Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамытуды мемлекеттік реттеудің қолданыстағы саясатын талдау

2.4 Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамытуды мемлекеттік реттеудің қолданыстағы саясатын талдау

Жалпы көріністі жүзеге асыру келесіде бағытталған:

• 
  аймақ бойынша өндіріс күштерін тиімді бөлу, әлеуметтік-экономикалық өсудің барлық көздеріне халыққа жол ашатын орналастыру жүйесін дамыту арқасында өңірдің ұлттық және әлемдік нарықпен бірігуін және әлеуметтік-экономикалық дамытун тездетуін қамтамасыз ету;
  
• 
  минералды-шикізаттық қорларға бай және ішкі өндірістің есебінен азық-түлік өнімдері мен құрылыс материалдарда өзінің қажеттілігімен толық қамтамасыз ететін индустриялдық аймақты дамыту;
  
• 
  табиғи қорларды игеру және түбегейлі қайта өңдеу;
  
• 
  азық-түлік қауіпсіздігі және саланы қарқынды даму кепілі бола алатын агроөндірістік кешенді дамыту:
  
• 
  көкөніс өсіру саласында құрылымдық және технологиялық диверсификация жұмыстарын, таңдаулы ауыл шаруашылық өнімдерін егу аудандарын кеңейту жұмысын әрі қарай жалғастыру (Әйтекеби, Қарғалы, Матрук, Хромтау және Қобда аймағының Солтүстік бөлігінде бар бидай егістіктері)
  
• 
  Алғын, Мәртүк, Қарғалы, Қобда және Хромтау аудандары сияқты Ақтөбенің қала маңайындағы аймақтарында сүтті мал шаруашылығын дамытуын жалғастыру (қазақтың қатты жүнді қойларын Шалқар, Байғаны, Ойыл, Темір, Ырғыз және Әйтекеби аудандарында ұстайды; цигай тұқымды қойларды Алғын, Мұғалжар және Қобда аудандарында ұстайды)
  
• 
  инновациялық өндіріс пен аймақтық өндірістік кластерлер құрылымындағы істегі өнеркәсіптерді жетілдіруін тездетуді қамтамасыз ету;
  
• 
  отандық келешегі зор ғылыми-техникалық жобаларды іске асыру және шет елдерінің алдыңғы қатардағы технологияларды қолдану есебінен өндіріс қуаттылығын технологиялық жетілдіру;
  
• 
  әлемде дамып келе жатқан көліктік және өндірістік логистика механизмдері көмегімен жасап шығаратын тауарлар мен қызмет көрсетулердің бәсекелестігін қамтамасыз ету;
  
• 
  «Шығыс – Батыс», «Солтүстік - Оңтүстік» бағыттары бойынша тразиттік орталық болып саналатын аймақ мәртебесін нығайту;
  
• 
  инфрақұрылымның барлық түрлерін, соның ішінде инновациялық, жетілдіру;
  
• 
  аймақтық экологиялық жағдайды жақсарту. Экономикалық істің экологизациялау есебінен өңірдің қоршаған ортасын түбегейлі түрде жақсарту;
  
• 
  орналастыру жүйесін жетілдіруді жалғастыру, негізгі тұрғылықты жерлер аясында оларға серіктес тұрғын аймақтары негізінде жоғары өмір сүру деңгейлі агломерация құрастыру.
  

Ақтөбе аймағының негізгі болашағы зор салалары:

1) мұнай және газ қоры;

2) қара және түсті металлургия;

3) химиялық өндіріс;

4) ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу;

5) құрылыс материалдарын жасау;

6) медициналық техниканы жасау

7) жеңіл өндіріс;

Жалпы өңірдің индустриялдық кешенінде өндірістің барлық дерлік түрлері ұсынылған. Ақтөбе облысының әрі қарай дамытунда өндірістің инновациялық белсенділік пен шикізаттық емес салаларды диверсификациялау мәселелері үлкен орын алады.

Металлургиялық өндірісі және мұнай өңдеу өндірісіндегі экспорттық салаларының дамыту істегі өндірістерді қайта жаңғырту, жетілдіру, техникалық қайта жабдықтау және бағытын өзгерту жолымен өнімдерді диверсификациялауға негізделген.

Сонымен қатар өндірісті басқарудың халықаралық стандарттарды және өнім сапасын бағалаудың жаңа жүйелерін еңгізу қарастырылады. Келесі маңызды элементі инновациялық саланы дамыту және өндірісте жаңа технологияларды енгізу болып табылады. Аймақтық айналым өніміндегі шикізаттық бөлімнің орнына жоғары технологиялық экспорттық өнімді қолдану аймақ экономикасын диверсификациялаудағы маңызды мәселе болып саналады.

Ғылыми-инновациялық инфрақұрылымды дамыту, инновациялық іскерлікке кішігірім кәсіпкерлерді шақыру, кластерлік әдісі негізіндегі аймақтық нарығында бәсекелестік әлеуеті бар салаларды дамыту, халықаралық маңызы зор жаңа жобаларды іске асыру, экономиканың жоғары технологиялық шикізаттық емес секторын құрастыру өңірдің бәсекелестігін арттырады және әлемдік экономикасымен интеграциялауды қамтамасыз етеді.

Негізгі индикаторлар:

• 
  Аймақтық жалпы өнімнің (АЖӨ) 2015 жылы шын мағынада 2009 жылғы деңгейіне қарағанда 1,4 есеге өсуі;
  
• 
  2015 жылы (2009ж. – 7,9%) өңдеу өндірісінің ұлесін ӨЖӨ структурасында 13,1% дейін жеткізу
  
• 
  Мемлекеттік мекемелер мен ұйымдарда, жүйе құрастырушы кәсіпорындарда тауар сатып алудағы қазақстандық мазмұнының үлесінің өсуі 62 %, қызмет көрсетулерді сатып алуда - 92%;
  
• 
  2015 ж. жалпы эскспорт көлеміндегі шикізаттық емес экспорттың 45,5% өсуі (2009 ж.- 31,8%), соның ішінде аграрлық сектор 2,53% 2015ж. (2009 ж.- 1,26%)
  
• 
  2015ж. АЖӨ-ң энергия көлемінің 10% дейін төмендеуі;
  
• 
  Газбен қамтылған тұрғын аймақтарды мұнай табиғи газымен 2015 ж. тұрғын аймақтардың жалпы санынан 51,3%-ке қамтамасыздандыруға жету;
  
• 
  Ауыл шаруашылығының еңбек өнімділігін арттыру (ауыл шаруашылығындағы бір адам санының жалпы өнімінің өнуі) 2009 ж. қарсы 2015ж. 1,4 есеге өсіру;
  
• 
  Жұмыссыздық деңгейін азайту 2015ж. 5,0%-ке дейін (2009ж. - 6%);
  
• 
  Тұрғындардың еңбек ақыларының өмір сүру деңгейінің төмендігін 2015ж. 4% мөлшерін азайту (2009ж. – 6,3%);
  
• 
  Тұрғындардың өмір сүру жасының өсуі 2015ж. 70,1 жас (2009ж. – 68,19 жас);
  
• 
  Жалпы өлім саны 2015ж. – 7,62% 1000 адамға (2009ж. – 8,46%);
  
• 
  Білім беру жағдайын жақсартудағы білім беру мекемелердің үлесі, олардың жалпы саны 2015ж. - 20% (2009ж. – 7,6%);
  
• 
  Мемлекеттік тілді меңгеретін тұрғындар үлесі – 2015ж. 80%;
  
• 
  2015 жылда бiлiм ұйымдарындағы мектептiк дейін тәлiм-тәрбиенiң балаларды қамтуы - (2009ж-64,3%) 98% болады.
  
• 
  Ауылды аймақтардың жалпы санынан 45% орталықтағы сумен қмтмасыз етілген, кішігірім қалаларда 2015ж. - 100%;
  
• 
  2014ж. облыс территориясының қала құрылысының дамуының кешендік жобасын дайындау;
  
• 
  Атмосфераға ластанған заттардың бөлну деңгейін 2015ж. 6,5% төмендету 2009ж.-мен салыстырғанда;
  
• 
  Жоғарғы деңгейде дамыған ауыл аймақтар санын 2015ж. – 97 бірлікке арттыру.
  

Қазақстан экономикасының энергетикадағы жоғарғы технологиялар мен басқа салалрдың ғылымдағы және білім берудегі салыстырмалы артықшылықтардың жүзеге асуы мен даму дәрежесі;

өңдеу өндірістерінің инновациялық жаңартуының және еңбек өнімділік динамикасының үрдісі;

көлік және энергетикалық инфрақұрылымның даму динамикасы;

адам капиталының сапасының жоғарлауы мен орта топтың құрылуының үрдісі;

Еуро-Азиаттық экономикалық кеңістіктің интеграциясы;

әлем нарығындағы көмірсутек бағасының конъюнктурасы;

Осы факторлардың іске асуына байланысты орташа жедел келешекте – инерциялық, энергия шикізаттық және инновациялық жетілудегі әлеуметтік-экономикалық дамудағы 3 сапалы сценарийлерді белгілеу қажет.

Барлық сценарийлерде глобализацияның және өңірдің бірыңғай тенденция қатынасы бойынша әлем экономикасының динамикалық өсуінің бірдей сыртқы экономикалық шарттары қабылданған. Орташа жедел аралықта әлем экономикасының жылына 4% көлемінде өсу қарқыны күтілуде. 2011ж. “Brent” маркалы мұнайына барлық нұсқаларды бағаның (1 барель үшін 76 АҚШ доллары) тең болуы болжамданған, инфляцияның өсуіне сәйкес көтеріледі және 2015 жылы 83 АҚШ долларына жетеді.

Демографиялық динамиканың бірдей модельдері болжамдалуда (2015ж. Ақтөбе облысында адамдар саны 761,8 мың деңгейінде тұрғындардың тұрақталуы).

Барлық сценарийлер институционал өзгерістерін сатылы өткізуін болжау. Бәсекелестікті дамытуға, жеке бас құқықтарын қорғауға және экономикалық бостандық, инвестициялық климаттың жақсаруына бағытталған барлық сценарийлер институционалды өзгерістерінің сатылы өткізуін болжайды. Соныменқатар, екінші және үшінші сценарий шегінде белсенді құрылымды саясаттың жүргізілуі болжамдалуда немесе саясаттың бәсекеге қабілеттілігінің артуы болжамдалуда. Себебі бұл инвестициялық климат жағдайына, экспорт пен өндірістің құрылым жағдайына жағымды әсер етеді. Басқаша айтқанда, екінші және үшінші сценарийлерде жоғарғы сапалар мен әлеуметтік және экономикалық институтардың тиімділігі болжамдалуда.


Пессимистік көзқарстағы даму сценарийлері. Көмірсутек экспортының өсуінің баяулауына, дайын тауарлардың ішкі нарығын ашуына, қайта өңдеу өндірістеріндегі бағаның бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне байланысты. Олардың әлеуетінің азаюынан экспорттық-шикізат дамытуның моделі консервация негізінде жатыр. Инерционды даму сценарийлері сипатталады:

экономиканың салыстырмалы артықшылығының іске асу бағдарламасы және жаңа ұзақ мерзімді таңдаулы жобалардың іске асуынан бас тарту;

әлеуметтік инфрақұрылымдық жетілдіруінің ұстау процестеріндегі тұрғындардың экономикалық әртараптандырылу күшейтілуі;

Бұл сценарийлердегі экономикалық өсу мүмкіндіктері негізінде келесі факторлармен анықталады:

көмірсутектер экспортының өсу мүмкіндіктері құбырлы инфрақұрылымының баяу тоқтауы және жаңа кен орындардың жеткіліксіз игерілулері шектеледі;

импорт өсуінің сақталуы және өңделетін өндірістердің технологиялық бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуі;

адам қорның сапасының төмендеуі;

еңбек өнімділігінің өсуі жылыны 3-4 %-дан жоғары.

Осы отын-энергетикалық кешенді сценарийінде тек қана басталған жұмыстар жобасы ғана іске асырылады. Осындай жағдай 2013 жылға қарай экономикалық өсуді инфрақұрылымдық шектеулерін түгелімен жеңе алмай жатыр (Энергия қуаттылығытарының тапшы болуы, көлік инфрақұрылымының тапшы болуы). Қазіргі заман құрылымының сипаттамалары сақталуда: экспортта және қор жинаудағы шикізат секторның басым болуы, өңдеу секторның нашар дамыту, жоғары технологиялық секторлардың және білім экономикасының анклавтық сипаттамасы. Жалпы өңдейтін өндірістердің бәсекеге қабілеттілігі төмен болып қалуда.

Ақтөбе облысында бұл сценарий 2015ж. көмірсутектің көлемінің азаюымен көзге түседі; тұрғындардың өмір сүру деңгейінің төмендеуімен, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілмеуіне байланысты әлеуметтік тұрақсыздықтың жоғарлауы сияқты көріністер бой алады. АЖӨ-нің өсу қарқыны 2015ж. 1-2% дейін төмендей бастайды.

Ол сипатталады:

• 
  ірі масштабты жобалардың іске асуы (соның ішінде мемлекеттік-жеке меншік қарым қатынаста). Бұл әрекет олжаны көздейді және пайдалы қазбалардың кен орындарын жобалау, олжалы жаңа аймақтар (Каспий аймағының мұнайы мен газы БҚО және Ақтөбе қаласы) және сәйкесінше құбырлардың құрылысы;
  
• 
  жаңа технологиялардың енгізілуі арқасындағы тез арадағы кен орындарын пайдаланудағы тиімділіктің жоғарылануы;
  
• 
  Қазақстандағы көмірсутек экспортының бағытының диверсификациясы (Қытайға экспорттың артуы) және соған сәйкес инфрақұрылымды құрау;
  
• 
  көлік инфрақұрылымының дамыту, ол экономиканың транзитті мүмкіндіктерін жүзеге асырумен қамтамасыз етеді; (сонымен қатар көмірсутекті экспорттау және басқа да елдерге экспорттаудың бірігіп істелген жобалары);
  
• 
  Қазақстан энергетикасының қарқынды дамыту және жетілуі, жаңа тиімді жасап шығарылған және электроэнергетикадағы желілік қуаттылығы, атом, көмір және альтернативті энергетикалыр мөлшерінің біртіндеп өсуі;
  
• 
  отын және шикізат салаларында (металлургия, негізгі химия) энергияның инновациялық белсенділігін арттыру, машина жасау өндірісінде, олардың технологиялық жетілдірулерін қамтамасыз ету және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілікті арттыру;
  
• 
  жоғары технологиялық секторлардың инновациялық белсенділігінің төмен деңгейі, бірінші орындағы елдерден сапалы артта қалуының жоғарлауы және импорттың жоғарғы қарқынын сақтау.
  

Экономикалық өсудің мүмкіндіктері келесі факторлармен анықталады:

• 
  шикізат және көлік қызметі экономиканың әлем нарығындағы көмірсутек конъюнктурасынан тәуелділігі бойынша энергия тасымалдаушы экспорттың артуы;
  
• 
  көлік инфрақұрылымының тез дамыту;
  
• 
  ішкі энергияны пайдалануды қамтамасыз ету мүмкіндіктері;
  
• 
  энергия, шикізатты және көлікті салаларымен байланыспайтын өңдеу өндірістерінің технологиялық бәсекелестілігінің артта қалуы;
  
• 
  адам қорның сапасының жоғарлауының жеткіліксіз динамикасы;
  

Жаңа технологияны енгізу салдарынан кен орындарын тиімді пайдалануын тез арада жоғарлауы, өндіретін көмірсутек көлемінің артуы, көмірсутек шикізатының жаңа кен орындарын өңдеу.

Көлік инфрақұрылымын дамыту және транзитті мүмкіндігін арттыру.

Мұнай-газ саласындағы тез дамытунда негізделген жаңа өсу көздерін қалыптастыру. Машина жасауда, химиялық өнеркәсіптердегі өндіргіш өнеркәсіп технологиялық даму импульсін алады. Экспорт шикізатымен байланыспаған басқа салалар инерциялық тәртіпте дамитын болады. Ол бәсекеге қабілеттіліктің төмендеуімен сипатталады.

2015ж. дейін АЖӨ өсу қарқыны жылына 4-5% болады.
Отпитистік дамуды сценарийі.

Бұл сценарийлер дәстүрлі (энергетика, металлургия, көлік, аграрлы сектор) Қазақстан экономикасының бәсекелестілігінің артықшылық тұстары арқасында инновациялық өсу көздерінің пайдалануын көрсетеді. Қарастырылатындар:

• 
  тиімді ұлттық инновациялық жүйені құрастыру және ұзақ мерзімді жоғарғы технологиялардың тауарлар мен қызмет көрсету нарығында Қазақстанның сапалы орнын қамтамасыз етудегі бағдарламалар мен жобаларды іске асыру;
  
• 
  әлеуметтік инфрақұрылымның түбегейлі жетілдіруі, білім беру саласы, денсаулық сақтау, тұрғын үй секторы, адамның өмір сүру деңгейінің сапасын арттырумен қамтамасыз ету;
  
• 
  экономиканың инфрақұрылымдық салаларының жетілдіруі көлік, электр энергетикасы, ақпараттық байланыс технологиялары, энергия сақтау тиімділігін арттыру;
  
• 
  Павлодар, Қарағанды, Ақтөбе, АЖӨ, Маңғыстау облыстарында жаңа экономикалық даму аймақтық орталықтар құру;
  
• 
  Еурокеңес Қытаймен, Иранмен, Түркиямен, ТМД елдерімен және басқа да елдермен ішкі экономикалық қатынастарды дамыту.
  

Жаңа технологияны енгізу арқасында кен орындарын пайдалану тиімділігінің тез арада өсуі, көмірсутек өндірудің көлемінің артуы, көмірсутек шикізатының жаңа кен орындарын құрастыру.

Көлік инфрақұрылымын дамыту және екінші нұсқамен салыстырғанда транзиттік мүмкіндіктердің жоғары деңгейге көтерілуі. Мұнай газ саласында жылдам дамуда негізделген жаңа өсу көзінің қалыптасуы. Технологиялық дамудағы импульс мұнай газ саласы және химиялық өндіріс саласы үшін машина жасаудағы өңдеу өндірісі құрылғылармен жабдықталады. Құрылыс индустриясымен, туризммен, ауыл шаруашылығындағы атап айтқанда, мал шаруашылығында өнідіріс өнімділігін арттырумен байланысты жаңа келешегі зор экономикалық секторларды жасау. Өмір сүрумен қамтамасыз ету инфрақұрылымына сәйкес келетін Ақтөбе агломерациясының құрылуы салдарынан халықтың тұрмысын жоғарлату. Өңдеу өндірісінде кіші және орташа кәсіпкерліктің дамыту арқасында жаңа жұмыс орындарын құрастыру.

АЖӨ өсу қарқыны 2015ж. дейін жылына 9-10% құрайды. Қорыта келгенде, жуық арада Қазақстанның экономикалық дамыту экономиканың екінші даму сценариймен қалыптасады, бұған энергоресурстардың бағасының болжаммен өсуі себеп болады. Экономикалық дағдарыстың екінші мәртесі бола қалған жағдайда даму түрі бірінші даму сценарийіне ауысады, егер бұл уақытқа дейін Қазақстан экономикасында инновациялық әлеует критикалық салмаққа жетпей қалса, уақытында құрылған әлемдік нарық өнімімен бәсекеге түсе алатын өнімнің инновациялық инфрақұрылымы болса, онда Қазақстан экономикасы ұзақ мерзімде үшінші инновациялық сценарий бойынша дамуды жалғастырады.