Бағдарламасы бойынша ізденуші Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құқықтық мәртебесі

Арнайы әдебиеттерде ЖШС-тің әлемдік тәжірибеде кеңінен таралған корпорациялардың бір түрі екендігі және алғашқы құрылу кезеңі ХІХ ғасырға жататыны жөнінде пікірлер келтірілген. Сонымен бірге, ЖШС жөніндегі алғашқы заңның 1890 жылы Алманияда қабылданғаны туралы да деректер ұсынылады⁷.

Сондай-ақ, әлем елдерінің көпшілігінде коммерциялық ұйымдарды - тұлғалар бірлестігі және капитал бірлестігі деп бөліп қарастырудың үрдіске айналғаны, ал, отандық заң шығарушының коммерциялық ұйымдарды жіктеудің аталған негізін назардан тыс қалдырғаны және мұның теріс салдарының ЖШС-не ықпал ететіндігі жөнінде ойлар білдірілген: «В нашей стране форма ТОО, являясь наиболее популярной, используется как для корпорации, так и для партнерств. При этом участники ТОО не ведут бизнес товарищества персонально и наравне с другими участниками, как это присуще объединениям лиц, а лишь избирают орган управления товарищества, как в корпорациях, который и управляет деятельностью ТОО. Вместе с тем у мелких участников ТОО нет достаточных прав по контролю деятельности органов товарищества и крупных участников, аналогичных правам миноритарных акционеров акционерных обществ. В результате ТОО не является идеальной формой ни для партнерств (объединения лиц) в силу отсутствия элементов, присущих партнерству, ни для корпорации (объединения капиталов) в силу бесправности своих мелких участников»⁸.

Заң шығарушы, Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 77-бабының 1-тармағында және «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі № 220-I Заңының (бұдан әріде - «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» заңы) 2-бабының 1-тармағында ЖШС-ке мынадай анықтама береді: «Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады; жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты зияндарға өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді. Осы ережеден өзгеше жағдайлар Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде және заң актілерінде көзделуі мүмкін».

Енді, отандық заңнамада берілген осы анықтаманы саралап өтсек. Мұндағы бірден назар аудартатын мәселе ол Азаматтық кодекстің де, «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» ҚР заңының да мемлекеттік мәтіндеріндегі ЖШС анықтамасында жіберілген олқылық. Өйткені, онда «бір немесе бірнеше адам құрған» деген сөздер келтірілген. Бұл анықтамадан ЖШС-тің құрылтайшылары тек жеке тұлғалар ғана бола алады екен деген қате пікір туындауы мүмкін. Ал, «Шаруашылық серіктестіктері туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 2 мамырдағы №2255 заңының 3-бабының 4-тармағында азаматтар мен заңды тұлғалардың ЖШС-нің қатысушысы бола алатындығы бекітілген.

Сондай-ақ, Азаматтық кодекстің 77-бабының 2-тармағында және «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» заңның 10-бабының 1-тармағында келесідей мазмұндағы ережелер бекітілген: «Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестіктің жалғыз қатысушысы ретінде бір адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестігі бола алмайды». Яғни, бұл ережеден өзге заңды тұлғалардың ЖШС-тің құрылтайшылары бола алатындығы туралы қорытынды шығаруға болады. Солай бола тұрғанымен, жоғарыда көрсетілген норманың мазмұнында тағы да «адам» сөзі қолданылып, қате жіберілгеніне назар аударған жөн. Сондықтанда, ЖШС анықтамасы мен ҚР АК 77-бабының 2-тармағы және «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» заңның 10-бабының 1-тармағындағы «адамдар» сөзі, тұлғалар не құрылтайшылар сөзімен алмастырылғаны жөн⁹. Сонымен бірге, осы ретте «серіктестік» сөзінің мағынасындағы үйлеспеушілікке назар аударған отандық зерттеушілердің келесідей пікіріне де қосылуға болады: «ТОО – это, товарищество учрежденное одним или несколькими лицами. Товарищество с ограниченной ответственностью на современном этапе в Казахстане и в развитых зарубежных правопорядках является формой «компании одного лица». Поэтому п.1 ст.2 Закона прямо допускает такую возможность, что расходится с грамматическим пониманием «товарищества», которое предполагает объединение нескольких лиц»¹⁰.

Келесі кезекте ЖШС-тің жалғыз қатысушысы ретінде бір адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестігінің болуына тыйым салатын аталған нормаға кеңірек тоқталсақ. Жалпы, әдебиеттерде заңнамаға бұл норманың енгізілуінің мәні былай түсіндірілген: «запрет на единоличное участие в ТОО другой «компании одного лица» имеет целью предотвратить исключение ответственности его учредителя, которое могло бы противоречить положению п.3 ст.44 ГК»¹¹. Дегенмен, ұсынылған бұл түсініктеме қаншалықты негізді? Өйткені, мұнда ҚР АК 44-бабының 3-тармағына болатын қайшылықтың алдын алу көзделген болса, онда неліктен толық серіктестік қатысушысына қойылатын талапты¹² ЖШС қатысушысына да қоймасқа. Жалпы, жалғыз қатысушы өзіне тиесілі үлесті ЖШС-ке сату арқылы серіктестіктен шығуға құқылы ма? Бұл сауалға жауапты осы мәселе төңірегінде қалам тартқан зерттеушілер пікірлеріне шолу жасаудан бастасақ.

М. Тихомировтың еңбегінде мынадай мазмұндағы пікірлер кездеседі: «Право выхода из общества является безусловным правом участника общества с ограниченной ответственностью, которое не должно встречать никаких препятствий при его осуществлении. Однако произвольное использование данного права могло бы поставить и само общество и, тем более его кредиторов в крайне затруднительное положение, т.к. при выходе участника общество обязано выплатить ему его долю в уставном капитале и часть чистых активов, соответствующих этой доле»¹³. Осы мәселеге қатысты Л. Новоселова өзінің еңбегінде В. Залесскидің мына бір сөзін келтіреді: «Учитывая, что выход из общества опредеялется Законом как безусловное право, на практике нередко возникли ситуации, когда в обществе одного лица этот единственный участник хотел реализовать свое право на выход или когда все участники общества одновременно заявляли о своем выходе из общества. ...Такое общество не смогло бы ни функционировать, ни даже самоликвидироваться. Допущение выхода единственного участника означало бы возможность фактической ликвидации общества с обходом установленной ст.64 ГК РФ очередности удовлетворения требований»¹⁴.

Отандық заңнамада бұл мәселеге қатысты келесідей нормалар бекітілген. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» заңның 11-бабының 1-тармағы 5)-тармақшасын сәйкес қатысушы өз үлесін өткізу арқылы серіктестікке қатысуын тоқтатуға құқылы. Осы заңның 28-бабының 2-тармағында кез келген негіз бойынша үлеске деген құқықтан айрылу қатысушының жауапкершілігі шектеулі серіктестіктен шығуына әкеліп соғады. Сонымен, отандық заңнамаға сәйкес ЖШС қатысушысының өз үлесін өткізу арқылы ғана серіктестіктен шыға алатындығын көреміз. Сондай-ақ, «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» заңның 28-бабының 2-тармағындағы ережелер ЖШС қатысушысына өз үлесін серіктестікке сатуына мүмкіндік береді. Демек, жалғыз қатысушының өзіне тиесілі үлесін ЖШС сату арқылы серіктестіктен шығауына ешбір кедергі жоқ деуге болады. Сондықтанда, ЖШС-гі жалғыз қатысушының шығауына тыйым салатын нормалардың отандық заңнамада бекітілуі тиіс.

А.Г. Диденко мен Е.В. Нестерова ЖШС-тің қызмет етуі барысында ҚР АК 77-бабының 2-тармағы және «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» заңның 10-бабының 1-тармағында тыйым салынған жағдай туындай қалған ретте болатын сұрақтар отандық заңнамада қарастырылмағандығын атап көрсетеді¹⁵. Мысалы, жоғарыда аталған авторлар мына схеманы ұсынады: «А» ЖШС-і екі құрылтайшымен құрылған: азамат «Б» мен бір қатысушыдан тұратын «В» шаруашылық серіктестігі. Егер, азамат «Б», Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігінен шығатын болса, онда «А» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жалғыз қатысушысы ретінде бір адамнан тұратын «В» шаруашылық серіктестігі болады. Мұндай жағдайда ҚР Азаматтық кодексінің 42-бабының 6-тармағына сәйкес «А» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қайта тіркелуі тиіс. Ал, тіркеуші орган қайта тіркеуді жүзеге асырмауы тиіс. Өйткені, жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қатысушысы ретінде бір адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестіктің болуына жол берілмейді. Бұл жерде түсінікті. Ал, енді бұл мысалды күрделендіре түссек. Мысалы, «А» ЖШС-ін 2 адамнан тұратын «Б» ЖШС-гі құрса және белгілі-бір уақыттан кейін «Б» ЖШС-інің екі қатысушысының бірі серіктестіктен шығатын болса, онда жоғарыдағы тыйым салынған схема туындайтынын көреміз. Яғни, «А» ЖШС-інің қатысушысы ретінде 1 адамнан тұратын «Б» ЖШС-гі болып тұр. Бұл ретте «А» ЖШС-гіне ҚР АК 42-бабының 6-тармағында бекітілген қайта тіркеуге қатысты ережелер қолданылмайды. Өйткені, өзгеріс «А» ЖШС-нің емес, оның қатысушысы «Б» ЖШС-інің құрамында орын алуда. Сондықтанда, қайта тіркеуден «Б» ЖШС-гі өтуі шарт. Осы орайда, А.Г. Диденко мен Е.В. Нестерованың келесідей мазмұндағы ұсынысын қолдауға болады деп пайымдаймыз: «..Такой пробел в законодательстве способен вызвать серьезные проблемы в правоприменительной практике. Поэтому необходимо включить в ГК и Закон о ТОО норму, согласно которой суд вправе принять решение о принудительной ликвидации хозяйственного товарищества в случае нарушения п.1 ст.10 Закона о ТОО, если в течение установленного Законом срока указанное нарушение не будет устранено (путем приема в ТОО нового участника, добровольной ликвидации, реорганизации и т.д.)».

Келесі бір көкейтесті өзекті мәселе ретінде, ЖШС қатысушысының өз үлесін иелігінен айыру мәселесіне тоқталсақ. ҚР АК 80-бабының 2-тармағына сәйкес ЖШС-ке қатысушылар үшінші тұлғалар алдында үлесті немесе оның бір бөлігін сатып алуға артықшылық құқығы болады. Осындай мазмұндағы ережелер «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» ҚР Заңының 31-бабында да бекітілген. Қандай ретте үлесті сатып алуға деген өзге қатысушылардың артықшылық құқығы бұзылған болып саналады? Бұл сұрақтың жауабын заң шығарушы «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» ҚР Заңының 31- бабының 6-тармағында ұсынады: «Үлес хабарламада көрсетілген бағадан неғұрлым төмен баға бойынша иеліктен айырылып, үшінші жаққа берілсе, үлесті сатып алу-сату туралы шарт жарамсыз деп танылуы мүмкін». Отандық заңнаманың бұл ережесі басты көңілді тек бағаға бөліп, өзге жағдайларды назардан қалдыруда. Отандық зерттеушілердің пікірінше бұл заңда кеткен олқы тұстардың бірі болып табылады¹⁶.

Сондай-ақ, ЖШС туралы заңның 31 бабының мазмұнынан қатысушылардың үлесті сатып алуға артықшылық құқығы тек үлес ақылы негізде иеліктен айрылған реттерде ғана қолданылатындығын айқындаймыз, яғни сатып алу сату және айырбас шарттары жасалған жағдайда ғана артықшылық құқық туындамақ. Ал, үлес кез келген ақысыз мәміле (мысалы, сыйға тарту) бойынша иеліктен шығарылған реттерде қандай болмақ? Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2008 жылғы 10 шілдедегі №2 «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы заңнаманы қолданудың кейбір сұрақтары жөніндегі» нормативтік қаулысының 9-тармағына сәйкес ақысыз мәмілелерге (сыйға тарту, өсиет) қатысты ЖШС қатысушыларында артықшылық құқығы болмайды. Заңның осы бір тұсында құқықтық норманы айналып өту соқпағы жатқан секілді.

Жалпы, ЖШС-тің жарғылық капиталындағы үлесті сатудың қолданыстағы тәжірибесіне қатысты С.И. Климкин келесідей сыни пікір білдіреді: «...предложенный механизм отчуждения доли принципиально отличается от традиционной схемы заключения договора, где принято выделять его стадии: оферта – акцепт или новая оферта – акцепт. В случае же продажи доли в уставном капитале ТОО продавец доли не вступает в непосредственные отношения с потенциальным покупателем (покупателями) доли. Более того, участники сделки лишены возможности обсуждать условия предстоящей сделки, и продавец остается саязанным «навсегда» изначально сделанным предложением о цене доли»¹⁷.

Келесі бір мәселеге қатысты осы тақырыпты зерттеушілердің арасында пікір қайшылығының барлығы байқалады. Мысалы, С.И. Климкин өзінің ұстанымын былай білдіреді: «Однако наиболее серьезная проблема связана с размером приборетаемой доли. Как указывалось выше, покупатель (покупатели) имеет право приобрести не всю предложенную долю, а лишь ее часть. Очевидно, что данное обстоятельство способно серьезно нарушать интересы продавца. ... Возможно моделирование и иных ситуаций, когда, например, совокупная величина поступивших от участников предложений не превышает размера предлагаемой доли. В этом случае оставшаяся (невыкупленная) часть доли может быть отчуждена третьему лицу. Хотя вполне вероятно, что этот «обрубок» доли так и не найдет своего покупателя»¹⁸. Ал, С. Могилевский бұл сұраққа қатысты өз ұстанымын былай жеткізеді: «Интересной новеллой Закона об ООО является допущение того, что уставом общества может быть предусмотрена возможность для участников общества или общества воспользоваться преимущественным правом покупки не всей доли или не всей части доли в уставном капитале общества, предлагаемых для продажи.... Необычность приведенного положения состоит в том, что и предшествующее регулирование этого вопроса, и судебная практика исходили из невозможности реализации преимущественного права участниками общества или обществом не всей доли, предлагаемой для продажи третьему лицу»¹⁹. Л. Новоселова үлестің толықтай және бөлшектеп сатылуын қолдайтындығын былайша жеткізеді: «…согласно Закону об ООО в прежней редакции при реализации примущественного права участник мог им воспользоваться, только согласившись приобрести всю долю (все часть доли), предлагаемую для продажи. Данное положение создавало значительные затруднения, поскольку не позволяло во многих случаях участникам, имеющим право приобрести часть доли, воспрепятствовать ее передаче третьему лицу. Кроме того, данное положение всупало в противоречие с положением Закона о пропорциональном приобретении отчуждаемой доли оставшимся участниками»²⁰.