Дағдарыстан даму

«Экономикалық зерттеулер институты» АҚ-ы

Қазақстан Үкіметі қаржылық экономикалық дағдарысты бастан кеше отырып, елдің аймақтарының дамуына ставка қойды. Бұл жөнінде жыл сайынғы жолдауында Қ.Р-ның Президенті Н.Назарбаев айтқан болатын. Қазақстан аймақтарының экономикалық теңсіздігі тек диспропорцияны тегістеумен ғана қамтамасыз етіледі. Жан басына шаққандағы ЖІӨ, кешенді өндіріс индексі, кедейшілік деңгейі, негізгі капиталға салынатын инвестиция секілді экономикалық көрсеткіштерден шыға отырып, Қазақстандағы өңірлерді 3 топқа бөлуге болады:

1. 
   Көшбасшы өңірлері: батыстың мұнай өңірлері, Астана және Алматы;
   
2. 
   Орташа дамыған өңірлер: ескі материалдық кешенге негізделген шығыс және орталық өңірлер;
   
3. 
   Төмен дамыған өңірлер: елдің оңтүстік және солтүстік аралық аймақтары.
   

Қазақстан өңірлері үшін жасалған алдыңғы қатарлы бағдарламалар олардың дамуы үшін үлкен септігін тигізіп келеді. Біріншіден, 2000 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі Қазақстан дамуының бағдарламалары ұсынылды, яғни әлемдік жоғары дамыған елдердің оңдық қатарына кіру 30 корпоративтік көшбасшы бағдарламасы; және әр министрліктер мен ведомстволардың өз даму бағдарламасы жиналған болатын. Мысалы, 2015 жылға дейінгі Қ.Р-ның территориялық даму стратегиясы; 2002-2006 ж.ж. Қ.Р-ның аймақтық саясат концепциясы. Артта қалған өңірлердің дамуы көшбасшы өңірлер есебінен жүзеге асырылады, ал қалған өңірлер солардың артына ілігеді. Дағдарыс кезеңінің бастапқы этапында көшбасшы өңірлері экономикалық өсудің қатаң аймақтарын қалыптастыру керек. Батыс Қазақстанның мұнай райондары ел аймақтары үшін маңызды, олар дағдарыс кезінде экономикаға үлкен қор салады. Оған Қазақстан мұнай және газ Министрлігін құру дәлел бола алады. Әлемдік нарықта мұнайға деген баға жоғары болып тұрғанша, Қазақстанда екі облыс үшін әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу үшін әлі уақыт бар деуге де болады.

Егер халықтың тығыз орналасуы, ауылды жерлердің дамымауы, аймақтардың әлсіз танылуы, осының барлығы нарықтағы шикізатқа деген бағаның тербелісі байқалса, өңірлердің жағдайы әлсірей бастауы мүмкін. Сондықтан облыстарды дамыту үшін еңбек ресурстарын тарту қажет. Мысалы, Алматы транспорттық жүйесінің дамуы көп еңбек ресурстары есебінен орын алады. Сонымен, Қазақстанның мемлекеттік жедел индустриалды-инновациялық дамуы үш өңірмен байланысты, олар: батыс Қазақстан, Астана және Алматы. XXI ғасырдың міне бірінші онжылдығы тамамдап келеді. Ол бүкіл әлем үшін критикалық тұрғыда енді. Масштабты территориялық басқыншылар, Ауғанстандағы, Ирактағы әскери операциялар, осының барлығы осы уақытқа дейін халықты толғандырып келді. Бірақта оларға қарағанда халық үшін ең қатаң тәртіп, ол-жаһанды қаржылық-экономикалық дағдарыс. 70-80 және 90 жылдардағы Азиялық дағдарыс әлем экономикасын шошытты. Бірақта қазіргі дағдарыс – жаңа әлем деңгейімен бірдей. Ол бүкіл әлемді жаулап алды. Осы жаһанды дағдарыс нәтижесінде әлемдік экономика көзін жоғалтқан көлем саны 3,5 трлн. доллармен бағаланады. Көптеген сарапшылар, ғалымдар осы дағдарыстың қалыптасуын қайдан шыққанын әлі күнге дейін зерттеп келді.

Халықаралық мамандардың бағалауы бойынша дағдарыс пен күрес кезінде әлемдік 10 трлн. АҚШ доллары бағытталған.

Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші рет жаһанды дағдарыспен қақтығысып отыр. Елдің жүргізуші банктері өз қарыздарын өтей алмағандықтан оларды банкроттықтан құтқаруға тура келді. Қазақстан экспорты жартысынан қысқартылды. Тек несие қаражатынсыз шағын бизнестер ғана қалды. Мыңдаған жұмыскерлер жұмыссыз қалды. Осындай қиын жағдайда Үкімет ұстанған шешім нақты әрі өз уақытында қабылданды, яғни Ұлттық қордан 10 млрд. доллар бөлінді. Мемлекеттің әлеуемттік міндеттері көтеріліп, келешегі мол инвестициялық жоба анықталды. Аймақты жұмыспен қамту стратегиясы және «Жол картасы» қабылданды. Қазіргі таңда антидағдарыс шараларының барлық кешені және «Жол картасының» бірінші қатарын жүзеге асыру нәтижесі шықты. Мысалы, тәртіп бойынша 400 мың жаңа жұмыс орындары құрылды. 200 мыңнан аса адам қайта дайындаудан өтіп, қоғамдық жұмыстың қатысушылары атанды. Нәтижесінде жұмыссыздық деңгейі 6 пайызға дейін төмендеді. 1500-ге жуық денсаулық сақтау, білім беру және басқа да әлеуметтік инфрақұрылым объектілері жөнделді. 1000 км шақырым жолдары жөнделді. Ағымдағы жылдың екінші кварталында шағын және орта бизнес саласында өндіріс көлемі 14 %-ға өсті. Бидайдың жалпы жиыны бункерлік салмақпен 22 млн. тоннаны құрайды. Бұл соңғы бес жыл ішіндегі екінші рекордтық егіс болып келеді. Толығымен Қазақстанның қаржылық жүйесінің жалпы тұрақтылығы қолға жетіп келеді. Банктік жүйені қолдауға 476 млрд. тенге бөлінді. Толығымен, ел экономикасына антидағдарыс мақсатында 2,7 трлн. тенге немесе ЖІӨ-нен 14 % бағытталған. Халықаралық валюта қорының директоры Доминик Стросс Кан біздің елде бола отырып, «егерде барлық шаралар осылай материалданған болатын болса, онда 2010 жылдың аяғына қарай сендердің экономикаларын өз проблемаларына төтеп бере алады» деп айтқан болатын. Мұндай көзқарасты басқа сарапшылар да болжап отыр.

«Нұр Отан» партиясының XII съезінде Қазақстанның мемлекеттік жедел индустриялды-инновациялық даму бағдарламасы алға қойылған болатын. Онда индустриялизацияның жеті приоритеті анықталды. Ол:

1. 
   Аграрлық сектордың кеңмасштабты модернизациясы мен технологиялық жабдықталуы;
   
2. 
   Құрылым материалдар өндірісі мен құрылыс индустриясын дамыту;
   
3. 
   Мұай-газ секторының инфрақұрылымы мен мұнай өндіруді дамыту;
   
4. 
   Дайын металл өнімдерін дамыту;
   
5. 
   Таза энергетика саласын дамыту;
   
6. 
   Транспорттық және телекоммуникациялық инфрақұрылымды дамыту.
   

Менің көзқарасымша, бұл әлемдік дағдарыс тарихқа енетін секілді. Әлемдік дағдарыс кезеңіндегі трендтер келесідей айқын көрсетілген, яғни әлемдік валюталық жүйесінің трансформатизациясы. Ол Н. Назарбаевтың «Дағдарыстан шығу кілті» мақаласында айтылған болатын. Өйткені валюта жүйесі соңғы 50 жыл бойы өзгермей келеді және әлемдік дамудан артта қалып келеді.