1) мемлекеттік бағалы кағаз; 2) шетелдік багалы кағаз. Меншік кұкығын беру ерекшелігіне карай: 1) атаулы бағалы кағаз; 2) мәлімдеуші бағалы қағаз: 3) ордерлік багалы кағаз. Эмиссиялау тәртібіне карай: 1) эмиссиялык багалы кағаз; 2) эмиссиялык емес бағалы қағаз. Эмитенттін түріне карай: 1) мемлекеттік багалы кағаздар: - Ұлттык Банктін бағалы кағаздары; - Қаржы Министрлігінің бағалы кағаздары; - Жергілікті аткарушы органның (муниципалитеттің) бағалы кағаздары. 2) мемлекеттік емес бағалы қағаздар: корпоративті бағалы кагаздар; Айналымдылык деңгейіне қарай: 1) нарықтык бағалы қағаз; 2) нарыктык емес бағалы кағаз. Тәуекел деңгейіне карай: 1) тәуекелі жок бағалы кағаз; 2) тәуекелі бар бағалы кағаз: - тәуекелі жоғары бағалы кағаз; - тәуекелі орташа бағалы кағаз; - тәуекелі төмен бағалы кағаз. Табыс түріне карай: 1) табысты бағалы кағаз: бағалы кағаз бойынша пайыз мынадай нысанда есептеледі: - пайыз (карыздык бағалы кағаз бойынша); - дивиденд (акция); - дисконт (номиналдык кун мен нарыктык кун арасындағы айырма); 2) табыссыз багалы кагаз. Номинал түріне карай: 1) тұракты номиналы бар бағалы кағаз; 2) ауыспалы (нөлдік) номиналы бар бағалы кағаз. Тіркелу түріне қарай: 1) тіркелетін бағалы кағаз; 2) тіркелмейтін бағалы кағаз (мәлімдеуші багалы кагаз). Базистік актив бойынша: 1) негізгі бағалы кағаз: - акция мен облигация. 2) туынды багалы кағаз: - фьючерстік келісімшарттар; - варрант; - опцион және т.б. Бағалы кағаз бойынша эмитенттін міндеттеріне карай: 1) үлесті бағалы кағаз: - акцияның барлык түрлері; - инвестициялык жарна. 2) карыздык бағалы кағаз: - облигацияның барлык түрлері; - мемлекеттің карыздык міндеттемелері; - Ұлттык Банктің ноталары; - ипотекалық куәліктер. Бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөліктері Бағалы кағаздар нарығының құрылымы күрделі болып келеді. Бағалы кағаздар нарығының құрылымын жан-жақты қарастыруға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөліктерінің қалыптасу негізі мынада: тек қана бағалы кағаздардың түрлерімен ғана шектелмейді, сонымен қатар саудасаттықты үйымдастыру тәсілдерімен де байланысты болады. Осы тұрғыдан алғанда багалы қагаздар нарыгының қүрамдас бөліктері мыналар: 1. Бағалы кағаздың айналым кезеңіне қарай: а.ігашңы жэне қаііталама нарық. 2. Бағалы кағаздар нарығын реттеу деңгейіне қарай: үиы.мдастырылган және ұйымдастырылмаган нарык,. 3. Сауданы жүргізу орнына карай: биржальщ және биржадан тыс нарык,. 4. Сауданы жүргізу тәсіліне карай: дәстүрлі жане компьютерлендірілген нарык,. 5. Бағалы кағазбен жасалған мәміленің орындалу мерзіміне карай: кассалык, және мерзі.мді нарык,. Алгашқы нарық - эмитенттің (андеррайтердің немесе эмиссиялык консорциумның) жарияланған эмиссиялық бағалы кағаздарды орналастыруы. Қайталама нарық - орналастырылған бағалы кағаздардың айналысы процесінде бағалы қағаздар нарығының субъектілері арасында қалыптасатын қүқықтық қатынастары. Бұл нарықта бағалы қағаз иесінің меншік құқықтарының басқа тұлғаға өтуіне байланысты кез келген жиынтық операциялар орындалады. Ұйымдастырылган нарық - мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі күжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс саласы. Ұйымдастырылмаган нарық - бағалы кағаздармен жасалатын мәмілелер сауда-сатгықты ұйымдастырушының ішкі кұжаттарында белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын саласы. Биржалық нарық бағалы қағаз саудасы қор биржасында жүргізіледі. Биржалық нарықтың мәні ұйымдастырылған нарыққа ұқсас болып келеді. Биржадан тыс нарық - үйымдастырылған және ұйымдастырылмаған нарық ретінде болуы мүмкін. Нарықтық экономикада ұйы.мдастырылған нарық қор биржасы арқылы жүзеге асырылады. Ұйымдастырылмаған нарық биржадан тыс нарықта жүзеге асырылады. Дәстүрлі нарық - бағалы қағаздарды сатудың дәстүрлі нысаны, әдетте бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылар нақты бір жерде кездесуі арқылы жүзеге асырылады. Сауда ашық және жабык нысанда жүргізіледі. Компьютерлендірліген нарық - компьютер желісін және қазіргі кезеңдегі байланыс құралдарын пайдалану негізінде, бағалы қағаздар саудасы әртүрлі нысанда жүргізіледі. Компьютерлендірілген нарыққа мынадай сипаттамалар тән: - сатушылар мен сатып алушылардың кездесетін нақты физикалық орны болмайды, бірақ компьютерлендірілген сауда орны бағалы қағаздарды сатушы фирмада немесе тікелей сатушы мен сатып алушыда болады; - бағаны белгілеу процесі жариялы түрде жүргізілмейді, бағалы қағаздармен жүргізілетін сауда автоматтандырылған түрде жүргізіледі; - бағалы қағаздармен жүргізілетін сауда үнемі үздіксіз сипатта болады. Кассалық нарық- («спот» және «кэш» нарығы) жасалған мәміленің тез арада орындалуы. Бұл келісімшарттың техникалық орындалуы 1-3 күнге созылуы мүмкін. Бұл - нарықтың құралдары дәстүрлі бағалы қағаздар (акция, облигация). Мерзімді нарык, мәміленің орындалуы бірнеше айға созылады. Мерзімді нарықта туынды бағалы қағаздар нарығының күралдары айналыста жүреді. Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар.Қазақстанның бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылар түрлері Бағалы қағаздар рыногының субъектілері (қатысушылары) жеке және институционалдық инвесторлар, эмитенттер, баға- лы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары, сауда-саттық- ты ұйымдастырушылар және өзін-өзі реттейтін ұйымдар болып табылады. Инвесторлар - өз қаражаттарын бағалы қағаздарға салуды инвестицияны жүзеге асыратын жеке немесе заңи тұлғалар; ин- весторлар құрамында бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру үшін өздері тартқан қаржыны пайдаланушы субъектілер болып табылатын институционалдық инвесторларға - инвестициялық қорларға, инвестициялық банктерге, мемлекеттік емес зейнетақы қорларына, сақтандыру компанияларына және қызметінің сипа- тына қарай айтарлықтай ақшалай қаражаттар жинақталатын бас- қа арнаулы арналым қорларына маңызды орын беріледі. Мемлекет Ұлттық банк немесе Қаржы министрлігі арқылы ба- ғалы қағаздар рыногында инвестор ретінде іс-қимыл жасайды. Бағалы қағаздар рыногының инвестициялық делдалдары - бағалы қағаздардың бастапқы эмиссиясы кезінде де, сондай-ақ оларды қайта сату кезінде де эмитенттерден инвесторларға ба- ғалы қағаздардың жылжытылуын қамтамасыз ететін арнаулы ұйымдар - инвестициялық қорлар, коммерциялық қор биржала- ры, брокерлік және дилерлік кеңселер, консалтингтік фирмалар, бағалы қағаздарды сақтау, бағалы қағаздарды ұстаушылардың реестірін жүргізу, бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша өзара есеп-қисаптар жөніндегі арнаулы ұйымдар (депо- зитарийлар, кастодиумдар, клирингтер, тәуелсіз реестр ұстаушы- лар). Эмитенттер - қолданыстағы заңдарға сәйкес эмиссиялық ба- ғалы қағаздар шығаруды жүзеге асыратын заңи тұлғалар. Бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары - өз қызметін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанын- да жүзеге асыратын және бағалы қағаздар рыногында лицен- зиясы бар заңи тұлғалар. Бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой өкілдеріне брокерлер, дилерлер, кастодиан, депозитарийлар, ан- деррайтерлер және басқалар жатады. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының құрылуы және даму проблемалары Бағалы қағаздар ұғымы және мәні.Бағалы қағаздардың ерекше белгілері Бағалы қағаздар - иеленушілеріне мүліктік құқықтар мен белгілі бір ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлық құжаттар. Бұл анықтамада мүліктік құқық бағалы қағаздарды кеңінен түсінуді қажет етеді: 1) олардың иелерінің белгілі бір шаруашылық жүргізуші суб- ъектінің капиталына қатысуын және бұл қатысудан табыстың бір бөлігін алуын растайтын құжаттар ретінде; 2) оларда тұлғаланған мүліктік құқықтарды іске асыру және иеленушілердің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ұсыныла- тын құжаттар ретінде; бұлай баяндауда «бағалы қағаздар» ұғымы бірқатар есеп айырысу-шаруашылық операцияларды: чектерді, коносаменттерді, варранттарды қамтиды. 3) қарыздық қатынастар мемлекеттік, сондай-ақ корпоративтік бағалы қағаздар ретінде де тұлғаланады. Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушының қалайда бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар белгілі бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді. Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаз- дарға акциялар, облигациялар, векселдер, ақшалай чектер жатады. Иеленушілеріне заттай құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп беретін тауарлық бағалы қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк кредитін алғандығын растайтын құжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат (өсиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды. Экономикалык, категория ретінде багалы қагаздың мынадай белгілері бар: 1. мерзімділік: - бағалы қағаздың айналыста жүру кезеңі. 2. Кеңістік: - бағалы қағаздың нысаны; - бағалы қағаздың ұлттык сипаты; - бағалы қағаздың территориялдық сипаты. 3. Нарықтық: - бағалы қағазды иелену құқығы: ұсынушыға немесе нақты тұлғаға (заңды немесе жеке тұлғаға) арналған бағалы қағаз; - бағалы қағазды эмиссиялау нысаны: эмиссиондық, сипаты жағынан бір- біріне ұқсас болып келетін бағалы қағаздарды жекелеген сериямен шығару және эмиссиондық емес (жеке); - эмитент түрі: мемлекет, корпорация, жеке түлғалардың бағалы қағазды эмиссиялауы; - бағалы қағаздың айналымдылық сипаты: нарықта еркін немесе шектеулі түрде айналыста болады; - тәуекел деңгейі: бағалы қағаз бойынша тәуекел деңгейі темен, жоғары және т.б.; - бағалы қағаз бойынша есептелетін пайданың болуы немесе болмауы; - номиналдың түрі (тұрақты және ауыспалы). Бағалы қағаздардың қасметі және реквизиттері Бағалы қағаздардың жіктелуі Қазакстандағы багалы кагаздар нарыгының жіктелуі багалы қагаздың пакты түрлерімен баііланысты болып келеді. Багалы қагаз нарыгының мынадай түрлері бар: 1. Корпоративті бағалы қағаздар нарығы: - акция нарығы; - облигация нарығы. 2. Мемлекеттік бағалы кағаздар нарығы (эмитенттері мыналар: Үлттық Банк, Қаржы Министрлігі, муниципалитет). 3. Туынды бағалы қағаздар нарығы, яғни бағалы қағаздар мынадай нысанда эмиссияланады: - келісімшарт нысанында: фьючерс, форвард, опцион, своп; - кепілдік нысанында: варрант, коносамент; - куәлік нысанында: депозитарлық қолхаттар, банктік сертификаттар, ипотекалық куәліктер. Акциялар сипаттамасы Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады. Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де құқықтар беретін акциялар ерекше орын алады. Акция - акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды бас- қаруға қатысуға және қоғам таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару арқылы өзінің артықшылықтарын білдіреді. Акционерлік қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда (элект- рондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылады. Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірне- ше тұлғаға тиеселі болса, олардың бәрі бір акционер деп таныла- ды және өзінің жалпы өкілі арқылы акция куәландырылған құ- қықтарды пайдаланады. Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шеш- кен кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді. Артықшылықты акциялардың меншик иелері - акционер- лердің жай акциялардың меншік иелері - акционерлеріне қара- ғанда қоғамның жарғысында белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам та- ратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне ба- сым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс. Акциялар түрлері Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шеш- кен кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді. Артықшылықты акциялардың меншик иелері - акционер- лердің жай акциялардың меншік иелері - акционерлеріне қара- ғанда қоғамның жарғысында белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам та- ратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне ба- сым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс. Акциялар атаулы, сондай-ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін. Атаулы акциялар алыс-берісі акционерлік қоғамның акцияларын тіркеу кітабында тіркелетін акциялар. Ұсынушыға арналган акция - оны нақтылы иелену оның иесінің компания акционері ретіндегі заңды құқықтарын қуаттайтын акция түрі. Атаулы акциялардан өзгеше түрде ұсынушыға арналған акциялар жаңа иеленушіні тіркеуді қажет етпей-ақ бағалы қағаздар рыно- гында еркін сатып алу-сатуға мүмкіндік береді. 77.Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру процесі шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар жөнінде заңдар жүйесімен, нормативтік актілер арқылы және мемлекеттік бағдарламалар негізінде жүргізілді. Жекешелендіру Қазақстанда үш кезеңмен өтті. Бірінші кезеңде (1991 — 1992) “Кіші жекешелендіру" бағдарламасы бойынша мемлекеттік сауда және қызмет көрсету кәсіпорындары (31 мың нысандардың 50%-і) жаппай сатылды, не болмаса еңбек ұжымдарына берілді. Екінші кезеңде (1993 — 1996 жылдары) жаппай жекешелендіру орта және үлкен кәсіпорындар бойынша жүргізілді, жеке жобалар бойынша 5 өнеркәсіп орындары ақшаға, ал 1700 зауыттар мен фабрикалар инвестициялық купондарға сатылды, 44 ірі кәсіпорындар сенімді басқаруға тапсырылды, оның ішінде 12-сі шетел инвесторларына берілді. Үшінші кезеңде' (1997 жылдан бастап) жекешелендіру отын-энергетика, көлік, денсаулық, ғылым салаларында өтті. Аталған кезеңдерде Қазақстанда жабық және ашық акционерлік қоғамдар көптеп құрылды. Ірі және орташа кәсіпорындар үшін жабық акционерлік қоғамдар жекешелендірудің негізгі түрі болды. Оның құрылтайшылары болуға тек еңбек ұжымы мен мемлекеттік басқару органдарына құқық берілді. 1994 жылдан бастап жекешелендіру нысандарын сату саясаты жүргізілді. 78. Меншік, бұл –зат та емес, мүлік те емес. «Бұл- белгілі бір экономикалық (нақты) қатынас». Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белілі бір қоғамдық қатынас, адамдар арасында затқа байланысты туындайды Меншік қатынасы қоғамдық құрлыстың әлеуметтік – экономикалық мәнін білдіреді Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі (жасалған сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл ережені өзгертпейді Сатып алу-сату шарты – ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда оның сатып алу бағасы тауардың экономикалық тепе-теңдігі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле көрініс таппауы керек. Сатып алу – сату шарттарының элементтері болып субъект, объект мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде: оның тараптары; нысаны бағасы өтеулі шарттар мерзімі; нысаны мен мазмұны яғни екі жақтың құқықтары мен міндеттері жатады Жай акциялардың әртүрлілігі Артықшылығы бар акциялар түрлері Артықшылықты (немесе преференциалды) акциялар — меншік туралы ерекше сертификат. Олар қоғам түсірген пайданың деңгейіне қарамастан өз иесіне белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Префеенциалды акция дауыс құқығын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Осыған байланысты берілеген артықшылықтар дауыс құқығы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді. Алайда, артықшылықты акция иемденуші - акционерлер қоғамды жабу туралы шешім қабылдайтын болғанда ғана жалпы жиналысқа дауыс беру құқығымен қатыса алады. Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, айырбасталатын және айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда: - үстеме пайданы бөлуге катысу; - хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу; - акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі. Жекешелендіру — меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру процесі. Ол бұрынғы социалисттік жүйеден нарықтық экономикаға көшудің өзекті шарты болып табылады, шаруашылық субъектілерінің іс белсенділігін күрт арттыру үшін, экономикалық бәсекелестікті жандандыру үшін жүргізіледі. Мемлекеттік өндіріс орындарын жекешелендіру — күрделі мәселе, ол әсіресе халықтың менталитетіне тура байланысты болғандықтан қысқа мерзімде өткізу қиын. Әсіресе, жерді, оның қазба байлықтарын жекешелендіру ұзақ уақытты талап етеді. Сол сияқты кейбір стратегиялық маңызды салаларда (қару-жарақ, ядролық заттар, тағы басқа өндірістер), не болмаса нарыққа көшіруге әлі толық негіз болмаған жағдайларда (іргелі ғылым, кейбір білім,мәдениет, өнер, тағы басқа орталықтар) жекешелендіру жүргізілмейді, олар мемлекет меншігінде қала береді • 1. Кіші жекешелендіру - жумысшылар саны 200 адама дейінгі мемлекеттік меншіктін шагын объектілерін жекешелендіру. 2. Жаппай жекешелендіру - жумысшылар саны 200 адамнан асатын орта касіпорындарды жекешелендіру. Баскаша, бул купондык жекешелендіру деп аталады. з. Жеке жобалар жекешелендіру - жумысшылар саны 5000 адамнан асатын ірі жане стратегиялык, манызы бар мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру. 1. Жекеше жекешелендіру - мемлекеттік меншік объектілерін жекелеген беліктерге беліп жекешелендіру. 2. Карапайым кездейсок жекешелендіру - мемлекет тарапы-нан бакыла орын алмайтын жекешелендірудін турі. Элемдік тажірибеде жекешелендірудін алгашкы уш турі аса кен тара ан деп жиі айтылады. 80. Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы туралы заңдылығы Қазақстанның Конституциясына негізделген және ҚР Азаматтық кодексінен, 2-шілде 2003 жылғы Құнды қағаздар нарығы туралы» ҚР заңынан және басқа ҚР нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер де Қазақстан Республикасы қол қойған келісім-шарттарда заңда қарастырылғаннан басқа ережелер бекітілген болса, онда халықаралық келісім-шарт ережелері қолданылады. КР Улттык банктін ноттары мемлекеттін акша-несие саясатынын куралы бола отырып, ЕДБ-дін отімді активтеріне жаткызылады. Сонымен катар, кор биржа мамілесінде пайда табудын ен колайлы куралына жаткызады. Олардын улесі 2005 жылы жене 2007 жылы ескенін байкаймыз. Сэйкесінше, олардын улесі 59,83%-ды жане 67,82%-ды курайды. _ Мемлекеттік багалы кагаздардын курылымы жагынан талдау жургізсек, КР Каржы министрлігі жане лттык банк шыгарган багалы кагаздардын арасындаты курылымдык езгерісті байкауга болады. Акциялардың табыстылығы және құндық бағалауы 81.бағалы қағаздар рыногы - бағалы қағаздарын шығару, сатып алу және айырбастау байланысты операциялар негізделген жеке және заңды тұлғалардың арасындағы қарым-қатынастардың күрделі жүйесі. Бағалы қағаздар - капиталды тарту құралы болып табылады. Негізгі нарықтың функциясы жалпы нарықтық және нақты: бағалы қағаздар, сондай-ақ кез келген басқа нарығында, екі топқа бөлінеді. Бас нарықтық бағалы қағаздар нарығы функциялары басқа нарықтармен осы нарықтың ұқсастығын анықтау. Бағалы қағаздар рыногының нақты функцияларды, керісінше, басқалардың арасында нарықты бөледі. Бағалы қағаздар нарығының нақты функциялары: - қайта бөлу (бағалы қағаздар нарығы әртүрлі салалардағы және секторлар арасындағы perespredelenii ақша маңызды рөл атқарады; Бұл функция сонымен қатар, өнімді түрінде, бюджеттік қаржыландыру ақша аударуды қамтиды); - хеджирлеу (қосымша қаржы тәуекелдерін сақтандыру). Бас нарықтық бағалы қағаздар нарығы функциялары: - баға (нарықтық нарықтық бағасы қалыптасатын маңызды рөл атқарады); - коммерциялық (нарығында жүзеге асырылатын операциялар түрлі табыс); - ақпарат (нарықта сауда түрлі нысандар туралы мәліметтер бар, және болашақта бұл ақпарат тауар нарығындағы басқа қатысушылардың назарына және олар бойынша айтарлықтай әсер болып табылады); - реттеуші (нарықта белгілі бір «ойын ережелері» бар, дауларды шешу, басқару және бақылау органдарының практикасы). 81.Облигациялар:сипаттамасы Облигация - ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз шығару кезінде белгілі бір шарт- тар негізінде беретін борыштық міндеттеме; жалған капитал ны- сандарының бірі. Облигация өзінің ұстаушысына облигацияның нақтылы құнының онда көрсетілген сыйақыны (мүддені) не өзге мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нақтылы құны - облигация құнының ол шығарылған кезде белгіленген, ку- пондық облигация бойынша пайызбен көрсетілетін сыйақы есеп- телетін ақшалай тұлғасы, сондай-ақ облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар, сөйтіп, олар- дың иелері (кредиторлар ) мен бұл құжаттарды шығарған мекеме- лер, ұйымдар (дебиторлар) арасындағы қарыздық қатынастарды растайды. Облигациялар атаулы, сондай-ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз (мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шек- теулі болып шығарылуы мүмкін. Кәсіпорындар облигациялар- дың барлық түрлерін меншікті қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебінен сатып алады. Облигациялардың мынандай түрлері болады: агенттік облигация; ипотекалық облигация; қамтамасыз етілген облигация; ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары; мемлекеттік емес облигациялар; акционерлік облигациялар; кәсіпорындардың облигациялары. 82.Нарықтық экономика — адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық. Қаржы нарығы — мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: * Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы. * Несие капиталының нарығы. * Бағалы қағаздар нарығы Сонымен бағалы қағаз нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдардың құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 күн жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 күн жеті, оларды сатып алу, сатуға және есеп айыруға 2-3 күн жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады Облигациялардың акционерлік қоғам акцияларынан айырмашылылығы Кәсіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен ұжымдар шығарды. Бұл акциялар 1988 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұжымдардың, ерікті қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бұл тәрізді акциялар іс жүзінде облигациялар болып табыла- ды және меншіктің акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдардың акцияларымен ауыстырылды. Мемлекет иелігінен алудың және жекешелендірудің бағдарламасын орындау барысында шығарылған акциялардың республика заңнамасымен белгіленген бір бөлігі шетелдік тұлғаларды қоса (қаржылық-шаруашылық қызмет жөніндегі шекте- сушілер мен басқа әріптестерге) қызығушы заңи немесе жеке тұлғалар- ға нақтылы құны немесе биржа бағамы бойынша сатылды. Акциялардың бұл бөлігі өзінің дәл мәнісінде акционерлік қоғамдардың акцияларына жақындайды. Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару арқылы өзінің артықшылықтарын білдіреді. Акционерлік қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда (элект- рондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылады. Облигация түрлері:атаулы, ұсынушыға,проценттік және процентсіз,еркін айналысқа түсетін және айналысы шектеулі. Облигациялар атаулы, сондай-ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз (мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шек- теулі болып шығарылуы мүмкін. Кәсіпорындар облигациялар- дың барлық түрлерін меншікті қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебінен сатып алады. Облигациялардың мынандай түрлері болады: агенттік облигация; ипотекалық облигация; қамтамасыз етілген облигация; ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары; мемлекеттік емес облигациялар; акционерлік облигациялар; кәсіпорындардың облигациялары. Агенттік облигация - қаржы агенттігі шығаратын облигация. Ол қаржы агенттеріне мемлекеттік инвестициялық саясатты іске асыру кезінде қарыз алулардың тиімді саясатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ипотекалық облигация-жылжымайтын мүліктермен қамсыз- дандыру шартымен шығарылатын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен (ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай-ақ тізбесі уәкілетті органның нор- мативтік құқықтық актісімен белгіленетін өзге де жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облигация және тұрақты пайыз әкелетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Қамтамасыз етілген облигация - эмитент міндеттемелерін орындау эмитент мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен және Қа- зақстан Республикасының азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге тәсілдермен қамтамасыз етілген облигация. Ішкімемлеккеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыз- дардың облигацияларын банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті қарыздардың облигациялары бойынша та- быс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде) есептеу жо- лымен немесе купондарды төлеу жолымен қарыздарды өтегенде төленеді. Кәсіпорындардың облигациялары олардың жарғыларына жә- не қолданыстағы заңдарға сәйкес шығарылады және таратылады. 83. Бағалы кағаздар нарығының құрылымы күрделі болып ке- леді. Бағалы кағаздар нарығының құрылымын жан-жақты қа- растыруға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығының құ- рамдас бөліктерінің қалыптасу негізі мынада: тек қана бағалы кағаздардың түрлерімен ғана шектелмейді, сонымен қатар сауда- саттықты үйымдастыру тәсілдерімен де байланысты болады. Осы тұрғыдан алғанда багалы қагаздар нарыгының қүрамдас бөліктері мыналар: 1. Бағалы кағаздың айналым кезеңіне қарай: а.ігашңы жэне қаііталама нарық. 2. Бағалы кағаздар нарығын реттеу деңгейіне қарай: үиы.м- дастырылган және ұйымдастырылмаган нарык,. 3. Сауданы жүргізу орнына карай: биржальщ және биржа- дан тыс нарык,. 4. Сауданы жүргізу тәсіліне карай: дәстүрлі жане компью- терлендірілген нарык,. 5. Бағалы кағазбен жасалған мәміленің орындалу мерзіміне карай: кассалык, және мерзі.мді нарык,. Алгашқы нарық - эмитенттің (андеррайтердің немесе эмиссиялык консорциумның) жарияланған эмиссиялық бағалы кағаздарды орналастыруы. Қайталама нарық - орналастырылған бағалы кағаздардың айналысы процесінде бағалы қағаздар нарығының субъектілері арасында қалыптасатын қүқықтық қатынастары. Бұл нарықта бағалы қағаз иесінің меншік құқықтарының басқа түлғаға өтуіне баланысты кез келген жиынтық операциялар орындалады. Үйымдастырылган нарық - мәмілелер сауда-саттықты ұйым- дастырушының ішкі күжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс саласы. Үііылідастырылліаган нарық - бағалы кағаздармен жасалатын мәмілелер сауда-сатгықты ұйымдастырушының ішкі кұжаттарында белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын саласы. Биржалық нарық бағалы қағаз саудасы қор биржасын- да жүргізіледі. Биржалық нарықтың мәні ұйымдастырылған нарыққа ұқсас болып келеді. Биржадан тыс нарық - үйымдастырылған және ұйымдас- тырылмаған нарық ретінде болуы мүмкін. Нарықтық экономика- да ұйы.мдастырылған нарық қор биржасы арқылы жүзеге асыры- лады. Ұйымдастырылмаған нарық биржадан тыс нарықта жүзеге асырылады. Дәстүрлі нарық - бағалы қағаздарды сатудың дәстүрлі ны- саны, әдетте бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылар нақты бір жерде кездесуі арқылы жүзеге асырылады. Сауда ашық және жабык нысанда жүргізіледі. Компьютерлендірліген нарық - компьютер желісін және қазіргі кезеңдегі байланыс құралдарын пайдалану негізінде, бағалы қағаздар саудасы әртүрлі нысанда жүргізіледі. бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар: * сұраныс пен ұсыныс; * делдалдар мен басқа қатысушылар; * нарықтық инфрақұрылым, яғни екінші деңгейдегі банктер, қор биржасы, инвестициялық институттар және т.с.с; * нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер 84.Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары - бүл бағалы кағаздарды сататын және сатып алатын, бағалы қағаздар бойынша есеп айырысуды жүзеге асыратын және айналысын қамтамасыз ететін ұйы.мдар, мекемелер немесе жеке тұлғалар. Багалы кагаздар нарыгының қатысушыларын екі пюпқа жіктейміз. 1. Багалы қагаздар нарыгының жай қатысушылары: 1.1. Мемлекет, муниципалитеттер, ірі үлттық және халық- аралык компаниялар. Олардың бағалы қағаздарды шығаруы және оны жүзеге асыруы көп қиындық тудырмайды. Осы топтың шы- ғаратын бағалы кағаздары жоғарғы табысты қамтамасыз етпейді, дегенмен де мемелекеттік бағалы қағаздарға деген нарыққа қатысушылардың сенімділігі жоғары; 1.2. Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыратын қаржылык институттар (коммерциялық және инвестициялық банктер, сактандыру үйымдары, зейнетақы қорлары және т.б.); 1.3. Инвесторлар - жеке және институционалды инвесторлары. 2. Багалы қагаздар нарыгының кәсіби қатысуіиылары мы- налар: 2.1. Брокер - бағалы қағаздар нарығының клиентінің тап- сырмасы бойынша, соның есебінен және мүдделерін көздеп, эмиссиялык бағалы кағаздармен және өзге де каржы қүралдары- мен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы. 2.2. Дилер - ұйымдастырылған және үйымдастырылмаған бағалы кағаздар нарығында оған тікелей кіру құқығымен өз мүдделерін көздеп және өз есебінен (эмиссиялық) бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдармен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы. 2.3. Тіркеуші-бағалы қағаздарнарығыныңбағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімдері жүйесін қалыптастыруды. сақтауды және жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушы. 2.4. Багалы қагаздарды нақтылы устаушы - нақтылы ұстау шартына сәйкес бағалы қағаздарды ұстаушылардың атынан жә- не есебінен белгілі бір заңды іс-әрекеттерді жасау, сондай-ақ бағалы қағаздар бойынша қүқықтарды есепке алу мен растау және осындай ұстаушылардың бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерін тіркеумен байланысты қызметті жүзеге асыратын кәсіби қатысушы. Орталық депозитарий, кастодиан, брокер және дилер нақты ұстау қызметін көрсетуге кұқылы. 2.5. Кастодиандар - бағалы қағаздар нарығының қаржы құ- ралдарының және клиенттер ақшасының есебін алуды және олар бойынша кұқыктарды растауды, клиенттердің күжатты қаржы қүратдарының сакталуы жөнінде өзіне міндеттемелер қабылдай отырып, оларды сақтауды және Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өзге қызметті жүзеге асыратын кәсіби қатысушылар. 2.6. Орталык, депозитарий - орталық депозитарий коммер- циялық емес ұйым. Ол - Қазақстан Республикасы аумағында депозитарлық қызметті жүзеге асыратын бірден-бір ұйым. Депозитарлық қызмет - бағалы қағаздар иелерінің құқыктарын есепке алу және растауға, бағалы қағаздармен мәміле жасауда техникалық жағынан қамтамасыз етумен байланысты қызмет. 2.7. Инвестициялық портфелъді немесе зейнетақы актив- терін баск,арушы - бағалы қағаздар нарығының азаматтық құ- қықтық объектілерін басқару жөніндегі қызметті өз атынан, клиенттің мүдделерін көздеп және соның есебінен жүзеге асыра тын кәсіби қатысушы. 2.8. Сауда-саттык,ты уйымдастырушылар - қор биржасы және биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы жатады. 2.9. Трансфер агент - бағалы қағаздар нарығының өз клиент- терінің арасында құжаттар (ақпараттар) қабылдау мен беру жө- нінде қызмет көрсететін кәсіби қатысушы. 2.10. Клирингтік қыз.меіп - клиринг өзара талаптар мен мін- деттемелерді есепке алу деген ұғым. Клиринг - есептейтін ком- пьютерлік жүйе мен әдістерді пайдалану негізінде, арнайы меке- менің көмегімен іске асырылатын, мәміле бойынша жиынтық есеп айырысу операциясы. Мемлекеттің бағалы қағаздардың сипаттамасы . 85.Қазақстанда құнды қағаздар нарығының дамуы 1991-1994 жылдар аралығында, еліміздегі бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік қоғамдарға айналдырылуынан бері басталды. Қор нарығының бұдан басқа да элементтері мен институттары, соның ішінде Қазақстан Республикасының құнды қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылып, жұмыс істей бастады. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі нарықта негізінен мемлекеттік құнды қағаздарды орналастыру жөніндегі аукциондар ғана өткізіліп отырды. Мұнан кейінгі кезеңде (1995-1998 жылдар) Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған сәйкес қор нарығының заңдық базалары қалыптастырылып, нарықтық инфрақұрылымдарын құру жұмыстары толық аяқталса, үшінші кезеңінде (1999-2000 жылдар) негізгі назар шаруашылық субъектілерін құнды қағаздар нарығына тарту мәселесіне арналды. Қазақстандағы құрылған қор нарығының инфрақұрылымдары ТМД елдері арасында ең үздіктердің бірі болып табылады. Бірақ олар қаржы секторымыздағы банк қызметі секілді жедел дамып кете алмай отыр. Ал бұл кемшілік тек бізге ғана емес, бүкіл ТМД елдеріне тән деуге болады. Мәселен, Ресей қаржыгерлері өз елдеріндегі осы құнды қағаздар нарығының тартымдылығының төмендігі салдарынан N-дік мөлшердегі қаржылары айналымға шығарылмай, жай жатқандығын айтып жүр. Ел экономикасының кәдесіне аспай тығулы жатқан мұндай қаржы бізде де аз 86. Багалы қагаздар нарыгының мәні - нарық қатысушылары- ның бағалы қағаздарды шығаруымен және бағалы қағаздардың айналысымен байланысты экономикалық қатынастарының жи- ынтығын білдіреді. Осы тұрғыдан бағалы қағаздар нарығының мәні кез келген басқа тауар нарығының анықтамасынан өзгешеленбейді. Тауар шаруашылығы түрғысынан алғанда бағалы қағаздар нарығы бір жағынан кез келген тауар нарығына ұқсас, яғни бағалы қағаз нарығының кұралдары тауар тұрғысынан қарастырылады, ал екінші жағынан тауар мен бағалы қағаздың арасында өзіндік айырмашылық бар. Багалы кргаздар нарыгының өзіндік ерекшелігі бар қызмет- теріне мыналар жатады: 1) қайта белу қызметі; 2) қаржылық және баға тәуекелін сақтандыру немесе хед- жирлеу қызметі. 87.Багалы қағаздар нарығының рөлін мына екі позиция тұр- ғысынан бағалауға болады: әртүрлі көздерден ақша қаражаттарын тарту көлемі тұрғысынан және бос ақшалай қаражаттарды қандай да бір нарыкка орналастыру тұрғысынан. Ақша каражаттарын тарту ішкі және сыртқы көздер есебінен жүргізілуі мүмкін. Әдетте ішкі көздерге мыналарды жатқызады: амортизациялық аударымдар және алынған пайда (кіріс). Ал сыртқы көздерге: банктік ссуда және бағалы қағазды шығарудан түскен акша қаражаттары жатады. Дамыған елдерде тартылған каражаттардың ішкі көздері 75 %-ды, ал сыртқы көздері шамамен 5 немесе 20 %- ды кұрап отыр. келісімшарт нысанында: фьючерс, форвард, опцион, своп; кепілдік нысанында: варрант, коносамент; куәлік нысанында: депозитарлық қолхаттар, банктік сер- тификаттар, ипотекалық куәліктер. 3.1. Бағалы қағаз нарығының мәні мен атқаратын кызметтері 39 Бос акшалай каражаттар пайда әкелетін әртүрлі салаларда пайдаланылуы мүмкін: өндіріс, күрылыс, сауда, байланыс және т.б. салаларда. Ақшалай ресурстар зейнетақы және сақтандыру қорына, әртүрлі бағалы қағаздарға, ссуда ретінде, банктік депо- зитке орналастырылуы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығының мәні оның атқаратын қызметтері арқылы анықталады. Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтерін шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Жалпы нарыктық және өзіндік ерекиіелігі бар ңызмет. Багалы қагаздар нарыгының жалпы нарықтық қызметіне мыналар жатады: 1) коммерциялық қызмет, яғни бағалы қағаздар нарығын- дағы операциялардан пайда алу; 2) бага белгілеу қызметі, сұраныс пен үсыныс негізінде нарықтық бағаның қалыптасуын қамтамасыз ету; 3) ақпараттык, қызметі, нарық өздерінің қатысушыларын сауда объектілері мен нарықтың қатысушылары туралы әртүрлі ақпараттармен қамтамасыз етеді; 4) реттеушілік қызметі, нарық сауда-саттықты ұйымдас- тыру және оған қатысу ережесін қалыптастырады, нарыққа қатысушылар арасындағы дау-дамайды шешу тәртібін бекітеді. Қазақстан Республикасында қарпыздық міндеттемелердің жіктелуі және түрлері Қазыналық міндеттемелер эмиссияның көлемі және динамикасы (МЕККАМ,МЕОКАМ,МЕКАВЕМ,АВМКЕКАМ,НСО) 89.Акция (нидер. aktіe , нем. Aktіe, лат. aktіү - қарамағына беру, рұқсат беру) — акционерлік қоғамды немесе кәсіпорынды дамытуға қаржы салғанын куәландыратын және оның иесіне акционерлік қоғам пайдасының бір бөлігін дивиденд түрінде алуына құқық беретін құнды қағаз. Акция айналым мерзімі белгіленбей-ақ шығарылады. Онда көрсетілген сома акцияның нақты бағасы болып табылады. Ал акция сатылатын және сатып алынатын құнды қағаз болғандықтан оның сатылу бағасы сатылу курсымен анықталады. Мысалы: акцияда 100 теңге деп көрсетілсе, бұл оның нақты бағасы, ал төленетін дивиденд пен несие капиталы процентінің деңгейіне байланысты ол 110-115 теңгеден сатылуы мүмкін. Акцияның бір акционерден екінші акционерге берілу тәсіліне қарай олар атаулы және ұсынбалы дейтін екі түрге бөлінеді. Атаулы акциялардың иелері міндетті түрде корпорация реестірінде тіркелуге тиісті. Ұсынбалы акцияларды корпорация тіркемейді. Корпорацияны басқаруға қатысу құқығына сәйкес акциялар жай және пайдалы болып бөлінеді. Жай акциялар акционерлік қоғамды басқаруға қатысуға құқық береді. Пайдалы акциялар басқаруға қатысу құқығын бермейді, әйтсе де олар тұрақты түрде белгіленген дивиденд түсіреді және пайданы бөлу немесе қоғамның жойылуы кезінде жай акциялармен салыстырғанда артықшылыққа ие болады.[1][2] Мемлекеттік бағалы қағаздарды айналысқа шығару,өтеудің Қазақстандық және халықаралық практиада салыстырмалы талдау Мемлекеттік багалы қагаздар - эмитенті мемлекет болып табылатын, мемлекеттің ішкі қарызының формасын немесе борыштык бағалы кағаздар. Экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар жалпы экономиканың дамуында, банктік жүйенің өтімділігін ұстап тұруда. мемлекеттік шығыстарды қаржыландыруда маңызды орын алады. Мемлекеттік бюджеттің шығынын мемлекеттің орталық немесе коммерциялық банктерден алған несиесі есебінен де қаржыландыруға болады. Бірақ бұл мақсаттарға несиенің сирек жұмсалатындығын дүниежүзілік тәжірибе көрсетті. Бұдан басқа банктердің өзі - қысқа мерзімді несиелерді жоғарғы пайызбен беруге мүдделі. Мемлекеттік бюджет шығынын жабу үшін ақшаны эмиссиялау орынсыз, себебі бүл инфляция мен ақша айналысының бұзылуына әкеледі. Мемлекеттік багалы ңагазОар әртүрлі нысандарда шыгарылады: қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық вексельдер, облигациялар және тағы да басқалар. Олардың арасындағы айырмашылық мыналарға: іс-әрекет ету сипатына, мерзіміне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылық сипатына, үстаушыларына байланысты. Қазакстан Республикасында қазынашылық вексельдер мемлекеттік казынашылык міндеттемелер нысанына түрленген. Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде орналастырылатын мемлекеттік бағалы қағаздың түрі болып табылады. Айиалыска .мемлекеттік багалы қагаздарды шыгару арңылы келесідеіі мәселелерді шешуге болады: 7.1. Мемлекеттік багалы кағазлардың мәні 1) мемлекеттік бюджеттің дефицитін қаржыландыру; 2) мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын қаржыландыру: элеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй, құрылыс саласында мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру; 3) экономикалық белсенділікті реттеу: айналыстағы ақша массасын реттеу, баға мен инфляцияға эсер ету және т.б. Мемлекеттік багалы қагаздарды орналастыруы: 1) қаржы министрлігі, орталық банк арқылы; 2) Үкімет арқылы; 3) азаматтық кұқықтық келісімшарт жасаған бірінші иелері арқылы. Бүгінгі таңда ҚР-сындағы қаржы ұйымдарының инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі мемлекеттің бағалы қағаздарға жұмсалып отыр. Себебі мемлекеттік бағалы қағаздарға салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк ондағы қаражатты тез арада қолма-кол ақшаға айналдыра алады, екіншіден, тәуекел деңгейі төмен бағалы қағаздар қатарына жатқызылады. Сэйкесінше олардан алатын табыс та темен болып келеді. 88.Бағалы кағаздың өзіне тән белгілеріне карай жіктеледі. Ба калы қағаздың мәнін сипаттайтын көрсеткіштер мыналар: 1) бағалы кағазды пайдалану мақсаты; 2) бағалы қағаздың шығарылу нысаны; 3) бағалы қағазды пайдалану мақсаты; 4) бағалы қағаздың ұлттык сипаты; 5) меншік құқығын беру ерекшелігі; 6) бағалы қағазды эмиссиялау; 7) бағалы қағазды шығарушы - эмитенттің түрі; 8) бағалы кағаздың айналымдылық деңгейі; 9) бағалы қағаз бойынша тәуекел деңгейі; 10) бағалы қағаз бойынша есептелетін табыстың деңгейі; 11) бағалы қағаздың номиналы; 12) бағалы қағазды тіркеу; 13) бағалы кағаз бойынша базистік актив; 14) бағалы қағаз бойынша эмитенттің міндеттемелері. Багалы кагаздын жіктелімі Айналыс мерзіміне карай : 1. мерзімді бағалы кағаз: - кыска мерзімді - 1 жылға дейін; - орта мерзімді - 1 жылдан шамамен 5-10 жылға дейін; - ұзак мерзімді - 10 жылдан жоғары шамамен 20 - 30 жылға дейін; 2. мерзімсіз бағалы қағаз. Шығарыл} нысанына карай: 1) кркатты бағалы кағаз: 2) кужатсыз бағалы кағаз 90.Акциялар түрлері Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Акция қоғам шығаратын және орлардың түрлері мен категорияларына қарай акционердің дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылған жағдайда оның қалған мүліктерінің бір бөлігін иемдену құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне қоғам капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқығын береді. Қоғам қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады, яғни акция – қолдану мерзімі шектеусіз бағалы қағаз. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына болад Акцияда жазылған сома оның көрсетілген(номинал) құны деп аталады. Көрсетілген құн қоғамның жарғылық капиталының бір акцияға шаққандағы бағасын білдіреді. Алайда, акцияны шығарған қоғам оның нақты бағасы қандай болатынына кепілдік бермейді. Нақты бағаны тек нарық айқындайды. Нарықтағы акцияны сатып алу-сату бағасын акцияның бағамы(курсы) деп атайды. Бұл баға акцияда жазылған бағадан өзгеше: ол көрсетілген құннан жоғары да, төмен де болуы мүмкін. Демек, акцияның эмиссиялық және нарықтық бағасын, сондай-ақ дивиденд мөлшерін анықтау үшін оның көрсетілген құны бағдар тәрізді болады. Қоғам таратылған жағдайда акционерлерге тиесілі оның мүлкінің үлесі акцияның номиналы мен санына пропорционалды есептеледі Акционерлік қоғам құрылғанда оның акциялары жарғылық оның акциялары жарғылық капиталға қосқан салымына тең көлемде құрылтайшылар арасында орналастырылады. Сөйтіп акция: • Жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда; • Меншікті акцияландырғанда, яғни кәсіпорынды акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда; • Қоғамның жарғылық капиталын қосымша молайтқанда шығарылады. Муниципалды бағалы қағаздар,Қазақстан Республикасының территориясына шығару және айналысқа енгізу практикасы Муниципалдық бағалы қағаздар – жергілікті билік органдарының жергілікті жерлерде əр түрлі шараларды қаржыландыру мақсатында шығаратын бағалы қағаздары. Муниципалды бағалы қағаздарды эмиссиялаудың мақсатын төмендегідей топтарға топтастыруға болады. • Жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға;• Бір жолғы ірі сомада қаражат жұмсауды қажет ететін табыссыз объектілерді қаржыландыруға, атап айтқанда: əлеуметтік бағыттағы объектілердің (мектептер, ауруханалар, кітапханалар, мұражайлар жəне т.с.с.) жəне жергілікті инфрақұрылым объектілерінің (жолдар, көпірлер, жылу жəне су жүйелері жəне т.с.с) құрылысына, жаңартылуына, оларды жөндеуге; · Шығынын өзі толтыратын (салынған үйді немесе оның бірнеше бөлігін сатқаннан түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын қаржыландыруға арналған. Муниципалды бағалы қағаздың эмиссиялану нысаны: · Муниципалды бағалы қағазды шығару; • Ссуда. Муниципалды бағалы қағаз əдетте муниципалды облигация түрінде шығарылады. Ссуда бюджеттік желі арқылы немесе коммерциялық банктермен берілуі мүмкін. Əлемдік тəжірибеде муниципалдық бағалы қағаздарды шығарудың негізі муниципалдық заем (қарыз алу) болып саналады. Осындай бағалы қағаздарды шығарушыларға заң негізінде салық жеңілдігі беріледі. Сондықтан қарыз міндеттемелерін эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екінші деңгейдегі банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципалдық бағалы қағаздарды негізінен жергілікті халық, коммерциялық банктер, сақтандыру жəне зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар жəне басқа да жергілікті кəсіпорындар мен ұйымдар сатып алады. Муниципалдық бағалы қағаздар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципалдық мүліктермен немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық жобаларды орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі.Муниципалдық бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының екі түрлі себебі бар: • Салықтық жеңілдіктер есебінен банктік несиеге қарағанда олардың табыстылығы жоғары;• Уақытша бос ақшалай қаражатын акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарына немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда сенімділігі жоғары.Муниципалдық бағалы қағаздарды шығару жəне айналысқа түсіру жөнінде жергілікті атқарушы үкімет органдары шешім қабылдайды. Муниципалдық облигациялық займдарды орналастыру бір немесе бірнеше өкілетті коммерциялық банктердің немесе басқа коммерциялық құрылымдардың делдалдық етуімен жүргізіледі. 91. 91 Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу қүқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды басқаруға қатысу қүқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу қүқығы бар. Қүқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады. Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд қоғамның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтканда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес. Қоғам жай акцияның номналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында қоғамның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Қоғам жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің бклгілі-бір бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді. Туынды бағалы қағаздардың экономикалық мазмұны Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізігі және туынды болып бөлінеді. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» заңда туынды бағалы қағаздар осы қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс құқықтыры және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады. Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды. Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы және баға тәуекелдіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті нарыққа шығу мүмкіндігін алуға байланысты. Туынды бағалы қағаздар және олардың сипаттамасы Туынды бағалы қағаз деген базистік активтердің бағасы өзгеруіне байланысты, яғни осы бағалы қағаздың негізі болған активке шығарылған мүліктік құқықты (міндеттемені) білдіретін құжатсыз формадағы бағалы қағаз. Туынды бағалы қағаздар деп аталуының себебі, олар негізгі классикалық бағалы қағаздарға (акция, облигация) шығарылады. Туынды бағалы қағаздарды сатып алу-сату үшін екі жақ мерзімді мәмілеге келеді. Онда мәміле жасаушылар көрсетілген активті болашақта алу, бірақ шарттасқан кездегі баға бойынша жеткізіп беру көзделеді.. Туынды бағалы қағаздардың негізгі ерекшеліктері: • олардың бағасы оларды шығаруға негіз болған биржалық (базистік) активтің бағасына негізделеді; • олардың айналысының сыртқы формасы негізгі бағалы қағаздардың айналысына ұқсас болады; • шығару негізі болған активтің айналыс мерзімімен салыстырғанда (акция – мерзімсіз, облигация – бірнеше жылдар, тіпті ондаған жылдар) оларды қолдану уақыты шектеулі (бірнеше минуттан бірнеше айға дейін) болады; • басқа активтермен салыстырғанда тувнды бағалы қағаздарды аз ғана инвестиция жұмсалғанмен оларды сатып алу-сатудан пайда түсіріледі. Себебі инвестор активтің барлық құнын төлемей, тек кепілдік (маржалық) жарнаны ғана төлейді. Туынды бағалы қағаздардың түрлері:опцион, депозитарлық қол хат, варрант,коносомент Опцион – шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз. Ол белгіленген уақытта немесе одан бұрын келісілген бағамен қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық береді.Опцион биржада саудаға түседі. Құқықты бағалы қағаздардың келесі түрі – варрант. Варрант – ол өз иемденушісіне белгілі-бір қоғамның анықталған акция (немесе облигация) мөлшерін алдын-ала бекітілген бағамен алдағы мерзімде сатып алу құқығын беретін екінші қатардағы бағалы қағаз. Ол – қоғамның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқығын беретін міндеттемесі. Шетел экономикалық әдебиеттерінде туынды бағалы қағаздарды деривативтер (derivatives – ағылшынша, туынды) деп те атап, әдетте, оларға форвардтарды, фьючерстерді, бағалы қағаздарға шығарылған опциондарды, варранттарды, депозитарлық қолхаттарды және т.б. жатқызады. Форвард –активті сатып алу-сату жағдайлары туралы алдын-ала келісілген, бірақ болашақта орындалатын биржадан тыс жасалатын мерзімді шарт. Бұндай шарт саудаға түсіру үшін келісілген актив бағасының қолайсыз өзгеруінен сақтандыру үшін жасалады, яғни бағасы өскенде шартты сатып алушы ұтса, төмендегенде сатушы ұтады. Фьючерс – мәмілеге келген кезде бекітілген бағамен белгілі-бір бағалы қағаздың стандартты мөлшерін болашақта сатып алуға немесе сатуға жасасқан шарт. Оның опционнан өзгешелігі таңдау құқығы емес, ол – орындау үшін алған міндеттеме. Бұл стандартты шартта фьючерстің барлық параметрі – мерзімі, стандартты лоттың көлемі, сақтандыру депозиті көрсетіледі. Фьючерстермен саудаға қатысушылардың мақсаты ─ бағалы қағаздардың өзін сатып алу емес, бағасының айырмасын алу үшін ұйымдасқан ойын. Депозитарлық қолхат – ол шетел компаниясы шығарған акцияның белгілі-бір мөлшерін банктің иемденуін куәландыратын бағалы қағаз. Ол арнаулы заң негізінде шығарылады. 92. Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, айырбасталатын және айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда: - үстеме пайданы бөлуге катысу; - хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу; - акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, қоғам қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың коғам ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуга мүмкіндік береді Варранттар және жазылу құқығы:олардың айырмашылықтары және ұқсастығы Варрант - иесіне, тіркелген баға бойынша, бекітілген мерзім ішінде, қандай да бір эмитент-компанияның акциясының (немесе облигациясының) нақты санын сатып алуға құқық беретін екінші ретті бағалы қағаз. Варранттың базалық активіне акция (немесе облигация) жатады. Накты мерзімге шығарылған варрант, айналыс мерзімі ішінде нарыққа түспейді, варрантты акцияға немесе облигацияға айырбастау кезінде пайда болады. Иесі үшін варранттың құндылығы мынада: акцияның болашақтағы (алдағы кезеңдегі) құны мен варрантта тіркелген құны арасындағы айырма түрінде дифференциалды табыс алу мүмкіндігінде. Бұл бағалы қағаздың айналыс мерзімі шамамен 10-20 жылды құрайды немесе мерзімі шектелмеген. яғни мерзімсіз болады. Акцияның ағымдағы нарықтық бағасынан 15-20 пайыздан асатын мөлшерде, варранттың тіркелген бағасы белгіленеді. Белгіленген баға варранттың айналыс мерзімі ішінде өзгеріссіз калуы мүмкін немесе әрбір 5 жыл сайын өсіп отыруы мүмкін. Варрант кез келген бағалы қағаз сияқты нарықта сатылады және сатып алынады. Варрантты акцияға айырбастамай-ақ эмитенткомпания оны иесінен сатып any арқылы өтеуі мүмкін. Варрантты эмитент-компания акциялармен және облигациялармен коса шығарады. Бұл, бір жағынан, бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда тартымды (өтімді) етсе, екінші жағынан, коғамның эмиссиялық шығындарын азайтады. Варрант қоғамның басқа бағалы қағаздарымен коса шығарылғаннан кейін, олардан бөлініп, өз алдына айналымға түседі. Ол туралы қоғамның жарғысында көрсетілген болуы керек. Варрант бөлінгеннен кейін негізгі бағалы қағаздың сатылу бағасы варрант бағасынан кемиді. Екінші нарыққа түскен варрант өзінің нарықтық курсына ие болады. Варрант бойынша сатып алынатын бағалы қағаздың бағасы варранттың орындалу бағасы деп аталады. Кейде варрантты негізгі бағалы қағазбен бірге ұсынады, ондай жағдайда олардың бағасын біріктіріп айтады. Экономикалық мазмүны жағынан варрант опцион коллға (опционды сатып алу) ұқсас болып келеді. Варрант пен опцион колл арасында мынадай өзіндік айырмашылықтар бар: 1) варрантты компания эмиссиялайтын кепілдік нысанындағы бағалы қағаз, ал опцион опциондық мәміле жасаудан туындаған мерзімді келісімшарт; 2) ) варрант үзақ мерзімге шығарылса, ал опциондық мәміле - қысқа мерзімге шығарылатын келісімшарт; 3) варрант алғашқы иемденушіге ақысыз берілсе, ал опцион иесі опционды жаздырып алушыға (сатушыға) ол үшін сыйақы төлейді; 4) варранттың саны негізделіп шығарылатын бағалы қағаз көлемімен байланысты, яғни шектеулі, ал опциондық келісімшарттың саны нарықтың қажеттілігіне байланысты аныкталады; 5) Варрантты эмиссиялаған жағдайда компанияның капиталы (меншік немесе қарыз капиталы) үлғаяды, ал опциондық келісімшартты жасасқан кезде компанияның капиталы өзгеріссіз қалады. Коносамент - жүкті тасымалдауға, тиеуге және алуға құқық беруді куәландыратын халыкаралық катынастарда қолданылатын, стандартты формадағы қүжат. Коносаменттің формалары: - мәлімдеуші коносамент, яғни коносаментті мәлімдеуші жүктің иесі болып табылады; - атаулы коносамент, яғни жүктің иесінің аты-жөні коносаменте көрсетіледі. Атаулы коносаменты баска тұлғаға беруге болмайды; ордерлік коносамент, яғни бұл кеңінен таралған коносамент болып табылады. Коносаментті бір тұлғадан екінші бір түлғаға беру аударып жазу индоссамент арқылы жүзеге асырылады. Коносаментте көрсетілген мәліметтерді өзгертуге мүмкін болмантын күжат болып табылады. Коносаментте мынадай деректеліелер көрсетіледі. 1) кеменің атауы; 2) тасымалдаушы фирманың атауы; 3) жүкті қабылдау орны; 4) жүкті жіберушінің атауы; 5) жүкті алушының атауы; 6) жүктің атауы және оның негізгі сипаттамалары; 7) коносаментті беру уақыты және орны; 8) кеме капитанының қолы. Коносаментке міндетті түрде сақтандыру полисі тіркеледі. Депозитарлық және олардың түрлілігі. Қазақстандық депозитарлық қолхаттар Депозитарлық қолхат (DR) – бұл жергілікті қор биржасында сатылатын шетелдік компанияның акцияларын ұсынатын банк беретін келісімді сертификат. Депозитарлық қолхат инвесторларға шетел мемлекеттерінің меншікті капиталы акцияларына иелік етуге мүмкіндік береді және оларға халықаралық нарықта сауда жасауға балама мүмкіндік береді. Бастапқыда физикалық сертификат болған депозитарлық қолхат инвесторларға басқа елдердің меншікті капиталындағы акцияларды ұстауға мүмкіндік береді. DR-дің кең таралған түрлерінің бірі – бұл американдық депозитарлық қолхаты (ADR), ол 1920 жылдардан бастап компанияларға, инвесторларға және трейдерлерге әлемдік инвестициялық мүмкіндіктер ұсынады. Негізгі өнімдер Депозитарлық қолхат (DR) – бұл жергілікті қор биржасында сатылатын шетелдік компанияның акцияларын білдіретін келісімді сертификат. Депозитарлық қолхаттар инвесторларға шетелдік нарықта тікелей сауда жасау қажеттілігінсіз шетелдік компаниялардың акцияларына иелік етуге мүмкіндік береді. Депозитарлық қолхаттар инвесторларға әр түрлі нарықтар мен экономикалардағы компаниялардың акцияларын сатып алу арқылы портфолиосын әртараптандыруға мүмкіндік береді. Депозитарлық қолхаттар сыртқы нарықтардан акцияны тікелей сатып алуға қарағанда ыңғайлы және арзан. Депозитарлық қолхатты (DR) түсіну Депозитарийлік түбіртек инвесторларға шетелдік мемлекеттердің биржаларында листингке шыққан компаниялардың акцияларындағы акцияларды ұстауға мүмкіндік береді. Депозитарий түбіртегі сыртқы нарықта қор биржасымен тікелей сауда жасау қажеттілігін болдырмайды. Оның орнына инвесторлар өз еліндегі ірі қаржы институтымен операция жасайды, бұл әдетте төлемдерді төмендетеді және акцияны тікелей сыртқы нарықтан сатып алуға қарағанда әлдеқайда ыңғайлы. Депозитарлық қолхаттардың артықшылықтары Депозитарлық қолхаттар инвесторлар үшін тартымды болуы мүмкін, өйткені олар инвесторларға портфельдерін әртараптандыруға және шетелдік компаниялардың акцияларын сатып алуға мүмкіндік береді. Әртараптандыру – бұл инвестициялық стратегия, оның портфолиосы көптеген салалардағы акциялардың алуан түрлілігін қамтитын етіп жасалады. Депозитарлық қолхаттарды әртараптандыру басқа инвестициялармен бірге портфолионың бір холдингке немесе секторға шоғырлануына жол бермейді. Депозитарлық қолхаттар инвесторларға базалық акциялардың артықшылықтары мен құқықтарын ұсынады, оларға дауыс беру құқығы, дивидендтер кіруі мүмкін және инвесторлар басқаша қол жеткізе алмайтын нарықтар ашады. Депозитарлық қолхаттар сыртқы нарықтағы акцияны сатып алуға қарағанда ыңғайлы және арзан. ADR, мысалы, әр транзакциядан алынатын әкімшілік және баж шығындарын азайтуға көмектеседі.\ Депозитарлық қолхаттар халықаралық компанияларға дүниежүзілік капитал жинауға және халықаралық инвестицияларды ынталандыруға көмектеседі. Депозитарлық қолхаттардың кемшіліктері Депозитарлық қолхаттардың кемшіліктерінің бірі – инвесторлардың көпшілігі қор биржасында тіркелмегендігін және оларды сататын тек институционалды инвесторлардың болуы мүмкін. Депозитарлық қолхаттардың басқа ықтимал кемшіліктеріне олардың салыстырмалы түрде төмен өтімділігі жатады, яғни сатып алушылар мен сатушылар көп емес, бұл позицияға кіру мен шығудың кешігуіне әкелуі мүмкін. Кейбір жағдайларда олар едәуір әкімшілік төлемдермен де келуі мүмкін. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымды ұғымы Бағалы кағаздар нарығының инфрақұрылымы - бұл нормативтер мен ережелермен, институттар (мекемелерден) мен әртүрлі техникалық құрал жабдықтармен материалдандырылған, мәмілелерді жасау және жүзеге асыру барысында колданылатын * технологиялардың жиынтығы. Инфрақұрылымның дамуы нарықтың дамуымен байланысты. Нарықтағы айналым және жасалған ' мәмілелердің саны аз болса, инфрақұрылымды ұстау қымбатқа соғады. > Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын мынадай топтарға топтастыруға болады: 1) реттеушілік; -2)функционалдық; 3)техникалық; 4)ақпараттық Бағалы кағаздар нарығының инфрақұрылымы - бұл нормативтер мен ережелермен, институттар (мекемелерден) мен әртүрлі техникалық құрал жабдықтармен материалдандырылған, мәмілелерді жасау және жүзеге асыру барысында колданылатын * технологиялардың жиынтығы. Инфрақұрылымның дамуы нарықтың дамуымен байланысты. Нарықтағы айналым және жасалған ' мәмілелердің саны аз болса, инфрақұрылымды ұстау қымбатқа соғады. > Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын мынадай топтарға топтастыруға болады: , - реттеушілік; - функционалдық; - техникалық; - ақпараттық. Багалы қагаздар нарыгыныңреттеушілік инфракурылымы - бұл мәмілелердің жүзеге асырылуын реттеуге мүмкіндік беретін, әртүрлі ережелер мен әдістер жиынтығынан тұратын бағалы t қағаз нарығын реттеу жүйесі. Бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесінің мақсаты - бағалы , қағаздар нарығының тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету (тәуекелді төмендету және өтімділікті арттыру). Бағалы кағаздар нарығын реттеуді мемлекет немесе өзін- өзі реттейтін ұйымдар жүзеге асырады. Мемлекет бағалы қағаздар нарығын реттеуді мемлекет шығарған заңмен, нормативтік актілермен іске асырады. Өзін-өзі реттейтін ұйымдарға нарыққа қатысушылардың > бірлестігі, қор биржасы, биржадан тыс сауда жүйесі кіреді. Багаіы қагаздар нарыгының функционалдың инфрақұрылымы - бағалы қағаздармен мәмілелерді жасау процесін қамтамасыз ететін, бағалы қағаздармен сауда-саттықты жүргізу жүйесі (делдалдар, қор биржасы, ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған биржадан тыс нарық, бағалы қағазды аукцион бойынша сату). Алғашқы бағалы қағаздар нарығында делдалдар бағалы қағаздарды қайта сату мақсатымен, эмитенттен төменгі бағада бағалы қағаздарды сатып ала отырып, бағалы қағаздарды алғашқы орналастыруды қамтамасыз етеді. Делдалдарға инвестициялық банктер жатады. Ал қайталама бағалы қағаздар нарығында мәмілелер жасауды брокерлер мен дилерлер іске асырады. Қор биржасы, яғни KASE әрекет етіп жүр. Биржалық нарық ұйымдастырылған нарыққа үқсас болып келеді. Ал биржадан тыс нарықұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған нарықретінде болуы мүмкін. Бағалы қағазды аукцион бойынша сату, яғни бүл аукционға делдалдар мен инвесторлардың өздері қатыса алады. Багаіы кргаздар нарыгыньщ техникалық инфрарұрьтымы жасалған мәмілелер бойынша есеп айырысу жүйесін білдіреді. Мынадай қызметгерді қамтиды: депозитарлық қызмет (бағалы қағаздарды сақгау, бағалы қағаздар бойынша қүқықтарды есепке алу); бағалы қағаздар иелерін тіркеуді жүзеге асыру және сақгаумен байланысты қызмет; есеп айырысу және клирингтік қызмет. Жоғарыда аталған қызмет түрлерін сәйкесінше мына мекемелер жүзеге асырады: орталық депозитарий, тіркеуші және клирингтік мекеме. Багалы қагаздар нарыгының ақпараттық инфрақурылымы бүл байланыс жүйесі мен ақпаратгық жүйеден тұрады. Ақпараттық жүйе - ақпаратты (мәліметтерді) жинау, өндеу және бағалы қағаз нарығына қатысушыларға эмитент туралы ақпаратты, шығарылған жаңа бағалы қағаздар туралы, оның бағасы және бағалы қағаздармен сауда-саттықты жүргізу орны туралы және т.б мәліметтерді беру. Байланыс жүйесін телекоммуникациялық жүйе деп те атайды. Бағалы қағаздар нарығының заңдылық инфрақұрылымы Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының механизмі және міндеттері Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті оның инфрақұрылымы жүзеге асырады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы қаржы рыногының дамыған инфрақұрылымы бар, ол өзіне төлем жүйелерін, Қазақстан қор биржасын (KASE), Банкаралық есеп айрысудың Қазақстан орталығын (МЕҚО), Бағалы қағаздардың орталық депозитарийын, Банкнот фабрикасын, Теңге сарайы мен Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығын (Гохран) кіріктіреді. Бағалы кағаздар нарығының инфрақұрылымы - бұл нормативтер мен ережелермен, институттар (мекемелерден) мен әртүрлі техникалық құрал жабдықтармен материалдандырылған, мәмілелерді жасау және жүзеге асыру барысында колданылатын * технологиялардың жиынтығы. Инфрақұрылымның дамуы нарықтың дамуымен байланысты. Нарықтағы айналым және жасалған ' мәмілелердің саны аз болса, инфрақұрылымды ұстау қымбатқа соғады. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы – бұл нарықта мәмілелерді жасау және орындау үшін қолданылатын, әртүрлі техникалық құралдарда, ұйымдардағы мекемелерде, нормалар мен ережелерде материалдандырылған технологиялардың жиынтығы.Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының негізгі элементтеріне мыналар жатады: Заңнамалық база: «Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 шілдедегі Заңы, «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі Заңы, Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы 13 мамырдағы «Бағалы қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 05.03.1997 ж., «Инвестициялар туралы» Қазақстан Республикасының 08.01.2003 жылғы Заңы, Заңы. Қазақстан Республикасының «Инвестициялық қорлар туралы» 07.07.2004 ж., «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақстан Республикасының 20.06.1997 ж. Бағалы қағаздар нарығының құралдары – барлық түрдегі бағалы қағаздар. Бағалы қағаздармен сауданы ұйымдастыру жолдары. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары – мемлекет, эмитенттер, жеке инвесторлар, институционалдық инвесторлар, кәсіби қатысушылар. Бағалы қағаздар нарығы өзінің біртұтастығына қарамастан шартты түрде бірнеше сегменттерге бөлуге болады. Олар нақты шарттармен, саудаға қатысушылармен, оларда айналыстағы бағалы қағаздармен сипатталады: биржа нарығы, биржадан тыс (бөлшек) нарық және электрондық нарық.Ең дамығаны – тәуекелдердің көп бөлігін өз мойнына алатын және транзакцияларды айтарлықтай жылдамдатуға және бірлік үстеме шығындарды азайтуға қабілетті жоғары тиімді инфрақұрылымды құруға мүмкіндік беретін жоғары айналыммен сипатталатын биржа нарығы. Бұл үшін баға мәмілені қатаң стандарттау, нарық қатысушыларының қызметіне қатаң шектеулер, өтімділік пен сенімділікті қолдауға қатысты міндеттемелерді арттыру болып табылады. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеудің мазмұны,мақсаттары, міндеттері және әдістері Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республикасының Президент! айқындайтын уэкілетті орган жүзеге асырады. Уэкілетті орган - бүл бағалы қағаздар нарығын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган. Уәкілетті орган мынадай функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асырады: 1) Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісе отырып, бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен дамыту саласындағы басымдықтарды айқындайды; 2) Қазақстан Республикасында бағалы кағаздар нарығының жұмыс істеуін камтамасыз ету және ұлттық бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын қалыптастыру, бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың қүқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі мемлекеттік саясатты жүргізеді; 3) өз кұзыреті шегінде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу мәселелері бойынша нормативтік кұқықтык актілер қабылдайды; 4) бағалы қағаздармен қаржы нарығының активтерін таниды; 5) мемлекеттік емес бағалы қағаздарды, туынды бағалы қағаздарды шығару, айналысқа түсіру, өтеу және мемлекеттік тіркеу талаптары мен тәртібін белгілейді; 6) бағалы қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыруға берілген лицензиялар мен рұқсаттардың тізілімін жүргізеді; 7) мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы кағаздар мен туынды бағалы қағаздардың орналастырылуын тоқтата түрады және қайта жаңғыртады, мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздарды шығаруды жояды; 8) бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметпен басқа далицензияланатын кызмет түрлерін жүзеге асыру ережелерін, оның ішінде бағалы қағаздармен мәмілелер жасасу, осы мәмілелерді есепке алу және олар бойынша есеп беру шарттары мен тәртібіне койылатын талаптарды айқындайды; 9) бағалы қағаздар нарығындағы қызметті кәсіби қызмет ретінде мойындайды; 10) бағалы қағаздар нарығындағы қызмет түрлері бойынша лицензиялар берудің талаптары мен тәртібін айқындайды; 11) лицензиаттардың қаржылық түрақтылығының пруденциалдык нормативтерінің түрлері мен өзге де көрсеткіштерін немесе өлшемдерін (нормативтерін), олардың есеп айырысуының және есеп айырысу әдістемесінің тәртібін белгілейді; 12) бағалы қағаздар нарығында қызмет түрлері бойынша лицензиялар береді, лицензиялардың қолданылуын тоқтата тұрады, қайта жаңғыртады және лицензиялардан айырады; 13) орталық депозитарийдің және лицензиаттардың басшы қызметкерлерінің лауазымына кандидатураларды тағайындау үшін келісім береді; 14) орталық депозитарийдің және лицензиаттардың есеп беру тәртібін және есептердің нысандарын айқындайды; 15) эмитенттердің, орталық депозитарийдің және лицензиаттардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады, өз құзыреті шегінде олардың қызметіне тексеру жүргізеді; 16) бағалы қағаздар нарығының субъектілеріне анықталған кемшіліктерді белгіленген мерзімде жоюға бағытталған, орындауға міндетті түзету шараларын қолдану туралыұйғарымдарды жібереді; 17) бағалы қағаздардың эмитенттеріне жарғыларда Қазақстан Республикасының заңдарына кайшылыктарды жою туралы орындауға міндетті үйғарымдарды жібереді; 18) бағалы қағаздарды ұстаушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында сотқа жүгінуге құқылы; 19)бағалы қағаздар нарығын реттеу жөнінде қолданылатын шараларды үйлестіру, бағалы қағаздар нарығындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және өзара мүдделілік туғызатын өзге де мәселелер бойынша бағалы қағаздар нарықтарын реттейтін шетелдік органдармен өзара іс-әрекет жасайды; 20) қор биржасындағы сауда-саттықты тоқтата тұрудың және қалпына келтірудің шарттары мен тәртібін айқындайды; 21)Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу жөніндегі өзге де функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асырады Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеу органдары Қаржы нарығының жұмыс істеуі мемлекеттік реттеуді талап етеді. Қазақстанда мұндай функцияларды жүзеге асырушы уәкілетті орган Ұлттық банктің құрамындағы Бағалы қағаздар жөніндегі департамент болып табылады. Ол эмитенттер қызметіне талаптар мен стандарттарды белгілейді, эмиссиялардың проспектілерін және бағалы қағаздар шығару туралы шешімдерін тіркейді, эмиссиялар бойынша барлық шарттар мен міндеттеме- лерді эмитенттердің сақтауына бақылауды жүзеге асырады, ба- ғалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушыларының қызметін лицензиялайды, бұл рыноктағы инвесторлардың құқықтарын қамтамасыз етеді және т.с.с. Бағалы қағаздар рыногының өзін-өзі реттейтін ұйымы - бағалы қағаздар рыногында өз қызметінің бірыңғай ережелері мен стандарттарын белгілеу мақсатымен қауымдастық (одақ) нысанында бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушы- лары құрған заңи тұлға. Оның негізгі міндеті өзін-өзі реттейт- ін ұйым мүшелерінің және олардың клиенттерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау, сондай-ақ Қазақстан Республикасы- ның бағалы қағаздар рыногында кәсіптік қызметті жүзеге асы- рудың бірыңғай жағдайларын жасауды қамтамасыз ету болып табылады. Шығарылуға және айналысқа мемлекеттік тіркеуден өткен және белгіленген тәртіппен тіркеу нөмірін алған бағалы қағаздар жіберіледі. Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттік органдарға, не арнаулы ұйымға (бағалы қағаздар жөніндегі комиссияға), не қаржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ-татиісті заңдарды шығарып, олардың орындалуын тексерумен конгрессте қүрылған бағалы қағаздар және кор биржалары туралы комиссия шұғылданса, Жапонияда бұл сұрактар Қаржы министрлігінде қаралады. Реттеуші органдар инвесторлардың қаржьюын қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Бірініиіден, нарықта шаруашылық субъектілері ретінде кызмет істейтін барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатар, бағалы қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеуден өтетін барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы кажет, яғни олардың керекті мөлшерде (минимум) өз капиталы болғаны жөн. Инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында, әдетте, тіркеуші органдар тіркеуден өткізбеу құқығын алады. Екіншіден, экономиканың барлық субъектілерін нақты хабарлармен қамтамсыз ету. Ол әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар туралы анық та толық хабар беретін эмиссия проспектін шығарумен жүзеге асырылады. Оған алдын ала белгілі бір адамдар ғана біліп және тек солардың арасында орналастыратын жеке бағалы қағаздар қосылмайды. Одан басқа эмитенттер бұқаралық ақпарат беттерінде үнемі қаржы есебін, фирманың басшы адамдары туралы өзгерістерді жариялап тұруға міндетті. Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру және ондағы құқықтық тәртібін сақтауқызметімен де айналысады. Бұл органдардың өкілі заң бұзушылардың кез-келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара қолданып, істерін сотқа беруге құқығы бар. Ол үшін оларға мысалы, бағалы қағаздарға және ақша қаражатына тыйым салуға (арест), құжаттарын алуға және с.с. үлкен өкілеттілік берілген. Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығын реттеумен және қадағалаумен айналысатын уәкілетті орган — ол 2004 жылы құрылған Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау Агенттігі. Агенттіктің негізгі атқаратын қызметтері мыналар: • бағалы қағаздар нарығын дамытудың мемлекеттік саясатын және заңнамалық базасын дайындау және орындау; • белгіленген мақсатқа (негізінен макроэкономикалық) жету үшін қаржы ресурстарын (мемлекеттік және жеке) шоғырландыру; • нарыққа қатысушылар үшін «ойын тэртібін» белгілеу; • нарықтың кәсіби мамандары мен нарық клиенттері үшін қаржылық тұрақтылық пен нарықтың қауіпсіздігін бақылау; • нарықтың жағдайы туралы ақпарат жүйесін құру және оның инвесторлар үшін ашықтығын қамтамасыз ету; • инвесторларды шығыннан корғау жүйесін құру және т.с.с.қызметтер. Бағалы кағаздар нарығын мемлекеттікреттеу тәсілдерімен қатар нарықтың өзін-өзі реттеу іс-шараларының да маңызы зор. Өзін-өзі реттеуде қоғамдық реттеу әдістері қолданылады. Ондай әдістерге бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби кызметтердің стандартын дайындау және оларды практикада жаппай қолдану, теріс ниетті жарнамаға рұхсат бермеу, инвесторлар мен эмитенттердің жақсы қылықтарын дэріптейтін қоғамдық пікір қалыптастыру әрекеттері жатады. Бағалы кағаздар нарығын реттеудің мақсаты — бағалы қағаздармен келісімге келушілердің заңды мүдделері мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Мемлекеттің мұндай айырықша статусқа ие болуы ол бағалы қағаздар нарығында ең ірі эмитент (мемлекеттік карызды қаржыландыру), әрі инвестор (кәсіпорындар мен банктердің бағалы қағаздарындағы мемлекеттік акциялардың бумасы) болуына байланысты туындайды. Сондай-ақ, бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсететін қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік органдарға жүктелген. Олардың ең негізгісі — 1995 жылы Президенттің «Бағалы қағаздар жэне Қор биржасы туралы» жарлығына сэйкес құралған Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия Қазақстанда бағалы қағаздар мемлекттік реттеу механизмі Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын уәкілетті орган жүзеге асырады. Уәкілетті орган - бұл бағалы қағаздар нарығын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган. Уәкілетті орган мынадай функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асырады: 1) Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісе отырып, бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен дамыту саласындағы басымдықтарды айқындайды; 2) Қазақстан Республикасында бағалы кағаздар нарығының жұмыс істеуін камтамасыз ету және ұлттық бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын қалыптастыру, бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың қүқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі мемлекеттік саясатты жүргізеді; 3) өз кұзыреті шегінде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу мәселелері бойынша нормативтік кұқықтык актілер қабылдайды; 4) бағалы қағаздармен қаржы нарығының активтерін таниды; 5) мемлекеттік емес бағалы қағаздарды, туынды бағалы қағаздарды шығару, айналысқа түсіру, өтеу және мемлекеттік тіркеу талаптары мен тәртібін белгілейді; 6) бағалы қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыруға берілген лицензиялар мен рұқсаттардың тізілімін жүргізеді; 7) мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы кағаздар мен туынды бағалы қағаздардың орналастырылуын тоқтата түрады және қайта жаңғыртады, мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздарды шығаруды жояды; 8) бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметпен басқа далицензияланатын кызмет түрлерін жүзеге асыру ережелерін, оның ішінде бағалы қағаздармен мәмілелер жасасу, осы мәмілелерді есепке алу және олар бойынша есеп беру шарттары мен тәртібіне койылатын талаптарды айқындайды; 9) бағалы қағаздар нарығындағы қызметті кәсіби қызмет ретінде мойындайды; 10) бағалы қағаздар нарығындағы қызмет түрлері бойынша лицензиялар берудің талаптары мен тәртібін айқындайды; 11) лицензиаттардың қаржылық түрақтылығының пруденциалдык нормативтерінің түрлері мен өзге де көрсеткіштерін немесе өлшемдерін (нормативтерін), олардың есеп айырысуының және есеп айырысу әдістемесінің тәртібін белгілейді; 12) бағалы қағаздар нарығында қызмет түрлері бойынша лицензиялар береді, лицензиялардың қолданылуын тоқтата тұрады, қайта жаңғыртады және лицензиялардан айырады; 13) орталық депозитарийдің және лицензиаттардың басшы қызметкерлерінің лауазымына кандидатураларды тағайындау үшін келісім береді; 14) орталық депозитарийдің және лицензиаттардың есеп беру тәртібін және есептердің нысандарын айқындайды; 15) эмитенттердің, орталық депозитарийдің және лицензиаттардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады, өз құзыреті шегінде олардың қызметіне тексеру жүргізеді; 16) бағалы қағаздар нарығының субъектілеріне анықталған кемшіліктерді белгіленген мерзімде жоюға бағытталған, орындауға міндетті түзету шараларын қолдану туралыұйғарымдарды жібереді; 17) бағалы қағаздардың эмитенттеріне жарғыларда Қазақстан Республикасының заңдарына кайшылыктарды жою туралы орындауға міндетті үйғарымдарды жібереді; 18) бағалы қағаздарды ұстаушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында сотқа жүгінуге құқылы; 19)бағалы қағаздар нарығын реттеу жөнінде қолданылатын шараларды үйлестіру, бағалы қағаздар нарығындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және өзара мүдделілік туғызатын өзге де мәселелер бойынша бағалы қағаздар нарықтарын реттейтін шетелдік органдармен өзара іс-әрекет жасайды; 20) қор биржасындағы сауда-саттықты тоқтата тұрудың және қалпына келтірудің шарттары мен тәртібін айқындайды; 21)Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу жөніндегі өзге де функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асырады. Қор биржасы және оның бағалы қағаздары нарығындағы экономикалық ролі Қор биржасы - акционерлік коғамның ұйымдық-кұкықтық нысанында құрылған, осы сауда-саттықты ұйымдастырушының сауда жүйелерін пайдалана отырып, оларды тікелей жүргізу арқылы сауда-саттықты ұйымдық және техникалык жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға. Қор биржасының әр акционері оған тиесілі қор биржасының акцияларының санына тәуелсіз, акционерлердің жалпы жиналысында тек бір дауысты иеленеді. Қор биржасы өзінің жарғысына сәйкес жарғылык капиталын қалыптастыруға қатыспайтын «алтын акция» шығарады. Қор биржасының «алтын акциясының» иесі - валюталық реттеу және Қазақстан Республикасының мемлекеттік қағаздар нарығын реттеу мәселелері бойынша кор биржасының органдарының шешімдеріне вето салу қүқығы бар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Биржада нормативтік құжаттардың түтас бір тобы болады. Ең маңызды қүжаттардың бірі - биржалык сауданың ережелері. Сауда-саттықты үйымдастырушының ережелерін оның атқарушы органы әзірлейді, уәкілетті органмен келісіледі және саудасаттық ұйымдастырушының директорлар кеңесі бекітеді. Сауда-саттықты үйымдастырушының ережелері сауда-саттықты ұйымдастырушы мүшелерінің қызметін, сондай-ак саудасаттықты ұйымдастырушы мен оның мүшелері (клиенттері) арасында туындайтын кұқықтық қатынасты реттейді. Сауда-саттықты ұйымдастырушының ережелері сауда-саттықты ұйымдастырушының функциясына кіретін мәселелерді реттейтін сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі қүжаттарын қамтиды. Л,Ъ/> биржасының ереже.іері: 1) корбиржасындағы мүшеліксанатын.қорбиржасыныңмүшелігіне кіру талаптары мен тәртібін, қор биржасы мүшелерінің күкыктары мен міндеттерін, қор биржасында мүшелікті токтата тұрудың және токтатудың талаптары мен тәртібін; 2) кор биржасының тізіміне бағалы кағаздарын енгізу жорамалданып отырған және енгізілген эмитенттерге, сондай-ақ осындай бағалы қағаздарға қойылатын талаптарды; 3) кор биржасының тізіміне бағалы қағаздарды енгізудің, оларды осы тізімнен және тізім санатының ауысымынан алып тастаудың талаптары мен тәртібін; 4) бағалы кағаздары қор биржасының тізіміне (соның ішінде ақпаратты жариялау бойынша) енгізілген эмитенттердің міндеттері мен жауапкершілігін; 5) бағалы қағаздармен биржалық сауда-саттық өткізу тәртібін; 6) каржы қүралдарымен биржалык сауда-саттықта жасалған мәмілелер бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру тәртібін; 7) қор биржасындағы сауда-саттықты тоқтата тұрудың жәнеикайта бастаудың шарттары мен тәртібін; 8) кор биржасының сауда жүйесінде айналыска жіберілгеникаржы қүралдарын бағалаудың әдістемесін; 9) биржалық сауда ережелерін бүзғаны үшін қор биржасы мүшелерінің жауапкершілігін, қор биржасы өндіріп алатын айыппұлдар төлеудің мөлшері мен тәртібін; 10) каржы күралдарымен мәмілелерді жүзеге асыру барысында пайда болатын дау-жанжалды шешу тәртібін аііқындауга тиіс. Қор биржасы мынадай функцияларды жүзеге асырады: 1) сауда жүйелерін пайдалану және қолдау; 2) бағалы қағаздары қор биржасының тізіміне енгізілуі көзделетін не.месе енгізілген эмитенттерге, сондай-ак қор биржасында айналымға жіберілетін (жіберілген) бағалы қағаздарға және өзге де қаржы кұралдарына койылатын талаптарды белгілеу; 3) корбиржасындаайналымғажіберілгенбағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасау мақсатында өз мүшелерінің сауда жүйелеріне кіруіне мүмкіндік жасау; 4) кор биржасының сауда жүйесі айналымындағы бағалы кағаздармен және өзге де каржы құралдарымен сауда-саттыққа қор биржасының мүшесі атынан қатысатын қор биржасы трейдерлерін окыту; 5) қор биржасының трейдерлеріне сауда-саттықка катысуға рұксат беру және Қазақстан Республикасының бағалы кағаздар нарығы туралы заңнамасының талаптарын. қор биржасының қағидаларын бұзған жағдайларда, сондай-ақ қор биржасының қағидаларында белгіленген өзге де жағдайларда оларды сауда-саттықка катысудан шеттету; 6) сауда-саттыққа жіберілген, сауда-саттыққа қатысудан шеттетілген қор биржасы трейдерлерінің тізілімін жүргізу және оны кор биржасының интернет-ресурсында орналастыру; 7) қор биржасында айналымға жіберілген бағалы қағаздар және өзге де қаржы құралдары бойынша сауда-саттықты ұйымдастыру және өткізу; 8) қор биржасының сауда жүйесінде бағалы кағаздармен жасалған мәмілелерге мониторинги және талдауды жүзеге асыру; 9) бағалы қағаздармен мәмілелер айла-шарғы жасау мақсатында жасалды деп тану мәселелерін қарау мақсатында құрылған қор биржасының комитетінің қызметін ұйымдастыру; 10) уәкілетті органға қор биржасының сауда жүйесінде жасалған мәмілелерді мониторингтеудің және талдаудың нәтижелері туралы, сондай-ақ кор биржасы мүшелерінің Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамасының талаптарын, кор биржасының кағидаларын бұзуы туралы акпаратты уәкілетті органның нормативтік құкықтық актісінде белгіленген тәртіппен беру; т.б Қор нарығының ұйымдастырушылық және басқарушылық құрылымы Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары және Қазакстан Республикасының заңдарына сәйкес, бағалы қағаздардан баска, өзге каржы күралдарымен мәмілелерді жүзеге асыру күкығы бар өзге де заңды түлғалар - қор биржасының мүшелері. Қор биржасында бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының кемінде он мүшесі болуға тиіс. Қор биржасының мүшелері уәкілетті органның нормативтік кұкыктык актілерінде белгіленген талаптарға сай келетін шетелдік заңды тұлғалар болуы мүмкін. Қор биржасының мүшелері мәмілелерді жасау осы мүшелер үшін қор биржасының ережелерінде жол берілетін каржы қүралдарының түрлері бойынша сауда-саттыққа қатысуға қүқылы. Биржаның үйымдық құрылымы қойылған міндеттерді орындауға және биржалық сауданы үйымдастыруға шығынды аз шығаруға мүмкіндік туғызуға мүдделі болады. Биржаның жоғарғы басқару органы - акционерлердің жалпы жиналысы. Оның аткаратын негізгі қызметтері мыналар: - пайданы бөлу; - төрағаны және биржа кеңесінің мүшелерін сайлау және оларды қызметінен түсіру; - жарғыға және басқа да реттеуші құжаттарға өзгерісгер енгізу; - биржа ісінің бағдарламасын бекіту; - жылдық есебін қарау және оны бекіту туралы шешімдер қабылдау. Биржалық кеңес биржа акционерлерінен сайланады. Басқарушы орган - басқарма болып табылады. Оның күрамына президент, вице - президенттер және қосалқы қызметкерлер кіреді. Биржалык кеңес бекіткен кор биржасының міндеттерінің орындалуына жеке жауапты. сондай-ак биржаның құрылымдық бөлімдерінің қызметіне де жауап береді. Қазақстандық қор биржасы және оның Қазақстанның қаржы нарығындағы қызметі 1993 жылдың 15 қарашасында Қазақстанда ұлттық валюта – теңге енгізілді. 1993 жылдың 17 қарашасында шетел валютасының сауда-саттығын ұйымдастыру үшін Қазақстандық банкаралық валюталық биржасы құрылып, бірнеше жылдан кейін оның атауы Қазақстан қор биржасы деп өзгертілді. Қор биржасында жергілікті өкімет органдары мен мемлекеттік емес компаниялар шығаратын құнды қағаздар жөнінде мәмілелер жүргізіледі. Қор биржасында жасалатын мәмілелер кассалық (сатып алынған құнды қағаздар ақысы 2 — 3 күн ішінде төленеді) және мерзімдік (акциялардың ақшасы 1 ай ішінде төленеді) болып бөлінеді. Құнды қағаздардың нарқы сұраныс әсеріне, дивиденд көлеміне және процент мөлшеріне қарай өзгеріп тұрады. Құрылған сәттен бастап KASE Қазақстандағы қор және валюталық нарықтарға қызмет көрсететін, қаржы нарығының ажырамас инфрақұрылымы болып табылатын және отандық экономикада маңызды орын алатын, жалғыз биржа болып табылады. KASE және, көбі соның акционерлерлері болып табылатын, кәсіби қатысушы – Биржа мүшелерінің арасында тарихи қалыптасқан серіктестігі коммерциялық компания ретінде Биржаның мүддесі мен, оның қызметтерін тұтынатын, Биржа мүшелері арасында өзара тиімді теңгерімге қолжеткізеді. Бүгін KASE – жай ғана биржа емес. Тарихымызды, біздің қызметкерлеріміздің бірегей білімдерін және бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының сенімді серіктестігін жоғары бағалаймыз. KASE Қазақстанның биржалық нарығының тартымдылығын арттыру мақсатында өз қызметінің стандарттарын жетілдіріп отырады және басқа қатысушылар үшін корпоративтік басқару және ақпараттық айқындық бөлігінде үлгі болуға ұмтылады. Бағалы қағаздармен мәмілелерді жасаудағы тапсырыстар түрлері Қазақстанда бөлшек инвесторлар қор биржасында лицензиясы бар делдалдар – брокерлер мен дилерлер арқылы ғана сауда жасай алады. Бұлар клиенттің атынан бағалы қағаздармен мәмілелер жасайтын және сауда-саттыққа тікелей қол жеткізе алатын бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары . Брокерді анықтап алғаннан кейін сіз онымен брокерлік қызмет көрсету және бағалы қағаздарды номиналды ұстау бойынша жазбаша шарт жасауыңыз керек. Қызмет елдің барлық кәмелетке толған азаматтары үшін, яғни 18 жастан бастап, тиісті құжаты (жеке куәлігі немесе төлқұжаты) болған жағдайда қолжетімді. Осы шартқа сәйкес брокер бағалы қағаздарды сатып алу және сату бойынша қызмет көрсетеді, сондай-ақ сіздің атыңыздан осы Бағалы қағаздар орталық депозитарийінде – барлық қазақстандық бағалы қағаздар бойынша құқықтарды орталықтандырылған есепке алуды және растауды қамтамасыз ететін коммерциялық емес ұйымда есепке алуды және сақтауды жүзеге асырады. Бағалы қағаздармен мәмілелер жасау нәтижесінде сіз инвестициялық табыс аласыз (бағалы қағазды сату кезінде оның құнының өсуі немесе купондық сыйақы түрінде), ал брокер өз кезегінде өз қызметтері үшін комиссия алады. Бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерге арналған барлық шоттар Орталық депозитарийде ашылады, сол жерде инвесторлардың активтері дербес шоттарда сақталады, бұл клиенттер қаражатының сақталуын және барлық мәмілелердің транспаренттілігін қамтамасыз етеді. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығындағы тағы бір жаңалық – брокерлердің бөлшек инвесторға инвестициялық ұсынымдар бере алдында оның тәуекел-бейінін міндетті бағалау талабын енгізу. Атап айтқанда, брокер инвестор-жеке тұлғаларды бағалау рәсімін өткізеді, соның нәтижелері бойынша бөлшек инвесторды білікті не «біліксіз» инвестор ретінде тануға болады. Клиенттердің инвестициялық сұратуларын барынша нақты таргеттеу үшін жекелеген инвесторлар бұл тәсілді бұрыннан ішінара қолданып жүр. Алайда, білікті инвесторлар болып танылмаған жеке тұлғаларға қатысты белгіленген шектеулер заңды тұлғаларға қатысты қолданылмайды. Себебі компаниялар инвестициялық консультанттың болын қамтамасыз ете алады және көптеген жағдайда олардың қызметкерлерінің тиісті штаты бар. Листинг.Қор нарығындағы листинг процедурасы. Делистинг Листинг — бағалы қағаздарды қор биржасындағы ресми сауда-саттыққа жіберудің, оны қор биржасының баға белгілеу парағына қосудың рәсімі. Листинг екінші сөзбен бағалы қағаздар деп аталады. Листинг – қандай да бір бағалы қағаздарды KASE ресми тізіміне енгізу процедурасы. Листинг процедурасы Биржадағы листинг процедурасына эмитентті және оның бағалы қағаздарын Биржаға ұсынылған құжаттар мен ақпараттар негізінде уәкілетті органмен, сондай-ақ Биржаның ішкі құжаттарында анықталған, листингілік талаптарға сәйкестігіне тексеру кіреді. Компанияның бағалы қағаздарын Биржаның ресми тізіміне енгізу туралы шешімді арнайы органмен – Литсингілік комиссиямен қабылданады. Бағалы қағаздар Биржаның ресми тізімге енгізілгеннен кейін, осы бағалы қағаздардың сауда-саттығы тізімге енгізілген күннен кейін үш ай аралығында ашылуы тиіс. Қазақстан Республикасының заңнамасында бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығына инвесторларды тарту үшін салықтық жеңілдіктер жүйесі белгіленген. Атап айтқанда, салық төлеуші мынадай кірістер бойынша салық салынатын кірістерін азайтуға құқы бар Делистинг – белгілі бір эмитенттің бағалы қағаздарын қор биржасының баға белгілеу парағынан алып тастау. Делистингтен кейін эмитент-компанияның бағалы қағаздары компания баға белгілеу парағынан шығарылған биржада сатыла алмайды. Баға белгілеу парағынан шығарылған бағалы қағаздар биржадан тыс бағалы қағаздар нарығында саудалануы мүмкін. Халықаралық бизнес айналымында және Ресей заңнамасында «делистинг» ұғымы сәйкес келмейді. Бірінші жағдайда делистинг деп компанияның жариядан жекеге айналуымен қор биржасында акциялардың айналымын толық тоқтату деп түсініледі. Ресейде "делистинг" термині қор биржасының бағалы қағаздарды баға белгілеу тізімінен алып тастауы болып табылады, бұл ретте компанияның акциялары листинг рәсімінсіз саудаға жіберілген бағалы қағаздар ретінде қор биржасында саудалануы мүмкін және компания іс жүзінде қалады. Қор нарығында бағаны белгілеу механизмі Қор нарығы - қаржы нарығының бір бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни бағалы қағаздар сатылатын және сатып алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен және ұсыныспен айқындалатын нарық (ұйымдасқан және биржадан тыс нарық). Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы" деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен бірдей, қор биржасының негізгі атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға сату жолымен жария компанияларға, мемлекетке және жергілікті билік органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін беру. Қазақстан заңнамасында "қор нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген ұғымдар мәндес.Қор нарығындағы акциялар, облигациялар, олардан туындаған бағалы қағаздар, опциондар, фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа түседі.Қор нарығының атқарымына бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар және бағалы қағаздар нарыгының кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздардың шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, ол бағалы қағаздар нарығында басымдыққа ие мемлекеттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік қарызхат облигацияларын қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады. Мәмілелер, биржалық мәмілелер түрлері және олардың сипаттамасы Биржалық мәміле - бағалы қағаздарға және биржада айналысқа жіберілген басқа да мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттіліктерді өзара табыстау туралы келісім, бұл келісім биржаға қатысушылар арасында тауар, қор биржалары мен басқа да биржалар туралы заңнамада және биржалық жарғыларда белгіленген тәртіппен жасасылады. Биржалық мәміле маклерлік жазбалармен ресімделеді және биржада тіркелуге тиіс. Биржалық мәміле – биржа сауда-саттығы барысында биржа тауарына қатысты биржа сауда-саттығына қатысушылар жасаған, биржа тіркеген шарт (келісім) болып табылады. Биржалық мәмілені тіркеу және рәсімдеу тәртібін биржа белгілейді. Биржада жасалған, бірақ жоғарыда көрсетілген талаптарға сай келмейтін мәмілелер биржалық болып саналмайды. Биржалық мәмілелер әрқандай түрлерде болуы мүмкін. • нақты тауарға қатысты құқықтар мен міндеттерді өзара бір-біріне беруге; * беру мерзімі өтіп кеткен нақты тауарға қатысты нақты құқықтар мен міндеттерді өзара бір-бірімен беруге (форвардтық мәмілелер) ; * биржалық тауарды берудің стандарттық шарттарына қатысты құқықтар мен міндеттерді өзара бір-біріне беруге (фьючерстік мәмілелер) ; * биржалық тауарды берудің стандарттық шарттарына қатысты құқықтар мен міндеттерді болашақта беру үшін құқықтарынан шегіну (опциондық мәмілелер); * биржалық тауарға, шарттарға немесе құқықтарға байланысты биржалық сауда-саттық ережелерінде белгіленген басқа да мәмілелер. Бағалы қағаздармен кассалық мәмілелердің мазмұны бағалы қағаздар — мүліктік құқықты куәландыратын, дивиденд және пайыз түрінде белгілі бір ақша сомасын алуға құқық беретін құжат. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (15.1. 2001) сәйкес құнды қағаздардарға “облигация, коносамент, акция және заң актілерінде немесе соларда белгіленген тәртіппен құнды қағаз қатарына жатқызылған басқа да құжаттар” жатады (130-бап). құнды қағазға өтімділік, кірістілік бағамының өзгеріп отыратындығы, сенімділік, дербес айналымдылық сияқты жалпы экономикалық сипаттамалар тән. * Қазақстан Республикасының “Бағалы қағаздар рыногі туралы” заңында (10.7. 2003) эмиссиялық құнды қағаздың шығарылуы, таратылуы, айналысқа жіберілуі және өтелуі барысында туындайтын қоғамдық қатынастар реттелген, сондай-ақ құнды қағаздың инвесторлары мен ұстаушыларының құқықтарын,құнды қағаз рыногінің қауіпсіз, ашық, тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету жолдары белгіленген. * Бағалы қағаздар - * 1. Мүліктік кұқықты куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да * белгілердің жиынтығы. 2. Бағалы кағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы кағаздардың Азаматтық кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерімен айқындалған өзге де түрлері жатады. 3. Бағалы кағаздар шығарылым нысаны бойынша: * 1) құжатты және құжатсыз; * 2) эмиссиялық, және эмиссиялық емес; * 3) атаулы, ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар болып бөлінеді. Жедел мәмілелер және олардың түрлілігі Заң ғылымында шұғыл және мерзімді мәмілелер деген ұғымдар бар. Мерзімді шарттарда шартта мұндай мәмілелерді орындау мерзімдері нақты көрсетілген, мәмілені тоқтату күні де белгіленген, ал мерзімі ашық шарттар үшін мұндай күн жоқ. Бәрі оңай. Біраз қиынырақ - қор нарығында. Шұғыл және мерзімді операциялар Мәміленің орындалу мерзіміне қарай олар жедел, қолма-қол және аралас болып бөлінеді. Қолма-қол ақшаны (қолма-қол ақша, спот) кем дегенде бір рет акцияларды немесе валютаны сатып алған әрбір инвестор жасады: сіз өтінім бересіз, бағалы қағаздарды ағымдағы бағам бойынша төлейсіз және оларды дереу (екі жұмыс күні ішінде) аласыз. Әдетте, трейдерлер қор биржасында фьючерстік операциялармен жұмыс істейді: бұл күрделірек және тәуекелді. Қаржы нарықтарындағы фьючерстік операциялар – бұл не? Қаржы нарықтарындағы бағалы қағаздармен фьючерстік мәмілелер – бұл міндеттемелерді орындау мерзімі кейінге қалдырылған мәмілелер: сіз ең болмағанда төлем күні белгіленген келісім-шарт жасайсыз және төлеу мерзімі келгенде бағалы қағаздарды (валютаны) сатып аласыз немесе сатасыз. Шарттары мен орындалу тәртібіне сәйкес фьючерстік мәмілелердің келесі ұғымдары мен түрлері бөлінеді: Қарапайым фьючерстік мәмілелер: тараптар шартта котировканы және активтерді беру күнін белгілейді, ал мәміленің өзі биржадан тыс жерде жүзеге асуы мүмкін. • Фьючерстер: белгіленген баға, белгіленген күні сауда-саттық қор биржасында сатылады және биржа стандарттарына сәйкес келеді. • Опциондар: трейдер сатушыдан белгіленген шарттарда бағалы қағаздарды сатып алу немесе бас тарту құқығын сатып алатын форвардтық операциялар. Опционды келісім және оның түрлілігі Опциондарда мерзімдік биржа мәмілелеріне енгізілген шарт бойынша тараптардың біріне мәміленің бірін-бірі жоққа шығара- тын жекелеген шарттардың бірін таңдау немесе оның бастапқы шарттарын өзгерту құқығы беріледі. Опциондық келісімдердің басқа түрлері бар. Опциондық келісім-шарт опциондар шотын ашқысы келетін инвестор мен оның брокерлік фирмасы арасындағы қол қойылған келісім болуы мүмкін. Келісім – бұл инвестордың тәжірибесі мен опциондық келісімшарттармен сауда жасау кезінде туындайтын әр түрлі тәуекелдер туралы білімдерін тексеру. Бұл инвестордың Опциондық клирингтік корпорацияның (OCC) ережелерін түсінетіндігін және олардың брокерлік фирма үшін артық тәуекел етпейтіндігін растайды. Инвестордан опциондарды ашу туралы құжатты түсіну талап етіледі , онда әр түрлі нұсқалардың терминологиясы, стратегиялары, салық салдары және брокер алдындағы ерекше тәуекелдер инвесторға опциондармен сауда жасауға мүмкіндік беретін ерекше тәуекелдер көрсетілген. Жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы келісім сонымен қатар опциондық келісім болып табылады. Ол қызметкердің акцияларға опциондық сыйақысының шарттарын белгілейді. Бұл келісім-шарт, сондай-ақ ынталандырушы акциялардың опциондық келісімі (ISO) ретінде белгілі . Осы жұмысқа орналастыру нұсқалары бойынша иеленуші белгілі бір мерзімге белгілі бір бағамен компанияның кейбір акцияларын сатып алуға құқылы, бірақ міндеттемесі жоқ. Бұл қызметкер жақсы жұмысы мен адалдығы үшін тапқан көтермелеуі немесе сыйақысы. Олар мүмкін бұрын қызметкерлері әдетте белгілі бір өту кезеңі үшін күту керек жүзеге асыру Компания қор үшін параметрді. Опционның тағы бір келісімі жылжымайтын мүлік нарығында. Опциондық келісім бір тараптың мүлікті белгілі бір бағамен сатып алудың алғашқы мүмкіндігіне құқығы болатын жағдайларды анықтайды. Опционды және фьючерсті келісімдердің айырмашылылығы Опционды және фьючерсті келісімдердің айырмашылылығы фьючерстік операциялар - биржалардағы мерзімдік мәміле- лер, олардың мәнісі қаржылық және кредиттік құралдарды шикізат тауарларын, алтынды, валютаны мәміле жасау сәтінде тіркелетін бағамен сатып алуда және сатуда, бұл орайда опера- циялар белгілі бір уақыт аралығында (2-3 жылға дейін) орында- лады. Ал Опциондарда мерзімдік биржа мәмілелеріне енгізілген шарт бойынша тараптардың біріне мәміленің бірін-бірі жоққа шығара- тын жекелеген шарттардың бірін таңдау немесе оның бастапқы шарттарын өзгерту құқығы беріледі. Қор нарығын фундаментальды және техникалық талдау Тағы біршама өзгеше талдау - бұл іргелі талдау, өйткені бұл жағдайда листингілік компанияның іскери органы ескеріледі. Шындығында, іргелі талдау бәрінен бұрын қор нарығын талдаудың ерекше әдіснамасы болып табылады, және ол осыған бағытталған бағалы қағаздың шынайы құнын анықтау немесе негізгі мән деп аталатын әрекет. Оның қарыздары, баланстық құны немесе басқа да құнды қағаздар сияқты компанияның жағдайын көрсететін басқа да осындай мәліметтермен. Дегенмен, бұл дәл осы сәттерден байқағандай анағұрлым күрделі талдау. Талдау жүйелерінің біріншісі және ол ең маңыздысы болмауы керек, техникалық деп аталады. Техникалық талдау негізінен акциялардың немесе басқа қаржылық активтердің нақты жағдайын анықтаудан тұрады. Оның негізінде таңқаларлық емес нарықтық әрекеттерді зерттеу, негізінен графиктерді қолдану арқылы, келесі сауда-саттық кезінде оның мінез-құлқы қандай болатынын болжау үшін. Осы маңызды сипаттаманың нәтижесі ретінде қаржы нарықтарының кез келгенінде кіру және шығу деңгейі қандай болатынын білетін ең жақсы жүйе екендігі даусыз. Техникалық талдау ең алдымен қысқа мерзімді операцияларда қолданылады және бағаны түзету үшін өте маңызды. Сатып алу-сату операцияларында да. Бұл іргелі талдаудан айтарлықтай айырмашылық. Сіздің ақпаратыңыз үшін осы қимылдарды түсіндіру Оларды графика арқылы елестетуден басқа таңдауыңыз болмайды. Акцияларда не болып жатқанын білуге көмектесетін фигуралардың, деңгейлер мен аудандардың кең ауқымы ұсынылған жерде. Әсіресе қысқа мерзімдерге бағытталған қимылдарда. Қор нарығының жағдайын анықтайтын экономикалық факторлардың жіктелуі 2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша қор нарығын капиталдандыру 2022 жылғы қыркүйекте 0,5%-ға немесе 263 млрд теңгеге (жыл басынан бері 13,6%-ға төмендеу) ұлғайып, 38,2 трлн теңгені құрады.Акциялар нарығын капиталдандыру индекстік компаниялардың акциялары бағасының өсуі есебінен 0,6%-ға немесе 141 млрд теңгеге 22,8 трлн теңгеге дейін өсті. Нәтижесінде жыл басымен салыстырғанда акциялар нарығын капиталдандырудың төмендеуі бір ай бұрынғы 21,2%-бен салыстырғанда 20,7%-ға дейін баяулады.KASE индексі 2022 жылғы қыркүйекте 3 083,8 тармаққа дейін 2,1%-ға өсті. 2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша «Қазақстан қор биржасы» АҚ (бұдан әрі – KASE) сауда тізімдерінде 106 эмитенттің 121 акциясы болды, оның 47 шығарылымы KASE Global секторында айналысқа жіберілді. Ағымдағы жылғы қыркүйекте акциялармен сауда-саттық көлемі 15,0 млрд теңгені құрап, тамызбен салыстырғанда 93,7%-ға немесе 7,2 млрд теңгеге өсті.Корпоративтік облигациялар нарығы 2022 жылғы тамыздағы аздаған төмендеуден кейін 2022 жылғы қыркүйекте 0,8%-ға немесе 121,7 млрд теңгеге 15,4 трлн теңгеге дейін ұлғайды (жыл басынан бері 0,2%-ға өсті). Ағымдағы жылдың 1-жартыжылдығында ақша-кредит талаптарының қатаңдауы, сондай-ақ қолданыстағы шығарылымдардың өтелуі аясында қорландыру құнының қымбаттауы нәтижесінде бұл нарықта теріс серпін байқалғанын атап өткен жөн.2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша KASE сауда тізімдерінде 85 эмитенттің корпоративтік облигацияларының 344 шығарылымы болды. 2022 жылғы қыркүйекте KASE-нің ресми тізіміне 7 эмитенттің («Сейф-Ломбард» ЖШС, «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ, «Fincraft Group» ЖШС, «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ, «Логиком» АҚ, «Банк» Bank RBK» АҚ және «Қазақстанның орнықтылық қоры» АҚ) 14 облигациялар шығарылымы енгізілді.2022 жылғы қыркүйекте KASE-де корпоративтік облигациялармен сауда-саттық көлемі 140,7 млрд теңгеге дейін 48,6%-ға немесе 46 млрд теңгеге ұлғайды.KASE-де саудаланатын мемлекеттік борыш 2022 жылғы қыркүйекте 19,5 трлн теңгеге дейін 0,5%-ға немесе 164,8 млрд теңгеге өсті.2022 жылғы қыркүйектің қорытындысы бойынша KASE-де мемлекеттік бағалы қағаздармен сауда-саттықтың жиынтық көлемі бір айда 25%-ға немесе 161 млрд теңгеге төмендеп, 484,0 млрд теңгені құрады. Мемлекеттік бағалы қағаздардың бастапқы нарығындағы сауда-саттық көлемі 230,4 млрд теңгеге дейін 51,1%-ға немесе 240,4 млрд теңгеге төмендеді.2022 жылғы 1 қыркүйектегі жағдай бойынша ұжымдық инвестициялау нарығында 44 инвестициялық пай қоры жұмыс істеді, оның ішінде 22 аралық, 21 жабық және 1 ашық пай қоры.Ұжымдық инвестициялар нарығында басқарудағы активтер, негізінен, ҚР резидент-эмитенттерінің бағалы қағаздары құнының төмендеуі есебінен ағымдағы жылғы қыркүйекте 49,6 млрд теңгеге немесе 10,3%-ға азайып, 2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 431,4 млрд теңгені құрады.2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша бағалы қағаздар портфелі инвестициялық пай қорларының жиынтық активтерінің 90,7%-ын немесе 391,4 млрд теңгені құрады, оның 96,8%-ы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздардан тұрады.Бағалы қағаздар нарығының институционалдық құрылымында 2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 39 брокер және дилер (16 банк және 23 банктік емес ұйым), 9 кастодиан-банк, 20 инвестициялық портфельді басқарушы, 3 трансфер-агент, сондай-ақ 2 инфрақұрылымдық ұйым: KASE және бірыңғай тіркеуші және сауда репозиторийі функцияларын орындайтын Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі жұмыс істейді. Сонымен қатар, КASE-нің негізінде орталық контрагент жұмыс істейді Ағымдағы жылғы қыркүйекте инвесторлар санының өсуі жалғасты. Депоненттер клиенттерінің қосалқы шоттарының саны 443 079 қосалқы шотқа дейін 35 962-ге немесе 8,8%-ға өсті (жыл басынан бері 101,2%-ға немесе 222,8 мың қосалқы шотқа өсті). 2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың активтері ағымдағы жылғы қыркүйекте 2,0%-ға ұлғайып, 523,6 млрд теңгені құрады (жыл басынан бері өсім – 3,6%). 2022 жылғы қыркүйекте міндеттемелер 5,8 млрд теңгеге дейін 4,9%-ға өсті. Меншікті капитал 400,0 млрд теңгеге дейін 1,2%-ға немесе 4,6 млрд теңгеге өсті. Қор индекстері Алғашқыда индекстер нарықта болып жатқан ақпараттан хабардар болу үшін қажет болды. Сөйтіп биржалық индекстер баға белгілеуді болжау мүмкіндігін туғызды. Қор нарығының даму барысында индекстер сауда объектісі ретінде, мысалы, фьючерстік шарт жасасқанда базалық тауар ретінде қолданылады. Бұдан басқа индекстер портфельдік инвестициялау кезінде де кең түрде қолданылады. Бұл кезде олар: Біріншіден, бағалы қағаздарды портфельге таңдау кезінде ин-вестициялау пропорциясы мен оның басты бағытын анықтағанда бағдар ретінде қолданылса; Екіншіден, индекстік қор әдісін қолданып портфельді пассивтік басқару тактикасында дилерлік шығындарды қысқартады. Индекстер салалық, аймақтық, құрама және жаһандық бо¬луы мүмкін. Олар кез-келген нарықта, яғни тауар, валюта, қор нарықтарында қолданылады. Алғашқыда индекстер қор нарығында пайда болған. Сондықтан қазіргі кезде де олар сол нарықта кең қолданыста болуда. Индекстер оны есептеу әдісін құраған адамның атымен немесе оларды есептеген және хабарлаған ақпараттық агенттіктердің атауымен аталады. Мысалы, Доу-Джонс индексі әлемдік индекстердің ең көнесі, ең белгілісі. Ол Доу-Джонс компаниясының иесі Чарльз Доудың атымен аталады. АҚШ-та ол 1884ж. сол кездегі ең ірі 11 өнеркәсіп компанияларының акция бағамын өзгертетін орташа көрсеткішті есептеуге кіріскен. Алайда бұл индекстің пайда болуын техникалық түрғыдан қарастырғанда ол индекс емес, оны ор¬таша сан деп айтуға болады. Бұл индекстің атауы тектен-тек Доу-Джонс индексі деп аталмаған, себебі оның сөзбе-сөз аударылымы Доу-Джонстың өнеркәсіптік орташа көрсеткіші дегенді білдіреді. Биржалық орташа көрсеткіш - ол кейбір биржалар үшін өлшенген немесе өлшенбеген орташа нарықтық баға. Керісінше, индекс - ол бар болғаны сан, бір өлшемнің, мысалы, доллардың немесе басқа да бірліктер өлшемінің құнын көрсетпейтін сан. Биржалық орташа көрсеткіш және биржалық индекс - олар бағалы қағаздар нарығындағы көрсеткіштердің негізгі екі типі. Бұл индекстің екі типінің негізі бірдей, яғни белгілі бір датадағы тізімнен таңдап алған акцияның орташа бағасы болғанымен, алай¬да биржалық орташаға Карағанда биржалық индекс ең дәлірек, ең қолайлырақ деп есептелінеді. Биржалық орташаны есептеу үшін екі әдіс - арифметикалық орташа және геометриялық орташа әдістер қолданылады. Арифметикалық орташа әдісте орташа шаманы есептеу үшін сауда жабылу кезіндегі көрсеткішке кіретін барлық эмитенттер акциялары бағасының қосынды сомасы құрамдас бөліктердің санына бөлінеді. Акцияны шығарушы компанияның шығарған барлық акциясының көлемі мен оның айналыс санына қарамай-ақ, әрбір акцияның бағасы бірдей болады. Нарықта казіргі қолданылып жүрген индекстер - ол шын мәнінде ірі компаниялардың индекстері. Классикалық биржалык индекстер Доу-Джонс индексімен есептеліп шығарылады. Егер геометриялық орташа әдіс қолданылса, онда индексті құрайтын акциялар бағасына көбейтіледі. Сол көбейтіндіден л - дәрежесіндегі түбір шығарылады, онда и - индекстегі акция саны. Осы әдіс Англия және АҚШ-та әлемге белгілі екі индикаторды: Англиядағы FT-30 және АҚШ-тағы The Value Line Composite Average индикаторларын есептегенде қолданылады. Эмитенттің бағалы қағаздарын рейтингтік бағалау Эмитент (лат. emіttens – шығарушы), Ақша шығарушы – 1. несие карточкаларын (пластикалық) қосқанда ақшаны‚ облинацияларды‚ акцияларды, т.б. бағалы қағаздар мен құжаттарды эмиссиялау (шығару және айналысқа жіберу) құқығы белгіленген тәртіппен‚ белгілі бір шарттармен берілген мемлекеттік орган‚ жергілікті өзін-өзі басқару органы‚ заңды тұлға немесе заңды тұлғалар тобы. Әрбір Эмитент тек өзіне рұқсат етілген төлем құралдары мен бағалы қағаздар эмиссиясын ғана жүзеге асыра алады. Ақша мен бағалы қағаздардың иеленушілері алдында өздеріне бекітіліп берілген құқықтарды жүзеге асыру жөнінде өз атынан міндеттеме алады. Тек Ұлттық (орталық) банкінің ғана жоғары мемл. өкімет органдары белгілеген сома шегінде нақты ақша шығаруына рұқсат етілген. Облигациялар шығару шарттарын мойнына алатын мемл. қаржы органдары мемл. облигациялардың Эмитентті болып табылады. Облигацияларды өткізу‚ сондай-ақ оларды сатып алу жөніндегі операцияларға коммерц. банкілер тартылады. Өндірістік және коммерц. құрылымдар‚ сондай-ақ банкілер түрлі заңды тұлғалардың акцияларын (жарғылық капиталын көбейту және құрау үшін) және облигацияларын (қарызға қаражат тарту үшін) шығарушы бола алады. Акциялар мен облигациялардың Эмитенттері оларды шығару анықтамалықтарын дайындап‚ құзыретті органда тіркелуге тиіс. Олар сондай-ақ бағалы қағаздарды таратып, орналастыру қорытындыларын да шығаруға‚ осы жайында тіркелген жерінде есептеме беруге және орналастыру қорытындылары туралы баспасөзде деректер жариялауға міндетті; 2. шоттар ашумен және оларды жүргізумен, шоттар иелерінің пайдасына төлем карталарын шығарумен байланысты қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға. Эмитент бастапқы бағалы қағаздар нарығында эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру процесiнде ақпаратты ашып көрсетеді. Эмитенттің ақпаратты ашып көрсетуi, ол уәкiлеттi органға «Бағалы қағаздар рыногы туралы» ҚР Заңына және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарына сәйкес инвесторлардың (акционерлердiң) мүдделерiн қозғайды деп танылған ақпаратты табыс ету; егер эмитенттiң бағалы қағаздары сауда-саттықты ұйымдастырушының тiзiмiне енгiзiлсе, сауда-саттықты ұйымдастырушыға осы сауда-саттықты ұйымдастырушының iшкi құжаттарына сәйкес ақпаратты табыс ету; бұқаралық ақпарат құралдарында ақпарат жариялау арқылы жүзеге асырады. Тәуекел ұғымы.Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдер түрлері Тәуекел - күрделі экономикалық категория. Нарыкга жаңа тәуекелдің түрлері пайда болып отырады. Тәуекелді жою немесе мүлдем болдырмау мүмкін емес, бірақ тәуекелдің деңгейін ( төмендетуге немесе әртүрлі шаралардың көмегімен тәуекелдің алдын алуға болады. Сондыктан тәуекелдің пайда болу себептерін анықтап, тәуекелдің салдарын бағалап, тиісті шараларды қолдану қажет. Бағалы кағаздар нарығында бағалы қағаздармен операциялар жасау барысында инвестор эмитенттің қызметіне байланысты туындайтын және оның кызметіне байланыссыз болатын тәуекелдерге барады. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді і үлкен екі топқа бөледі: - жүйелік тәуекел, яғни эмитент компанияның қызметіне байланыссыз нарықтағы өзгерістерге тиесілі экономикалық факторларға негізделген тәуекел. Мұндай тәуекел әртараптандыруға жатпайды, сондықтан оны әртараптандырылмайтын тәуекел деп атайды. - жүйелік емес тәуекел, яғни эмитенттердің қызметіне негізделген тәуекел. Мұндай тәуекелдерді инвестициялық қоржынды әртараптандыру арқылы немесе өзге эмитенттердің бағалы қағаздарына каражат салу арқылы қалыпка келтіруге болады, сондыктан оны лртараптандырылган тэуекел деп атайды. Тәуекел - күрделі экономикалық категория. Нарыкга жаңа тәуекелдің түрлері пайда болып отырады. Тәуекелді жою не месе мүлдем болдырмау мүмкін емес, бірақ тәуекелдің деңгейін ( төмендетуге немесе әртүрлі шаралардың көмегімен тәуекелдің алдын алуға болады. Сондыктан тәуекелдің пайда болу себептерін анықтап, тәуекелдің салдарын бағалап, тиісті шараларды қолдану қажет. Бағалы кағаздар нарығында бағалы қағаздармен операциялар жасау барысында инвестор эмитенттің қызметіне байланы- * сты туындайтын және оның кызметіне байланыссыз болатын тәуекелдерге барады. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді і үлкен екі пюпқа бөледі: - жүііелік тәуекел, яғни эмитент компанияның қызметіне байланыссыз нарықтағы өзгерістерге тиесілі экономикалық факторларға негізделген тәуекел. Мұндай тәуекел әртараптандыруға жатпайды, сондықтан оны әртараптандырылмайтын тәуекел ’ деп атайды. - жүйелік емес тэуекел, яғни эмитенттердің қызметіне не- 1 гізделген тәуекел. Мұндай тәуекелдерді инвестициялық қоржынды әртараптандыру арқылы немесе өзге эмитенттердің бағалы қа- » ғаздарына каражат салу арқылы қалыпка келтіруге болады, сондыктан оны лртараптандырылган тэуекел деп атайды. ( Жоғарыдағы аталған тәуекелдің екі түрі әртүрлі белгілер бойынша өзара тағы да жіктеледі. Әртараптандырылмайтын тәуекелдің жіктелімі 2-кестеде берілген. ' Әртараптандырылмайтын тәуекел ел тәуекелі, салалық тәуекел, жекелеген оператордың қызметімен байланысты тәуекел * болып жіктеледі. Аталған тәуекелдер ішінара тағы да жіктеледі. Дивидендтерді төлей алмаумен байланысты тәуекел - акция бойынша дивиденд™️ төлемеу пайданың болмауына байланысты 50 3-тара}. Багалы қағаздар нарығының мәні мен ойың кұрылымы емес, инвестордың компаниядағы жеке жағдайына байланысты болуы мүмкін: біріншіден, инвестордың кұқық көлеміне қарай, яғни дивидендтің көлемі, инвестордың дауыс беру құқығы және т.б.; екіншіден, акцияның нарыктағы позициясына қарай, яғни шығарылым көлемі, нарықтағы айналысының жағдайы, бағалы кағаздарды қосымша немесе келесі кезеңмен бағалы қағаздарды шығару және т.б. Акция күнының өзгеруімен байланысты тәуекел немесе нарыктағы «аюлар» мен «бұқалар» тәуекелі: «бұка» кор нарығындағы трендтің өсуімен және «аюлар» қор нарығындағы трендтің төмендеуімен байланысты туындайды. Басқарумен байланысты тәуекел - кәсіпорынды басқаруды жүзеге асыратын менеджердің біліктілігімен байланысты туындайтын тәуекел. Менеджердің жіберген қателігі үшін бағалы қағазға инвестиция жұмсаған инвестор шығынға ұшырайды. Айырбастаумен байланысты тәуекел - облигацияларды айырбастау немесе артықшылықты акцияларды жай акцияға айырбастаған кезде туындайды. Валюталық тәуекел - бір шетелдік валютаға үлттык валютаның катынасы кезіндегі курсының өзгеруі нәтижесінде актив құнының теріс өзгеруі мүмкіндігімен байланысты туындайды. Апат тәуекелі - банкроттыкқа үшырау, кәсіпорынның шығынға ұшырауы, ірі қателікке жол берумен байланысты туындайды. Инвестициялаудың бағытымен байланыстытәуекел - ел тәуекелі, салалық тәуекел, аймақтық тәуекел деп бөліп қарастыруға болады. Аймақтық тәуекел жергілікті атқарушы органдардың шешімімен немесе іс- әрекетімен, жергілікті аймақтың салық климатымен, аймактың экономикалык жағдайымен және т.б. тығыз байланысты туындайды. Іріктемелі (селективті) тәуекел портфельдік тәуекел мен уакытша тәуекелден түрады. Уакытша тәуекел - оптималды емес уақытта бағалы қағаздарды эмиссиялау немесе бағалы қағаздарды сату немес сатып алумен байланысты туындайтын тәуекел. Бағалы қағаздармен жүмыс 3.6. Бағалы кағаздар нарығын талдах әдістері 51 жасау ережесі мынадай шешімге тоқталған: «ең жоғарғы курспен бағалы кағаздарды сатып алуға және ең төменгі курспен бағалы қағаздарды сатуға болмайды». Курстың максималды мәнге жетуі барысында бағалы қағаздарды сату қажет, төменгі мәнге жеткен кезде бағалы қағаздарды сатып алу қажет. Ал басқа уақытта бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу тәуекелге апарады. Технологиялық тәуекел - сауда және есеп айырысу жүйесін пайдаланумен, оператордың біліктілігімен, қамтамасыз етудің техникалык жүйесінің сенімділігімен және т.б. байланысты. Жеткізілім тәуекелі - бағалы қағаздарды жеткізумен байланысты міндеттеменің орындалмауы жағдайында туындайтын тәуекел. Төлем тәуекелі - бағалы қағаздармен жасалған операциялар бойынша төлемнің жүргізілмеуімен байланысты. Клирингтік тәуекел таза позицияны есептеумен, ақшалай қаражаттарды аударумен, клирингтік жүйенің қызмет етуімен байланысты туындайды. Операциондық тәуекел - бағалы қағаздармен жасалған операциялардың технологиясының бұзылуымен, техникалык персоналдардың біліктілігінің жоқтығымен байланысты. Аударым тәуекелі айырбасталатын валютада сатып алушылардың сатушыларға ақша қаражаттарын аударумен байланысты туындайды. Тәжірибеде бағалы қағаздар бойынша табыстылыққа баға беру үшін тәуекелдердің түрлерін оның салдарын зерттеп, талдау жүмыстарын жүргізу қажет. Сонымен катар инвесторлар бағалы қағаздар нарығында тәуекелдің алдын алу үшін талдау жұмыстарын жүргізеді. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді төмендету әдістері Бағалы кағаздар нарығында бағалы қағаздармен операциялар жасау барысында инвестор эмитенттің қызметіне байланысты туындайтын және оның кызметіне байланыссыз болатын тәуекелдерге барады. Қор нарығының орнықтылығын қамтамасыз ету және жүйелі тәуекелдерді барынша азайту мақсатында KASE жоғары тәуекелді құралдарға қатысты қамтамасыз етуге қойылатын талаптарды арттырады. Бағалы қағаздар нарығындағы жоғары құбылмалылыққа байланысты әлеуетті маржин-коллдарды күнделікті мониторингтеу жүзеге асырылуда. Жалпы алғанда, капитал нарығының тәуекелдері бірқалыпты деңгейде сақталуда және қазіргі уақытта қаржы нарығына қатысушыларға едәуір әсер етпейді. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді үлкен екі топқа бөледі: - жүйелік тәуекел, яғни эмитент компанияның қызметіне байланыссыз нарықтағы өзгерістерге тиесілі экономикалық факторларға негізделген тәуекел. Мұндай тәуекел әртараптандыруға жатпайды, сондықтан оны “әртараптандырылмайтын тәуекел ”деп атайды. жүйелік емес тәуекел, яғни эмитенттердің қызметіне негізделген тәуекел. Мұндай тәуекелдерді инвестициялық қоржынды әртараптандыру арқылы немесе өзге эмитенттердің бағалы қағаздарына каражат салу арқылы қалыпка келтіруге болады, сондыктан оны әртараптандырылган тәуекел деп атайды 91 Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу қүқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды басқаруға қатысу қүқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу қүқығы бар. Қүқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады. Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд қоғамның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтканда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес. Қоғам жай акцияның номналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында қоғамның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Қоғам жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің бклгілі-бір бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді. 92 Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, айырбасталатын және айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда: - үстеме пайданы бөлуге катысу; - хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу; - акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, қоғам қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың коғам ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуга мүмкіндік береді 93 . Акцияның табыстылыгы - бұл ак цияны сатып алу кезінде акционердің жұмсаған шығынына алған пайданың көлемін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш болып табылады. Акцияға инвестиция жұмсау немесе инвестициялау туралы шешім кабылдаған кезде инвестициялық сипаттамаларды және оның кұндық бағаларын салыстыру қажет. Акцияның табыстылығына мынадай факторлар эсер етеді: - дивидендтік төлемнің көлемі; - нарыктық бағаның ауытқуы; - инфляцияның деңгейі; - салык мөлшері. Акцияның құндық бағалары: /. Акцияның номиналдық құны - барлық жай және артык- шылықты акцияларға арналған, жарғылык капиталды қалыптас- тыруға қатысатын және акционерлік қоғамның кұрылтай шар- тында айқындалатын бірыңғай баға, осы баға бойынша акциялар құрылтайшылар арасында орналастырылатын акция қүнының ақшалай көрінісі. 2. Акцияның орналастыру багасы - акцияларды бастапқы ба- ғалы қағаздар нарығына орналастырған кездегі акцияның бағасы. 3. Акцияның нарықтық багасы - екінші ретті нарықтағы акцияның сатылу және сатып алу бағасы. Акцияның нарықтық бағасы кор биржасындағы сауда-саттықта белгіленеді. Биржалық бағам сұраныс пен үсынысқа сәйкес анықталады. 4. Акцияның курстық багасы - акцияның нақтылы сатылу бағасы акцияның курстық бағасын (акцияның бағамын Б.) білдіреді. Акцияның курстық бағасы мына формуламен анықталады: Б = дивиденд /ссудалық пайыз х 100 %, мұндағы ссудалық пайыз ретінде Қазақстан Респубдикасының Ұдттык Банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесін немесе коммерциялык банктердің депозит бойынша сыйақы мөлшерле- месін пайдалануға болады. 5. Акцияның баланстық құны (А_.) - жай және артықшы- лыкты акциялар бойынша жеке-жеке анықталады. А = таза активтің құны / айналыстағы жай акцияның саны Акционерлік коғам таратылған жағдайда бір акцияға келетін меншік үлесін анықтау үшін және акционерлік қоғамның шы- ғарған бағалы қағаздары биржаның бағалы қағаздар тізіміне енуі үшін, сондай-ақ аудиторлык тексеріс кезінде акциянын баланстық кұны анықталады. 6. Акиияның жойылу ңуны - тек қана артықшылықты акция лар үшін аныкталады және бұл құн эмиссияланған кезде бекіті- леді. 94 Динамикалык түрғыда дамып отырған кәсіпорын жаңа негіз- гі құралдарды сатып алу барысында өзінің ішкі немесе сырт- тан тартылған қарыз каражаттарын пайдалану арқылы жүзеге асырады. Ішкі немесе сыртқы қарыз каражаттарын пайдалану кәсіпорынның іскерлік белсенділігіне тікелей байланысты, яғни кәсіпорынның рентабельділігі жоғары болса, сыртқы қарыз каражаттарына деген сұраныс та аз болады. Сыртқы қаржы- ландыруды инвесторлар мен кредиторлар қамтамасыз етеді. Инвесторлар каржы нарығында бағалы қағаздарды сатып алу аркылы кәсіпорынды қаржыландырады. Бұл бағалы кағаздар карыздық немесе үлестік бағалы қағаздар болып табылады. Меншік иесі бизнестегі немесе бақылаудағы өзінің үлесін төмендетпеу үшін кәсіпорынның шығындарын қарыздық қар- жыландыруға жүгінді. Сонымен, облигация -ұзақ мерзімді қарыз капиталын тартудың бір нысаны. Облигация - бұл қарыздық бағалы қағаз. Төлемділік, мер- зімділік және қайтарымдылык шарттарын сактай отырып эми- тент-кәсіпорын облигацияны шығару арқылы инвесторлардан қарыз каражаттарын тартады. Бүл банктік несиеге теңестіріледі. Облигациялық қарыздық қарым-қатынасқа түсуші кредитор - нақты банк болып табылмайтын әртүрлі инвесторлар. Себебі облигацияның айналыс мерзімі ішінде инвестор өзінің иелігіндегі бағалы кағазын нарықтың кез келген қатысушысына сатуға кұкығы бар. Облигацияның негізгі ңасиеті - облигация бойын- ша тіркелген табыс төленеді. Облигация - облигация иесімен (қарыз берушімен) эмитент (қарыз алушының) арасындағы қарыздық қарым-катынасты куә- ландыратын бағалы қағаз. Облигация - облигация иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және эмитенттің осы қаражат сомасы мен оған есептелген пайызды қайтарып беру туралы міндеттемесін рас- тайтын бағалы қағаз. 95 Акционерлік қогамның облигацияны шыгарудагы артыцшы- лыгы мынада: - Шығарылған облигацияны орналастыру барысында, кредиторды қарыз алушының қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға қатыстырмай-ақ қосымша ресурстарды жүмылдыруға болады. - Облигация өзінің мәні жағынан банктік ссудаға үксас болғандықтан, акционерлік коғамның облигациялық қарызын қосымша қарыз қаражаттары ретінде қарастыруға болады. - Эмитенттің төлем қабілеттілік талаптары орындалған жағдайда акционерлік қоғамның облигацияны шығаруға к ұқығы бар. - Облигация қоғамның мүлкімен қамтамасыз етіледі және пайыз төлеуде басымдығы болады. Облигация эмиссиясының акционерлік қогам үшін кемші- ліктері: - Облигацияны жаргылык капиталы қалыптастыруға және ақшалай қаражаттың уақытша тапшылығының орнын толтыру үшін шығаруға болмайды. - Олигация эмиссиясы эмитенттің қосымша шығынымен байланысты болып келеді және ақшалай қаражат тарту үшін ұзақ мерзімді кажет етеді. - Кредиттік рейтингісі жоғары акционерлік қоғам ғана қо- макты сомаға облигация орналастыруы мүмкін. Акционерлік қоғамның облигацияны шығару тәртібі Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар нарығы» туралы Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Осы заңға сәйкес эмитент мы- надай талаптарды сақтаган жагдайда облигациялық багдарлама шегінде облигациялар шыгаруды жүзеге асыруга кұңылы: 1)д ефолт фактілері болмаған жағдайда; 2)о блигациялар шығару туралы шешім қабылдаған күні міндеттемелерді орындамау фактілері болмаған жағдайда; 3)с оңғы үш жыл ішінде қызметті задал шекпей жүзеге асырған жағдайда (арнайы қаржы компаниясын қоспағанда); 4)облигациялық бағдарламалар шегінде шығарылатын обли- гацияларды, кор биржасының ресми тізіміне енгізуге үміткер эми- тенттерге, сауда-саттықты ұйымдастырушы қойған талаптарға сай келген жағдайларда. 96 Облигациялар қолданыс мерзіміне, пайыздық пайдасына, және шығу тегіне байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Инвесторға әкелетін пайыздық пайдасына байланысты облигация екі түрлі болады: Тұрақты пайызды облигациялар – алдын ала қойылған мерзім ішінде пайыздық пайда өзгермейтін облигация түрі. Бұл жағдайда, инвестор табысы екі компоненттен тұруы мүмкін: біріншіден, облигациялар шығарушы компания жылдық пайыздық мөлшер көлемі бойынша жылына бір немесе екі рет төлемдер жасауға келіседі. Бұл табыс купон немесе купондық пайда деп аталады. Екіншіден, инвестордың табысы облигацияны сатып алған баға мен оның номиналды құны арасындағы айырымнан жиналуы мүмкін. Бұл баға айырымын дисконт деп, ал әкелетін табысты дисконтты деп атайды. Өзгермелі пайызды облигациялар - пайыздық табыс түрлі макроэкономикалық факторларға байланысты өзгеретін облигация түрі. Әдетте, облигацияның бұл түрі инвесторлар мен компания-қарыз алушыларға нарықтық жағдайлар өзгерген кезде пайда болуы мүмкін қаржылық тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді. Мысалы, егер корпоративтік облигациялар мөлшерлемесі Лондондық банкаралық ұсыныс ставкасына байланған болса, онда облигациялардың өзгермелі пайыздық табысы LIBOR бойынша есептеледі, яғни Лондонда орналасқан 16 бірінші дәрежелі банктердің орташа пайыздық мөлшерлемесімен анықталады. 97 Мемлекеттік багалы қагаздар - эмитенті мемлекет болып табылатын, мемлекеттің ішкі қарызының формасын немесе борыштык бағалы кағаздар. Экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар жалпы экономиканың дамуында, банктік жүйенің өтімділігін ұс- тап тұруда. мемлекеттік шығыстарды қаржыландыруда маңызды орын алады. Мемлекеттік бюджеттің шығынын мемлекеттің орталық не месе коммерциялық банктерден алған несиесі есебінен де қар- жыландыруға болады. Бірақ бұл мақсаттарға несиенің сирек жұмсалатындығын дүниежүзілік тәжірибе көрсетті. Бұдан басқа банктердің өзі - қысқа мерзімді несиелерді жоғарғы пайыз- бен беруге мүдделі. Мемлекеттік бюджет шығынын жабу үшін ақшаны эмиссиялау орынсыз, себебі бүл инфляция мен ақша айналысының бұзылуына әкеледі. Мемлекеттік багалы ңагазОар әртүрлі нысандарда шыга- рылады: қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық вексель- дер, облигациялар және тағы да басқалар. Олардың арасындағы айырмашылық мыналарға: іс-әрекет ету сипатына, мерзіміне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттары- на, айналымдылық сипатына, үстаушыларына байланысты. Қазакстан Республикасында қазынашылық вексельдер мем- лекеттік казынашылык міндеттемелер нысанына түрленген. Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде орналастырыла- тын мемлекеттік бағалы қағаздың түрі болып табылады. Айиалыска .мемлекеттік багалы қагаздарды шыгару арңылы келесідеіі мәселелерді шешуге болады: 1) мемлекеттік бюджеттің дефицитін қаржыландыру; 2) мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын қаржыландыру: элеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй, құрылыс саласында мақ- сатты бағдарламаларды қаржыландыру; 3) экономикалық белсенділікті реттеу: айналыстағы ақша массасын реттеу, баға мен инфляцияға эсер ету және т.б. Мемлекеттік багалы қагаздарды орналастыруы: 1) қаржы министрлігі, орталық банк арқылы; 2) Үкімет арқылы; 3) азаматтық кұқықтық келісімшарт жасаған бірінші иелері арқылы. 99 нашылық міндеттемелердің жекелеген түрлерін шығарудың шарт- тарымен белгіленген күндерде жүргізіледі. Егер казынашылық міндеттемелерді шығару шарттарында өзге мерзім көзделмесе, соңғы сыйақыны төлеу қазынашылық міндеттемелерді өтеу күні- мен сәйкес келеді. Егер қазынашылық міндеттемелер бойынша сыйақы төлеу күні жүмыс күніне келмесе, онда төлем жұмыс іс- темейтін күннен кейінгі бірінші жұмыс күні жүргізіледі. 1. МЕККАМ - «Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылык, міндеттеме». Дисконттық эмиссиондық бағалы қағаз. Номинал- дық құны - 100 тг. Айналыс мерзімі 3, 6, 9, 12 ай. Қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелердің иелері қысқа мерзімді қазына- шылық міндеттемелермен кез келген азаматтық-қүқықтық мә- мілелерді жүзеге асыра алады. Бүл ретте инвестор қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелермен барлық операцияларды бастап- қы дилер арқылы ресімдейді. 2. МЕОКАМ - «Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылык, міндеттеме». Купондықэмиссиондыкбағалы қағаз. Номиналдық қүны -1000 тг. Айналыс мерзімі 1 жылдан жоғары 5 жылға дейін. 3. МЕУКАМ - «Мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылык, міндеттеме». Купондық эмиссиондық бағалы қағаз. Номиналдық қүны - 1000 тг. Айналыс мерзімі 5 жылдан жоғары. Мемлекеттік үзақ мерзімді казынашылық міндеттеме номиналдық құн бойынша орналастырылады және өтеледі. 4. МОИКАМ - «Мемлекеттік орта мерзімді индекстелген крзынаіиылык, міндеттеме». Купондық эмиссиялық бағалы қағаз. Номиналдык кұны - 1000 тг. Айналыс мерзімі 1 жылдан жоғары 5 жылға дейін. Мемлекетгік орта мерзімді индекстелген қазынашылық міндеттеме номиналдық құн бойынша орналастырылады және өтеледі. Индекстелген купон бойынша сыйақы есептеледі. Есептелген сыйақы эмитент белгілеген мерзімде, яғни жылына 2 рет төленеді. 6 толық календарлық айдан кейінгі айдың бесінші күні «Мемлекет- тік орта мерзімді индекстелген қазынашылық мін деттеме» бойын ша есептелген купон төленеді. 5. МУИКАМ - «Мемлекеттік узақ мерзімді индекстелген ңазынашылың міндеттеме». Купондық эмиссиялық бағалы қа- ғаз. Номиналдық құны - 1000 тг. Айналыс мерзімі 5 жылдан жоғары. 6. МЕУЖКАМ- «Мемлекеттік ұзақ мерзімді жинақтаушы куізынашылык міндеттеме». Купондық эмиссиялык бағалы қа- ғаз. Номиналдык құны - 1000 тг. Айналыс мерзімі 5 жылдан жоғары. МАОКАМ - «Мелтекеттік арнайы орта мерзімді к,азы- нашыльщ міндеттеме». Купондық эмиссиондық бағалы қағаз. Номиналдық құны 10 АҚШ долларына эквивалент,теңгемен белгіленеді. айналыс мерзімі 2 және 3 жылды құрайды. ҚР-сының резидент жеке тұлғалары арасында ғана орналастырылады. 100 Қазынашылық міндеттемелер қүжатталмаган нысанда шы- ғарылады. Әрбір шығарылымның Қазақстан Республикасының қол- даныстағы заңнамасына сәйкес бағалы қағаздар нарығын мем- лекеттік реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын уәкілетті ор ган беретін ұлттық сәйкестендіру нөмірі (ҮСН) болады. Қазынашылык міндеттемелер аукционды өткізу, жете ор- наластыру, қайта ашу, жазылу жолымен және қазынашылық міндеттемелерді орналастырудың ішкі ережелерімен белгіленген баска да тәсілдермен орналастырылады. Қазынашылық міндеттемелердің әрбір шығарылымының колемі мен шарттарын Қазақстан Республикасының тиісті ке- зеңге арналған республикалық бюджет туралы заңымен бел- гіленген үкіметтік борыш пен оған қызмет көрсетуге арналған шығыстар лимитінің шегінде эмитент белгілейді. 102 Туынды бағалы қағаздар (дериватив) - бұл сатушы мен са- тып алушы арасында бүгінгі күні жасалған келісімшарт, бірақ бұл келісімшарт бойынша есеп айырысулар болашақта нақты бір күні жүргізіледі. Базалық активтің құнына байланысты жасалған келісімшарттың қүны мерзім ішінде өзгеріп отырады. Туынды бағалы кағаздар кәсіби қатысушыларға арналған, себебі туынды бағалы қағаздардың номиналдық қүны шамамен 20 000 АҚШ доллардан Імлн АҚШ долларға дейін барады. Со- нымен бүл нарықтың қатысушыларының 90 %-ын ірі компания- лар, яғни институционалды инвесторлар, ал 10 %-ын жеке инве- сторлар құрап отыр. Туынды бағалы қағаздармен сауда-саттықты жүргізу үдерісінде туынды багалы қагаздардың ңұны мен базачьщ актив ңүнының ауытку мүмкіндіктерімен тәуекелді басқарудың рөлі жоғары. Әлемде көптеген ірі компаниялар тәуекелді басқару үшін ту ынды бағалы кағаздарды пайдаланады, яғни хеджирлеу қызметі өзінің міндетін аткарады. Туынды бағалы қағаздың мәнін тар және кең мағынада қарастыруға болады. Туынды багалы қагаздың тар магынасы - дифференциалды табыс алу мақсаты бар, мерзімді келісімшартқа негізделген нарықтық механизм. Кең магынасы - нақты актив пен келісімшартқа негізделген, осы активтің бағасы, мөлшері және бағамының айырмашылықтары қолданылатын нырықтың кұралдарын білдіреді. жүктеу/скачать 185.88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|