Дипломдық ЖҰмыс 5В010200 Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
жүктеу/скачать 240.31 Kb.
|
|
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Шымкент университеті Қилыбай Гүлбану Байларқызы ЖАҢАРТЫЛҒАН БАСТАУЫШТЫҢ БІЛІМ МАЗМҰНЫ АЯСЫНДА ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС 5В010200 – Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі Шымкент, 2021 Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Шымкент университеті «Педагогикалық ғылымдар» факультеті «Педагогика» кафедрасы Қорғауға жіберілді Кафедра меңгерушісі, ________ Алпейсова Н.А. қолы аты - жөні ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: «Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттары» 5В010200 Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы Орындаған: ________ Қилыбай Гүлбану Байларқызы қолы аты – жөні Ғылыми жетекші ________ Төлешова Ұлмекен Болатқызы қолы аты – жөні Ғылыми дәрежесі педагогика ғылымдарының кандидаты. Норма бақылаушы ________ _____________________ қолы аты – жөні Шымкент, 2021 ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ Мамандығы_____________Педагогика және психология_________________ Кафедрасы______ Педагогика _____________________________ Диплом жұмысын (жобаны) орындауға ТАПСЫРМА Студентке Қилыбай Гүлбану Байларқызына Жұмыстың (жобаның) тақырыбы «Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттары» Жоғары оқу орнының________________________________________ бұйрығымен бекітілген. Жұмыстың (жобаның) негізгі деректер көздері ____________________________________________________________________ Ұсынылатын негізгі әдебиеттер 1. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңы. Астана-2007. 17- шілде. 2016 жылға толықтырулар. 2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсан №1118 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдардағы арналған мемлекеттік бағдарламасы. 4. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлығы.Мұғалімге арналған нұсқаулық Бірінші (ілгері) деңгей. 2014ж. 5. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту еңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пәндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. 2016ж. 6. «Тәжірибедегі рефлексия» жалпы білім беретін мектептердегі педагогика кадрларының кәсіби даму бағдарламасы Тренерге арналған нұсқаулық. 2016ж. 7. Бастауыш сынып пәндері бойынша педагог кадрлардың біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. Мұғалімге арналған нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2017ж Диплом жұмысын (жобаны) дайындау кестесі № Тараулардың аттары. Зерттелетін мәселелер тізімі Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі Ескерту 1 Бастауыштағы пәнаралық байланысты жаңартылған білім мазмұны жағдайында жүзеге асырудың ғылыми- теориялық негіздері 2 Бастауыштың педагогикалық үдерісінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың тәжірибелік- әдістемелік жолдары 3 4 Тапсырма берілген күн_____________________________________________ Кафедра меңгерушісі ______________ Алпейсова Н.А. қолы (аты, әкесінің аты, тегі) Жұмыс (жоба) жетекшісі ____________ Төлешова Ұлмекен Болатқызы қолы (аты, әкесінің аты, тегі) Тапсырманы орындауға қабылдады Студент ___________ Қилыбай Гүлбану Байларқызы қолы (аты, әкесінің аты, тегі) МАЗМҰНЫ
Кіріспе .....................................................................................................................
Қорытынды..................................................................................................................... Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ............................................................................... Қосымша (лар) .............................................................................................................. КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Білім туралы Заңда «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделген [1]. Жаңартылған бағдарлама Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсат-міндеттерімен үйлеседі, ал мемлекеттік бағдарламаның басымдықтары, өз кезегінде білім беру саласында көш бастап келетін Франция, Сингапур және Ұлыбритания секілді прогресшіл елдерге тән заманауи мақсаттармен және құндылықтар жүйесімен барабар [2]. Бағдарламаның жетекші мақсаты әрбір ел үшін маңызды болып табылатын рухани, мәдени және адамгершілік құндылықтардың негізінде жастарды өз елінің мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу; екіншіден (бұл да маңызды аспект) – жастарды жылдам өзгеріп жатқан әлемде өзіне сенімді және табысты болуға мүмкіндік беретін дағдылары мен түсініктерін дамытуға, өмірлік жағдайларда өз білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сын тұрғысынан ойлауға үйретуді қамтиды. 2016-2017 оқу жылынан бастап Қазақстандағы барлық мектептерде Назарбаев зияткерлік мектептерінің тәжірибесіне сәйкес жаңартылған білім мазмұны бірінші сыныптарға енгізілді. Қазіргі кезеңдегі оқытудың негізгі мақсаты – болашақ мамандығына байланысты әрбір балаға тереңірек білім беру, білімді өзгермелі өмір жағдайларына пайдалана білу дағдысын қалыптастыру. Жаңа технологияларды сабақта қолданудың тиімділігін әрдайым арттырып отыру қажет. Осы жерде жеке пәндердің оқу материалдарын өзара байланыстырып немесе кіріктіре оқытудың жайына сипаттама берудi және оны оқытуды жетiлдiрудiң бағыттарын анықтау орынды [3]. Бастауыш сыныптарда пәнаралық байланыс негізінде оқытудың мақсаты мен мiндетiн анықтауда жаңартылған оқу бағдарламасында жаңа әдіс- тәсілдерді пайдалану, сол арқылы оқу бағдарламаларының бөліктері мен оқулықтағы ортақ тақырыптар мазмұны арқылы танымдық және тілдік қарым- қатынасты меңгерту, iс-әрекет пен өздiгiнен бiлiм алуға және еңбекке бейiмдеу, бастауыш сынып оқушысын тұлға ретiнде қалыптастыру және жеке болмыстық бітімін өмiрде болып жатқан нақты құбылыстарды жалпылауға және қоршаған ортаны ғылыми таным тұрғысынан танып-бiлуге дайындап, дамыту қажеттiгi айтылған. Бүгінгі таңда алға қойылған мақсаттарды іске асырушы басты тұлға – мұғалім екені ақиқат. Білім беру саласында жүргізілген әлемдік зерттеулер нәтижелері тиісті кәсіптік қасиеттерге ие, оқыту және оқу үдерістерінің қажетті дағдылары мен терең түсініктерін игерген мұғалімдер жастардың білімін сапалық тұрғыдан өзгерте алатынын көрсетіп отыр. Бастауышта білім беру мазмұнын ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері – оқушылардың ақыл-ойын, дене күш-қуатын жан-жақты дамыту, дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыптастыру және оларды қоғамдық өмірге, еңбекке дайындауға негіз болатын білімдер мен іскерліктердің және дағдылардың көлемі мен бағытын айтамыз. Білім берудің мазмұны ең алдымен қоғамның, мектептің алдына қоятын мақсаттары мен міндеттерімен анықталады. Сонымен бірге оқудың мазмұнын анықтауда дидактиканың талаптары да ескеріледі, себебі соның негізінде ғана қай жаста, қандай көлемде, қандай пәндерді оқуға болатындығын дұрыс шешуге болады. Бастауыш сыныптардағы пәнаралық байланыс негізіндегі педагогикалық үдерісті жүргізу–жаңа білім мазмұнын оқытуды теориялық жағынан негіздеп, мазмұны мен шарттарын анықтап, әдістемесімен қамтамасыз ету болып табылады. Осының нәтижесінде еліміздің білім беру жүйесіне өзгерістер енгізіліп, білім мазмұны жаңа бағдарламалар аясында жүзеге асырылуда. Бүгінгі қазақстандық қоғам дамуында жаңартылған білім мазмұнының мектеп тәжірибесіндегі педагогикалық үдеріске енуі – қазіргі кездегі ел экономикасының дамуымен тікелей байланысты болып табылады. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік жаңартылған бағдарламасы бекітілді. 2016 жылдан бастап 1-сыныптар жаңартылған білім беру бағдарламасымен оқытыла бастады. Осыған орай бастауыш сыныпқа арналған оқу бағдарламаларындағы оқу мақсаттары оқушылардан шынайы өзекті мәселелерді анықтап, зерттей білуді талап етеді. Жаңартылған білім жүйесі – бастауыш сынып оқушыларына білім, білік дағдыны қалыптастыру мен дамыту арқылы құзыреттілікке және сапаға бағытталған бағдарлама. Мәселенің бүгінгі күнге дейін ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда арнайы зерттеулер арқылы қарастырылмауын ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттары» деп алдық. Зерттеудің мақсаты: Бастауыштың жаңартылған білім мазмұны аясында пәнаралық байланыстың педагогикалық шарттарын, теориялық және әдістемелік негізін анықтау және оны оқу-тәрбие үдерісіне ендіру. Зерттеудің міндеттері: - бастауыштың жаңартылған білім мазмұны бойынша оқыту мәселесіне арналған нормативті-құқықтық құжаттарды, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерді талдау арқылы «пәнаралық байланыс» ұғымын ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу, анықтама беру; - бастауыш сыныптарда жаңартылған білім мазмұнына көшуде пәнаралық байланыс ұйымдастыру мен өткізудің бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін айқындау. Зерттеудің нысаны: Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сыныптарының оқу-тәрбие үдерісі. Зерттеудің пәні: Жаңартылған білім мазмұны жүйесіндегі ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістегі пәнаралық байланыс сабақтары. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: бастауыш сыныптарда жаңартылған білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттарына сәйкес оқыту тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық аспектілері анықталып, бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуындағы таным теориясы мен оқушылардың ерекшеліктерін ескере отырып, дүниені біртұтастық тұрғыдан шынайы қабылдау туралы ой-пікірлердің заңдылықтары жөнінде философиялық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдамалар негізге алынып, олардың қазіргі жағдайдағы қолдану ерекшеліктері пайдаланылды. Сондай-ақ, жаңартылған білім бағдарламасының мазмұнында пәнаралық байланысты жүзеге асыруға байланысты бөлімдер мен оқулықтардың оқу материалдарын топтастыруға негізделген ортақ тақырыптар жүйесімен оқытуда педагогиканың жаңашылдық әдіс-тәсілдерін тиімді пайдалануға әдістемелік ұсыныстар жасалды. Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі: - жаңартылған білім мазмұнын беретін оқу бағдарламалары негізінде жүзеге асырылатын пәнаралық байланыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру негізінде жеке тұлғалық болмысын дамытудың теориялық негіздері ғылыми тұрғыдан дәлелденді. «Пәнаралық байланыс» ұғымына анықтама беріліп, «педагогикалық құбылыс» атаулық тіркесіне сипаттама берілді; - бастауыштың жаңартылған білім мазмұны негізінде жүзеге асырылатын пәнаралық байланыста оқушылардың ғылыми-танымдық әрекеттері, олардың жеке тұлғалық болмысының қалыптасуы мен дамуының барысы, қазіргі жағдайы мен мүмкіндіктері қарастырылды; - бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде жаңартылған білім мазмұны арқылы оқушы тұлғасын дамытудың тәжірибелік-эксперименттен өткізілуі, ғылыми-әдістемелік тұрғыдан дәлелденуі. Зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қаласы, №91 жалпы орта білім беру мектебі, бастауыш сыныптар. Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы қамтылған. Жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері көрсетіліп, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, деректі көздері, зерттеу кезеңдері мен базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы сипатталады. Сонымен бірге, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі, негізділігі, сынақтан өткізілуі, тәжірибеге енгізілуі мен диплом тақырыбының құрылымы қамтылып, көрсетілді. «Бастауыштағы пәнаралық байланысты жаңартылған білім мазмұны жағдайында жүзеге асырудың ғылыми-теориялық негіздері» атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық зерттеулердегі ғалымдар ой-пікірлері, идеялары мен тұжырымдары талданды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың құралы ретінде пәнаралық байланыстың мазмұны мен мәні қарастырылып, зерттелді. Пәнаралық байланыстың теориялық негізі анықталып, жаңартылған білім мазмұны арқылы оқушылардың пәнаралық байланыстар негізінде ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері айқындалып, бүгінгі жағдай тұрғысынан сипатталды. «Бастауыштың педагогикалық үдерісінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың тәжірибелік-әдістемелік жолдары» атты екінші бөлімінде бастауыш сынып оқулықтарына, оқу бағдарламасы мен әдістемелік нұсқауларға талдау жасалынды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын пәнаралық байланыстар негізінде қалыптастыру үшін жүргізілген тәжірибелік- эксперимент жұмыстарының қорытындылары шығарылды. Бастауыш оқу- тәрбие үдерісіндегі пәнаралық байланысты жаңа білім беру мазмұнындағы ортақ бөлімдер мен ортақ тақырыптар жүйесінде пайдаланудың педагогикалық шарттары айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда пәнаралық байланыстың мәні мен маңыздылығы анықталып, оларды ұйымдастырудың жолдары, әдістері көрсетілді. Қорытындыда жаңартылған білім мазмұны негізінде бастауыш сыныптарда пәнаралық байланыстар жүзеге асырылған теориялық және тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері мен қорытындылары негізінде тұжырымдар жасалынды және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді. 1. БАСТАУЫШТАҒЫ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ МАЗМҰНЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1. Пәнаралық байланысқа педагогика ғылымында қалыптасқан теориялық көзқарастар Біздің қарастырып отырған «пәнаралық байланыс» мәселесіне бару үшін оның өмірмен байланысы неде және әлемді танудағы ғылымилығына яғни, философиялық мазмұнына жалпы негізде мән беріп қарайық. Адам – сананың ең жоғарғы деңгейіне ие болған тіршілік иесі. Адам өзін қоршаған әлемді тануы мен меңгеруде, түрлі ой операцияларын өз бойынан өткізе отырып, сол кезең мен жағдайға байланысты өзінің білім мен тәжірибесі және түсінік, танымы деңгейінен баға береді немесе іс-әрекетін жасайды. Ғылыми білімдерді беруде білім алушының немесе игерушінің жас ерекшеліктері мен танымдық болмысының деңгейіне қарай лайықты және олардың білім алу деңгейлеріне үйлесімді түрде берілуін пәнаралық байланыстар негізінде жүзеге асатын танымдық үдеріс деп түсінуіміз керек. Қазіргі уақытта ғылымда, жеке пәндерді оқытуда қамтылған оқу материалдарының жүйесінде пәнаралық байланыс негізінде білім беру мен тәрбиенің түрлі салаларын /түрлерін/ жүзеге асыруда ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістер кешенділік сипатқа ие болуының қажеттілігі орын алып отыр. Мәселен, Ж.Аймауытұлы ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ, кешенді оқыту мәселесіне мән беріп, төмендегідей ой-тұжырымдарын мұғалімдер қауымына ұсынған болатын: «Пәлен күнге бір тақырып алынсын, одан артық та, кем болмасын» .... 1. Материал тізгенде, тұрмыс пен ғылым айқасып, астасып тізілсін. 2. Жұмыстайтын материалдар даяр түрінде емес, балалар тәжірибе қылып, зерттеп, өз бетімен шешкендей, тұрмыс жұмбақ түрінде берілсін. 3. Жұмыстау негізінде баланың бұрынғы өз тәжірибесі, перне қоры, мағлұматы салынсын; дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталсын» – деп негіздеп берген [25]. Ғалым, педагог-психологтың пайымдауынша, пәнаралық байланыс белгілі бір жүйемен кешенді түрде жүзеге асырылуы қажет екендігі негізделеді. Оқу пәндері мен ондағы материалдардың мазмұндық, құрылымдық жүйесін өзара байланыстыру мен қабыстыру және олардың өзара айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып жақын немесе ортақ тақырыптар жүйесімен бағытталған білімдерді ұйымдастыру, беру қажеттілігін айта келе, пәндерді оқытудың әдістемелік жағын басшылыққа алынып, өмірлік тәжірибемен байланысты болуын ескертеді. Жеке пәндерді оқытуға негізделген әдістеме атаулының бәрі білімдерді толығырақ, тереңірек меңгертуге септігін тигізетін амалдардың жиынтығы болып табылса, осы амал-тәсілдер оқу материалдарының мазмұндық құрылымын өмірлік тәжірибемен және басқа да білімдер жиынтығымен ұштастыруға негізделген қызметтерді атқаруы да тиіс және соған бағытталуы керек. Сондықтан пәнаралық байланыс педагогика ғылымында білім философиясы, психологиялық, дидактикалық және жеке пәндерді оқытудың әдістемесі тұрғысынан қарастырылатын күрделі мәселе. Психология ғылымы тұрғысынан пәнаралық байланыстың мазмұндық сипатын ашуға классикалық педагогиканың негізін қалаушылардың бірі И.Ф.Гербарт ұмтылыс жасаған болатын. И.Ф.Гербарт еңбектерінде тәрбиелеудегі ауқымдылықты және білім беруде пәндердің өзара және пәнішілік күрделі байланыстар бар екендігін айта келе, оларды біртұтастықта қарау қажеттілігін айтқан. Сондай-ақ, оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде көрсетеді: - көрсету; - байланыстыру; - үйрету; - философиялық негіздеу; Сезімге әсер етуі жағынан мына үлгіде болуын айтады: - көрнекілік; - байланыстылық; - көтеріңкілік; - қызығушылығын арттыру [26]. Классикалық педагогика көрнекті өкілдерінің бірі – И.Г.Песталоцци білім беру мен оқытуды жүзеге асыруда пәнаралық байланыстың өзіндік орны бар екендігіне мән берген және оның тәжірибелік жақтарына басымдық беріп,«өмірлік жағдайда жүзеге асыру маңызды, себебі оқушы алған білімін күнделікті іс-әрекетінде пайдалана білуге тиіс» деген ойларын білім беру мен оқытудағы дидактикалық заңдылықтардың бірі ретінде түсінгеніміз жөн. Себебі, ол «Өз санаңызға пәндердің арасындағы шын мәніндегі табиғи байланысты көрсетіңіз», – деп түйіндеуі оқу пәндерінің мазмұндық және құрылымдық жүйелерінде өзара байланыстардың болуын, әрі олар өмірлік тәжірибеде іске асыруға боларлықтай оқушының жас және жеке танымдық болмысына үйлесімді болуын басшылыққа алып отыруды негіздейді. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларына геометриялық фигураларды таныстырып, білім беру барысында тіл пәнімен байланысты орнату қажет, себебі, оқушы таныған және білген геометриялық фигуралардың бейнеленуі мен суреттелуін, олардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айтып бере отырып, сөз байлығының қоры артады, түрлі фигураларды сыза отырып, өлшем бірліктердің аталуын өз сөзімен түсіндіріп жазып отыруы арқылы бастауышта оқылатын пәндердің өзара байланыстарының қарапайым үлгісін көрсеткен болатын [27]. Ал, Джон Локтің пікірінше, «оқушының алған білімдері құрғақ жаттандылық тұрғысында болмауы керек. Алған білімін өмірде пайдалана білуге үйретіп, дағдыландыру оқытудың басты бағыты мен мақсаты болу қажет», – деген ой-пікірін айта келе, ол үшін бір пәннің мазмұнындағы оқу материалдарында кездесетін деректер және оның негіздемелік үлгілері келесі бір пәнді оқытуда толықтырушы құрамалық бөліктер ретінде пайдалануы қажет екендігін алға тартқан болатын. Джон Локтің пәнаралық байланыстар негіздегі ой-пікірлері И.Г.Песталоццидің пікірлерімен астасып, ұштасып жатыр. Мәселен, оқушы өзінің ана тілінен басқа шет тілін меңгеруде ауызекі сөйлеу мен тілдік қарым- қатынасты дамыту үшін, оқылатын басқа пәндердің мысалы, география және тарих пәндерінің оқу материалы бойынша оқушымен сөйлесу, пікір алысу, әңгіме өткізу қажет екендігін айтады. Д.Локк өзіндік ой-түйіндеуін төмендегідей: «Шындықты табатын ақыл ғана – барлық бөліктерді жеке-жеке анық, ажырата біліп және қажеттіздерге мән бермей, бар мәліметтерге сүйене отырып, өзіндік қорытынды жасап, қайткенде де оған ықпал жасайды», – деп негіздеген болатын [28]. Я.А.Коменский өз еңбектерінде оқушыларда тиянақты білімнің қалыптасуының кейбір себептерін ашып, көрсетеді. Мәселен, ол оқушылардың мазмұндас пәндерден алған білімдеріне сүйенбейтініне, оқушы әр пәннен алып отырған білімдерінің бір-бірімен байланысты екендігіне назар аудармайтынына арнайы тоқтала келіп, жалпы дидактикалық мынадай ереже шығарады: «Всегда и везде брать то, что связано одно с другим». Мұнан әрі Я.А.Коменский оқушыларға берілетін білім міндетті түрде оларға бұрыннан таныс, түсінікті материалдармен ұштастырыла жүргізілу қажеттігін, бұл талап тек бастауыштағы білімге ғана емес, жоғары сыныптағы оқушылардың алатын біліміне де қойылатындығын айта келе, грамматика мен философия, философия мен әдебиет бір-бірімен байланысты оқытылуы тиіс екендігін айтады. Сондай-ақ оқытудағы кейбір схоластикалық әдістердің ізімен қажетті, қажетсіз көптеген фактілерді, олардың арасындағы байланыстылықты түсінбей, бір жерге жинақтай берудің кері нәтиже беретіндігін ескертеді [31]. Кейінгі кездегі кеңес педагогтары М.А.Данилов [33], В.В.Давыдов [34], Н.А.Лошкарева [35,36] еңбектерінде де пәнаралық байланыс туралы тұжырымды пікірлер айтылды. Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейде қарастырған И.Д.Зверев [37] Р.Г. Лемберг [38], В.Н. Максимова [39], т.б. ғалымдар болды. Бастауыштағы оқылатын пәндердің ортақ тақырыптық жүйемен берілуі – оқушыға берілетін білімдердің өзара байланысы негізінде дүниені танып-білу құбылыстарының өзара байланысын, оның заңдылықтарын ашуға негізделген. Білім беру бағытында жаңа пәндердің пайда болу жағдайы дифференциялану /сандық салалану/ үдерісіне ғана емес түрлі ғылым салаларының интеграциялануына алып келетінін көре аламыз. Ғылымның дифференциялануы /сандық салалануы/ қай кезде болмасын интеграциялану үдерісін жүзеге асырушы негізгі тетік ретінде, межеленген нәтижеге жеткізетін құрал қызметін атқарады. «Интеграция – қандай да бір жекелеген элементердің біртұтас болып бірігуі, қандай да бір бірліктің қайта құрылуы» [47]. С.К.Сейітқалиев: «Қазақстандағы білім беру интеграциясының пайда болуы келесі факторларға байланысты: заңнамалық база жеткіліксіз және қарама-қайшылықтар болғанда, экономикадағы дағдарыстарда жүзеге асырылады, бірақ ол балалардың құқығын шектемейді» [48]. Ғылымдардың интеграциялану мәселесінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан шешу жолдарымен бірқатар отандық ғалымдар да айналысқан болатын. Мәселен, А.А.Бейсенбаева, А.Д.Болтаев, Н.А.Оразахынова – пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру мәселелерін, А.Р.Бектеньярова, Р.К.Аббасова, Н.Жапанбаева, О.К.Шайхеслямова – жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие үдерісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін қарастырса, М.А.Абсатованың еңбектерінде интеграция идеясының қалыптасуы мен даму тарихы баяндалады, ал Ғ.К.Шолпанқұлова, Г.А.Меңдіғалиева жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының педагогикалық негізін, Ә.Мұханбетжанова бастауыш білім мазмұнын интеграциялау мәселесін зерттеу нысанына алған. Бұл еңбектер республикадағы қазіргі білім берудегі және педагогика ғылымындағы интеграция құбылысын ғылыми тәжірибелік тұрғыдан айқындауға бағытталған зерттеу жұмыстары болып табылады [49]. П.Ф.Федосов интеграцияны ғылыми танымның әдіснамалық негізінің жалпылығы және оның әрдайым, үздіксіз даму үстіндегі органикалық сұрыпталуы деп дәлелдейді [50]. М.Г.Чепиков интеграцияны – ғылым мен ғылыми білімдердің өзара қарқынды, әсерлі байланысы, жалпы идеялардың, әдістер мен тәсілдердің және құрылымдық мазмұндарының кеңінен қолданылуы арасындағы олардың өзара ықпалды әсер етулері, қоршаған дүние шындығын танудағы ақиқаттыққа жету барысындағы зерттеу: белгілі бір қалыптасқан, үнемі жетіліп отыратын таным нысандарын және оны айқындау негізінде білімді баянды ету деген [51]. «Интеграциялану» атаулық ұғымына Б.М.Кедровтың берген теориялық анықтамасы: «интегративтілік – қазіргі ғылымның маңызды белгісі: бұл оның жаңаша ұйымдасуын ғана көрсетпейді, сонымен бірге, ішкі мазмұнын, жаңа зерттеу пәнін және оның барлық қырларын, өзара іштей байланыстары негізінде бір уақытта біртұтас беріктікті көрсететін басты шарттың бірі болып табылады» – деп түсіндіреді [52]. Интеграция ұғымының мазмұнын «бір объектіні зерттеуге қолданылатын әдістердің, қағидалар мен идеялардың мүлдем басқа объектілерді зерттеу үшін қажетті және тиімді болатын әртүрлі ғылымдармен байланысы», – деп И.Г. Герасимов түсіндіреді [53]. «Түрлі білімдер жүйесіндегі біртектілік негізіндегі зерттеушілік міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асырудағы бірыңғай әдістер жүйесін таңдауды көздейтін ғылымдардың өзара ықпалдасу әсерінің нысанын қарастыруды интеграциялық үдеріс деп түсінуіміз керек», – дейді Рудольф Урбанек /чех философы/. Рудольф Урбанектің айтуынша, «ғылыми танымдағы интеграция үдерісі – дифференциялану /сандық салалану/ нәтижесінде ғылыми пәндердің өзара әсерлесу барысында жүзеге асырылатын сұрыптауды қамтамасыз ететін күрделі, түрлі зерттеу әдістердің жүргізілу заңдылықтарына сүйенетін, жаңаша тәсілдер мен амалдары, технологиялар кешені» [46]. В.А.Энгельгардт интеграция ұғымдық атауын ашуды үш құрам тұрғысынан түсіндіреді. Біріншіден, бұл түрлі ғылымдардың дүниені тану бейнесіндегі ұқсастық немесе жақындық бөліктерінің арасындағы өзара ықпалды байланыстың орын алуы. Екіншіден, танымды танудағы біртұтастық бейне құрамына енуде кейбір бөліктердің өзіне тән қасиеттерінен айырылуы. Үшіншіден, ғылымды интеграциялау негізіндегі пәнаралық байланыстар арқылы дүниені танудағы білімдер топтамасы арқылы біртұтастық жүйеде пайда болған жаңаша құрама бөліктер мен оның қасиеттерін тәртіпке келтіру, кеңістік пен танымдық әрекеттер жағдайында өзара байланыстығын ашу деп пайымдайды. А.А.Бейсенбаева өзінің ғылыми диссертациялық жұмысында: «ғылымдар интеграциясы дегеніміз – бұл екі ғылыми элементтерінің жай қосылуы емес, ол табиғат заңдарын тереңірек түсінуге мүмкіндік беретіндей дәрежеде олардың жаңаша жүйеленген ішкі бірлігі», – деген анықтамасын береді [54]. Яғни, интеграциялық үдерістің жеке даралығы ғана емес, олардың топтасу, тоғысу, өзара ықпалдасулары мен байланыстарын зерттеу оң нәтиже береді деп тұжырымдауға негіз болады. Біз зерттеуімізде адамға берілетін жаңаша білімдердің мазмұндық нысандары мен әдістерінің жаңа құбылыстық үдерістерге тән бейімделуі мен сипат алуын интеграциялану құбылысының мәнді және маңызды белгілері деп атай аламыз. Ю.С.Тюнниковтың ғылыми көзқарасында интеграциялану үдерістерінің бес белгісі аталады: 1. Интеграция бұрын әртүрлі элементтердің өзара әсерлесу негізінде құрылады. 2. Интеграция өзара әсерлесуші элементтердің сапалық және сандық өзгерістерімен байланысты болады. 3. Интегративтік үдерістің өзіндік логикалық-мазмұндық негізінің болуы. 4. Интегративтік үдерістің өзіндік құрылымының жасалуы. 5. Интегративтік үдерістің педагогикалық бағыттылығы және салыстырмалы даралығы» [55]. К.П.Королева интеграциялық үдерістер шарттарын үш бөлікке бөліп қарастырған болатын: 1. Әр ғылымның өзіне тән тәуелсіз құрылымдары арасында өзара байланысқа ие болуы негізінде біртұтастық жүйенің пайда болуы. 2. Түрлі құрылымдар арасында жаңа тұрғыдағы байланыстардың орын алуы. 3. Бұрыннан бар болған құрылымдық құрамалар арасындағы байланыстардың күшеюі, яғни, жаңа деңгейге ие болуы [56]. Қазақтың ғалым-психологы Ж.Аймауытов бастауыш сынып оқушыларына білім беру мен оқытудың жолдарын қарастыру барысында педагогика ғылымының негізгі бөліктерінің бірі – дидактика мәселесіне ерекше көңіл бөліп, қарастырған болатын. Мәселен, «Баланы оқытудың ережелерін, заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін таңдап, білімді тез меңгеру жолдарын көрсететін педагогиканың саласы – дидактика», – деп, қазақ тілінде алғашқы болып анықтама берген ғалым болды. Ж.Аймауытов білім беру мен оқытуда пәнаралық байланысты басшылыққа алу қажет екендігін айтады. Бірақ, жеке пәндердің оқу материалдарындағы білім мазмұндарын қалай болса, солай араластыра беру болмайтындығына да мән беру керектігін ескертеді. Пәнаралық байланысты жүзеге асыруда ортақ тақырыптардың болуын және осы негізде іске асыру мен білім беру тиімді нәтиже беретіндігіне баса назар аударған. Ғалым-психологтың негіздеуі бойынша, пәнаралық байланыстағы білім берудің негізгі пәні ретінде ана тілі басшылыққа алынады, себебі оқушының ғылыми дүниетанымын дамытуға ұсынылатын немесе оқылатын оқу материалдары бала-оқушының өмір табиғатына жақын болуы маңызды болатынын түсіндіре келе, «Мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл дүниеге, өзгенің және өзінің өміріне саналы көзімен қарай білсе, міне, білім берудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта баланың келешекте жетіліп, толысуына берік негіз салуы керек. Адамның тәрбие әлемінде тілдің орны ерекше: адам ойы тіл арқылы бейнеленеді, демек, тілді үйрену, терең меңгеру арқылы кемелдендіреді, әр халықтың дүние тануы тілінен көрінеді. Жат жұрттың тілін үйренумен бірге адам сол жұрттың рухани дүниесімен таныс болады. Бөгде жұрттың дүниеге көзқарасын, өзге сыр-сипаттарын білу ақылды байытады. Жат пікірді білу – жат пікір, жат сезім, жат ым дариясына жүзумен тең... . Оқылатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып орап алатын пән – ана тілі екендігі даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай өзге пәндерді түсіну мүмкін емес...» – деуі, ана тілі арқылы меңгерген білімдері арқылы оқушы жеке ғылымдарда кездесетін ұғымдардың мәнін түсінеді, сырын ашады, түрлі ғылымнан білім беретін оқу пәндерінің материалдарына терең бойлай отырып ойланады, дамиды, өздігінен логикалық құрылым жасай алады, оларды толық меңгеруде ана тілі пәнінің өзек болатындығын дәлелдейді [58]. Уақыт өте келе, педагогика ғылымының бағытында пәнаралық байланысқа ерекше мән беріліп, көптеген зерттеуші ғалымдар интеграцияны дидактиканың принциптерінің бірі ретінде қарастырып, түсіндіруді де басшылыққа алған болатын. Ондағы ғылыми негіздегі ой-тұжырымдамалар: «Пәнаралық байланыс оқу үдерісінің нақты шындықтың байланысын көрсете отырып, объективті дүние заңдылығын көрсету және өзінің философиялық мазмұны, әдісі мен нысанын анықтайды... Сондықтан да пәнаралық байланысты кеңестік педагогика (дидактиканың) принциптерінің бірі деп есептеуге толық негіз бар» [59]. Қазақстандық білім берудің жаңартылған бағдарламасындағы әсіресе, бастауыш сыныптардағы оқыту және оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі басымдықтардың бірі – ол пәнаралық байланысты «ортақ тақырыптар» негізінде жүзеге асыру болып табылады. Бастауыш сыныптарда «ортақ тақырыптар» негізінде түрлі пәндерді байланыстырудың басты мақсат-міндеттері – оқушылардың қоршаған орта жөніндегі дүниетанымын ғылыми тұрғыдан дамытуда берілетін білімдер жүйесін жеке-жеке, шашыраңқылықта емес, жүйелеп береді, яғни, оқушылардың танымдық дамуына кешендік білімдер жүйесі арқылы ықпал жасау болып табылады. Қaзaқ педaгoгы М.Жұмaбaев өзiнiң «Педaгoгикa» деген еңбегiнде бaлaлapдa cұлyлық cезiмдеpiн қaлыптacтыpy жөнiнде былaй жaзaды: «Бaлaның мaңaйындa cөйленетiн cөздеp әдептi, cұлy бoлyғa тиicтi. Бaлaны cұлy иcкyccтвoмен теpең тaныcтыpy кеpек. Бaлa неше түpлi cұлy үндеpдi еcтiciн, неше түpлi cұлy түpлеpдi, түcтеpдi көpciн, cұлy cөздеp, cұлy өлеңдеp жaттacын. Түpлi мyзыкa құpaлдapының үндеpiн тыңдacын, cypет caлып үйpенciн. Ән caлып, мyзыкa құpaлдapындa oйнaп үйpенciн. Мiне, ocылapды icтеcе, бaлaның cұлyлық cезiмдеpi өpкендейдi» – деп,пәнаралық байланыстың бастауыш сынып оқушылары үшін қаншалықты керек екендігін негіздеп берген [61]. Бүгінгі жаңартылған білім беру мазмұнының ерекшелігі – ғылымның, мәдениеттің, дүниені ақиқаттық пен шындық тұрғысынан танудағы ғылыми танымдық үдерісінің жаңа сапалық деңгейімен қатар, ғылыми техниканың қарқынды даму деңгейіне сәйкес келуін талап ететіні. Білім беру мазмұнының бағыты ғылымдардың өзара байланысқан жүйесін басшылыққа ала отырып, қоғамдық өндіріс пен әлеуметтік сана дамуының жаңаруына тікелей ықпал жасайды, ал бұндай құбылыстың бастау өзегі болатын саты – бастауыш білім беру жүйесі. Пәнаралық байланыс – түрлі пәндердің оқу материалдары арасындағы өзара байланыстылығында, оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес берілетін білім мазмұнының жүйесін анықтау шарты және білім беру мен оқыту әрі оқу іс-әрекетін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың талабы болып табылады. А.А.Бейсенбаева пәнаралық іскерліктің ұғымын былай тұжырымдайды: «Пәнаралық іскерлік оқушылардың бір пәннен меңгерген білім, іскерлік, ептілік, дағдыларын екінші пәндерді меңгеруде пайдалана, қолдана білу қабілетін анықтайды» [64]. Бұл пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларында орта, ал жоғарғы сынып оқушыларымен салыстырғанда өзінше қалыптасып дамиды. Яғни, пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес және олардың өзіндік даму сипатына орай жасалынады. Мәселен, философтар, қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық, эстетикалық білім мен тәрбие беру бағыты саласымен айналысатын ғалымдар мен педагог-психологтар және жеке пән әдіскерлері бірлесе отырып ғылыми еңбектер жазып, қарастырған және замануи талаптарға негізделген білім беру мазмұнындағы ерекшеліктерге негізделген жаңаша көзқарастағы озық ойлы пікірлерін айтуда. Пәнаралық байланысты жүзеге асырудың өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары мәселесінде психологиялық, педагогикалық пәндерді топтастырудың құрылымдық жүйесіндегі әдіснамалық қызметінде қарастырған. Пәндерге ортақ мәліметтерге, түсініктер, идеялар, іскерліктер мен дағдыларға орай қалыптастырылуы қажет. Сондай-ақ пәнаралық байланыстар кең танымдыққа бағыттайтын жан-жақтылық сипатта болады. Өйткені, олардың қызметі мен ықпалы барлық пәндерге жалпы, ортақ, оқушылардың танымдық болмысын тұтастық ғылыми тұрғыдан дамыту болып келеді. Қорытындылай келе, бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды қарастырып өттік. Біріншіден, ғылымдардың интеграциялануы негізінде пәнаралық байланыстың туындауы ғылыми заңдылық. Екіншіден, педагогикалық үдерісте пәнаралық байланыстар негізінде білім беруді жүзеге асыру барысында оқушылардың танымдық болмысының дамуына кешенді түрде ықпал ету арқылы дүниені тұтастай тануды қарастыратындығы және олардың өзара ішкі байланыстағы заңдылықтарын сақтай отырып, тізбектеліп берілуі, үшіншіден, оқушының танымдық болмысының дамуындағы сана, ақыл-ой жүйесінің қызметтерін психология ғылымының заңдылықтарына бағынатын күрделі үдеріс ретінде қарастыра келіп, оның мәнін ашу, төртіншіден, пәнаралық байланыстар негізінде оқушының тұлғалық болмысының даму деңгейінің көрсеткіштерінің бірі ретінде тілдік қарым-қатынастың орын алуы – мұғалім мен оқушы арасындағы байланыстың білімдердің берік бекуінің негізі екендігіне мән беру. Осы негізден пәнapaлық бaйлaныcтың мaңызынa мынaлap жaтaды: 1. Oқy пәндеpі apacындaғы өзapa бaйлaныcтың бoлyы – ғылымдap негiзiн меңгеpyдiң және бiлiм жүйеciнiң дaмyының қaжеттi шapты. 2. Дүниені ақиқаттық және шындық тұрғысынан танудағы танымдық көзқapacтың қaлыптacyы бiлiм мaзмұнының бapлық құpaмды бөлiктеpiнiң бaйлaныcын тaлaп етедi. 3. Пәнapaлық бaйлaныc жaн-жaқты тәpбие беpy жүйеciнiң бapлық caлaлapын кешенді жүзеге acыpyғa ықпaл жacaйды. 4. Пәнapaлық бaйлaныc педaгoгикaлық еңбектiң ғылыми негiзiнде тиiмдi ұйымдacтыpылyынa көмектеcедi. 5. Педaгoгикaлық ұжымның бapлық ic-әpекетiнiң бip-бipiмен келiciмдi және демoкpaтиялық негiздегі қарым-қатынасына әcеp етедi. Бастауыш сыныптардағы білім беру мен оқыту, оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы оқушылардың тәрбиелік және ғылыми танымдық түсініктерін дамыту мен дүниетанымдық көқарастарын қалыптастырудағы теориялық және өмірлік тәжірибелік әрекеттерді үйлестіруде пәнаралық байланыстың басым бағыттарын көрсетсек: - оқушылардың педагогикалық үдерістегі орын алатын пәнаралық байланысты түсінуін, саналы қабылдауын, ғылыми дүниетанымдық жұмыстарында белсенділіктерін арттыруға бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру мен жүргізу; - жаңартылған оқу бағдарламаларының мазмұнына талдау жасау және мектеп мұғалімдерінің пәнаралық байланыстың тәжірибелік қызметін басшылыққа алып, пайдалану; - пәнаралық байланыстар негізінде берілетін ғылыми білімдердің берік болуының тағы бір қыры ол – мектептен және сыныптан тыс жұмыстарында да жүзеге асырылуы тиіс. Өйткені, жаңашыл әдістер мен озық тәжірибелерді жинақтау мен теориялық білімдерді өмірлік тәжірибемен ұштастыра пайдалануға алып келеді; - оқушыларға пәнаралық негізінде берілетін білімдер жүйесі мен олардың ғылыми дүниетанымын тәрбиелеуді жүзеге асыратын жұмыстарға яғни, педагогикалық үдерістерді ұйымдастыруға мұғалімдердің дайындық деңгейін білу. Бастауыш білім беру кезеңіндегі оқытуда оқушылардың білім, білік, дағдыларын дамыту жұмыстарының бағытында пәнаралық байланыстар маңызды мәнге ие болатындығын төмендегідей көріністер дәйектейді: - пәнаралық байланыс әр түрлі оқу пәндерінің бір-бірімен өзара ішкі заңдылықта әсерлесулері негізінде дамуына ықпал жасайды және оқушылардың ғылыми дүниетанымдық болмысының ауқымын кеңейтеді, олардың танымдық жолдағы белсенді іс-әрекеттеріне өзек болады; - оқу материалдарындағы берілетін білім мазмұнындағы барлық құрамалық бөліктердің өзара байланыста болуы – бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғалық дамуына, ғылыми-танымдық дүниесінің қалыптасуына оң ықпалын тигізеді; - пәнаралық байланыс бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық үдерістерді оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми негізде ұйымдастыруға және өткізуге ұйтқы болады; - пәнаралық байланыстар бастауыш сыныптарда оқытылатын оқу пәндерінің аясындағы атаулық-ұғымдар мен жетекші идеялық қағидалар, деректер, т.б. ортақ тақырыптар жүйесімен беріле отырып, ғылыми таным әдіс- тәсілдерінің өзара байланысын орнатады және дидактикалық талаптар тұрғысынан оқушылардың дамуына, өзіндік көзқарастарының қалыптасуына негіз болады. Ғылымдардың интеграциялану негізінде пайда болған атаулық-ұғымдардың мазмұндық мәнін түсіну мен оқу міндеттерін шешу жолындағы пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жаңашылдық әдіс-тәсілдерінің /технологиялары/ ілгерлік сатылау жолдары: - бастауыш сыныптарда сатылық деңгейге орай берілетін білім мазмұнының қарапайымнан күрделіге қарай өсуі және оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес оқу міндеттерінің қойылуы мен оны меңгеруі, әлем, қоршаған орта жайындағы ғылыми ұғымдарды түсіну мен игерудегі жеке танымдық талпыныстарының пайда болуы; - берілген атаулық-ұғымдар негізінде әлем, қоршаған орта заңдылықтары мен құбылыстарын ақиқат пен шындық тұрғысынан зерделеп, танытудағы жеке іс-әрекеттері мен жүргізетін жұмыстарының бағыты; - қолданылатын құралдар мен әдіс-тәсілдерді таңдауы; - оқушының жеке өзіндік танымы және іс-әрекетінің жиынтығы; - игерген білімдері негізінде әлемнің, қоршаған ортаның бейнеленуін жүйелеу барысында логикалық тізбектілік нұсқасын жасай білуі; - әлем және қоршаған ортаның заңдылық құбылыстарын ғылыми білімдерге сүйене отырып, ақиқаттық және шындық тұрғысынан тануда олардың өзара байланысын бақылау, байқау, анықтау, салыстыру, сипаттау және нәтижелерін түсіндіру, оқу міндеттері негізінде жеке басының дамуын бақылау, өзін-өзі бағалау [67, 68]. 1.2. Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнының құрылымдық жүйесін педагогика теориясы тұрғысынан тану Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңына сәйкес, мемлекеттік жалпыға міндетті жаңа стандарты оқушылардың дайындық деңгейіне, орта және бастауыш білім берудің мазмұнына, оқушылардың оқу жүктемесінің ең жоғарғы көлеміне қойылатын талаптарды белгілейді. Жаңартылған стандарт орта білім беруде жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің келісілген мүддесін танытады. Стандарт негізінде мемлекет жалпыға мүмкін болатын, тегін орта білім беруге кепілдік береді [70]. Білім берудің жаңа стандарты келесідей мақсаттарға бағытталған: - білім беру саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қамтамасыз етуге; - күтілетін нәтиже түрінде белгіленген оқу жетістіктерін меңгеру деңгейіне міндетті талаптар қою арқылы білім сапасын арттыруға; - білім беру саласындағы барлық субъектілерінің міндеттері мен құқықтарын реттеуге; - балалардың денсаулығын қорғауды, тұлғаның жан-жақты дамуына, оның ішінде білім алушының қосымша білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы жағдай туғызуды қамтамасыз етуге; - орта білім беру ұйымдарының меншік нысанына, типіне және түріне қарамастан бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің сабақтастығын қамтамасыз етуге; - орта білім беруді ұйымдастыру жұмысының тиімділігіне бақылау жүйесін құруға; - білім беруді басқару ұйымдарының білім беру сапасын қамтамасыз ету жөніндегі іс-әрекеттеріне қажетті жағдай жасау үшін ұтымды бағалау ұйымдастыруға; - орта білім беруді қаржыландыруға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражатты ұтымды және тиімді пайдалануға; - орта білім беру ұйымын дамыту үшін бюджеттен тыс бөлінетін қаржыны тағайындау мақсатын анықтауға бағытталған. Жаңа стандартта қарастырылған негізгі аспектілер: - қазақстандық мектептің озық дәстүрлерін сақтау мен орта білім беруді ұйымдастырудағы әлемдік тенденцияларды кіріктіру; - білім берудің нәтижелерін пәндік білім, білік - және дағдыдан құзыреттілік деңгейіне дейін кеңейту; - барлық балаларға бірдей дәрежеде мүмкіндік жасау ұстанымын жүзеге асыру; - орта білім беру құрылымын жас кезеңдеріне сәйкес ұйымдастыру; - білім беру ұйымдарындағы инновациялық тәжірибені дамыту. Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті жаңа стандарты келесі жалпы принциптерді ескере отырып жасалған: - оқыту мен тәрбиелеудің ұштастығы; - ұлттық және адамзатқа ортақ құндылықтарды ескеру; - білім берудің тұлғаны қалыптастыруға, оның рухани адамгершілігі және зияткерлік дамуын қамтамасыз етуге бағдарлануы; - білім берудің оқу нәтижелеріне жетуге бағдарлануы; - оқушылардың оқу қызметінің жемістілігін бағалаудың айқын және әділетті жүйесін қалыптастыру; - білім берудің барлық деңгейлеріндегі білім беру бағдарламаларының сабақтастығын қамтамасыз ету; - барлық оқушылар үшін қолайлы оқу ортасын құру; - қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде білім беру үдерісін ұйымдастыру үшін қажетті жағдайларды жасау жолымен үштілді білім беру саясатын іске асыруға бағдарлану. Сурет 1. Орта білім беру мазмұнын жаңартудың тұжырымдамалық идеяларының бейнелік көрінісі. Жоғарыдағы баяндалған мәселелерді талдай келе, жаңа бағдарлама жүйесімен педагогикалық үдерістерді ұйымдастыру мен өткізуде мұғалімдер үшін төменде сипатталып берілетін қасиеттер ерекше мәнді болып табылады: - сабаққа тың ойлар мен ынталандырушы материалдарды енгізу; - оқушылар өзінің ойлауы мен оқуы туралы ойлана алуына жағдай жасау үшін логикалық ойлау мен зерттеу дағдыларын енгізу; - оқушыларға өздеріне қызықты салаларда сұрақ құрастыруға көмектесу; - топтық жұмыс жүргізуді көздейтін жаттығуларды енгізу; - оқушыларды бір-бірімен қарым-қатынас жасап, диалог құруға ынталандыру; - оқушылардың қызығушылықтарын қанағаттандыру; - оқушыларды өз бетінше ойлануға жетелеу; - оқушылардың логикалық ойлау дағдыларын дамытуға көмектесетін сұрақ қою; - оқушыларға өздерінің ойлау дағдылары мен ғылыми-зерттеу дағдыларын қолдануды ескертіп отыру; - жекелеген оқушылармен «көзбе-көз» кездесу ұйымдастыру; - оқушыларға өзіндік жұмыстарда жетістікке жетуге мүмкіндік беру. бер етін жобаларды жоспарлау және ұйымдастыру [72]. Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде мынадай жағдайлардан көруге болады: пәнаралық байланыстар теориялық білімді іс жүзінде қолдануға, ғылымның түрлі салалары жөнінде кең ұғымы бар адамды тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде оқушыларға білім беру және олардың танымдық қызметін өркендетуге жағдай жасайды. Бүгінгі замандағы ғылым мен техниканың қарқындап дамуы – мектеп өміріндегі білім берудің мазмұнына да өз ықпалын тигізуде. Мектепте берілетін білім мазмұнының күрделі өзгерістерге ұшырауы да осының себеп-салдары екендігін ескеру қажет. Оқылатын пәндердің құрылымдық жүйесі де өзгерістерге ұшырай отырып, білім берудегі оқу материалдарының мазмұндық сипаттары ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысымен үйлесімділік тұрғыдан кіріктіріліп, ықпалдасуы арқылы пәнаралық байланыстың жаңа дәрежеге құру негіздерін талап етіп отыр. Қазіргі бастауыш білім беру кезеңінде оқыту үдерісін ұйымдастыруда басшылыққа алатын құжаттарда, бағдарламалық материалдарда қарастырылған пәнаралық байланысты жүзеге асыруға ерекше мән берілуде. Білімдердің ықпалдасуы бастауыш білім берудің жаңа оқу жоспарындағы ғылыми пәндердің орналасу тәртібіне, материалдардың блоктарға немесе бөлімдер мен бөлімшелерге нығыздалуына және оқуды ұйымдастырудағы сабақ кестесінің құрылуына тәуелді болып, блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесіп берілу тәртіптері өз кезегінде оқу апталықтары мен оқу барысын ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігін сипаттайды. Бұл бастауыш сыныпта оқылатын түрлі ғылыми саладағы пәндердің және жеке пәндердің ішкі білімдік бөліктерінің ықпалдастығын көп деңгейлікке бағыттайды. Мәселен, 1,2,3 сыныпқа дейінгі оқылатын пәндердің оқу мазмұнында орын алатын ортақ тақырыптар оқушылардың игеретін білімдер жүйесін логикалық ілгерілік тізбектестігімен уақыттар арасындағы өзара қатынастық үйлесімділіктің сәйкестікте берілуін құрайды. Сондықтан да бастауыштағы блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесуі негізінде білім берудің жүзеге асырылуы және ондағы пәнаралық байланыстағы білімдердің ықпалдасуын: 1. Тіл және әдебиет: Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу, Қазақ тілі (Т2), Орыс тілі (Я2), Ағылшын тілі; 2. Математика және АКТ: Математика: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ); 3.Жаратылыстану: Жаратылыстану; 4. Адам және қоғам: Дүниетану, Өзін-өзі тану: 5. Өнер: Музыка, Бейнелеу өнері, Еңбекке баулу; 6. Дене шынықтыру: Дене шынықтыру – білім беру салалары бойынша пәндерді ұштастыру негізінде құрылу керектігі басшылыққа алынған. Әрі талап етеді [78]. - Пәнаралық байланыс негізінде бастауыштағы берілетін білімдер бір салаға енетін пәндер жиынтығын және бір пәннің артықшылығы негізінде құрылған; - Білімді ықпалдастыру бағытында пәнаралық байланысты жүзеге асыруда әр түрлі білім беретін пәндердің бір-бірімен тең дәрежеде жүруі және оқу материалдарының мазмұнының мағынасы жағынан қамту мәселесінде құру жағы қамтылған; - Берілетін білім жағынан бір-біріне жақын туыс келетін пәндерді қамту қарастырылған және олардың біреуі өзіндік ерекшелігін жөнінен жетекші орынға ие болып, ол екіншісі оған көмекші ретінде кірістіріп оқыту орын алған; - Білім беру салалары бойынша пәндердегі блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесіп енгізілуі жеке пәндеріндегі оқу материалдары мен білімдерді өзара бір-бірімен ықпалдастыруда яғни, пәнаралық байланыстылықты жүзеге асыруға бағытталғандығында; - Бастауыштың жаңартылған білім беру бағдарламасында пәнаралық жүйедегі тәртібі олардың ерекшелігіне сай жүргізілуі көзделген; - Пәнаралық байланыс негізінде білімдерді ықпалдастыру бағытымен танымдық тапсырмаларды орындау, шешімін табу басшылыққа алынған [77]. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық даму деңгейі мен саналы тәрбиелік болмысын қалыптастыру мен жетілдірудегі оларға білім берудегі тек пәнаралық байланысқа қатысты мәселені бір жақты қарап, ықпалдастыру тәсіл ретінде мүмкіндігінше кеңінен орын алғандығы білім берудің жаңа бағдарламасында көрініс тапқан деуге болады. Бүгінгі күндегі білім беру жүйесінің міндеттерін жүзеге асыру – мемлекетіміздегі білім берудің мемлекеттік саясаттының ұстанымдық қағидаларына тәуелді. Сондықтан құзырлы оқушы дайындаудың жаңа бейнесі мен бағыттылығын айқындап алу барысында осы тұрғыда жұмыс жасау міндеттері туындайды. Міне, осыдан бастауыштағы жаңартылған білім беру бағдарламасының «Назарбаев Зияткерлік мектептерінің» озық педагогикалық тәжірибелерінің негізінде жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне үйлесімділігі бар екендігін көре аламыз. Жаңартылған бастауыш білім беру мазмұнындағы оқу материалдарының жүйесі оқушының өздігінен білім алуын басшылыққа ала отырып, оқушыдағы ғылыми-танымдық ойлауды кеңінен дамытуды жүзеге асырады. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды, оқиғаларды түсіндірумен ғана емес, пәнаралық байланыс негізінде білім беруді жүзеге асыруы қажет. Пәнаралық байланысты өзекті мәселе ретінде қарастырып, педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, бұл жайында өзіндік пікірлерін ғылыми тұрғыдан негіздеп берген отандық ғалымдардардың ой- тұжырымдамалары өзіндік орын алады. Қазақтың ұлы ғалымдарының бірі – педагог-психолог Т.Сабыров, пәнаралық байланыс негізінде оқушылардың икемділік пен дағылары анағұрлым күшті дамитындығын дәлелдеген. Білім беру мен тәрбиелеу және оқушының жеке танымдық әрекетіндегі оқу үдерісі нәтижесіндегі игерілген икемділік пен дағды оқушының алған білімінің қаншалықты берік екендігінің нәтижесі оның тұлғалық даму өзегі болып табылады. Жеке пәндердің мазмұндық құрылымын құрайтын оқу материалдарының ерекшеліктеріне орай берілетін білімдер жиынтығы негізінде оқушыларда түрлі икемділік пен дағды пайда болады. Бұны профессор Т.Сабыров бірнеше топқа бөліп қарастырған: 1. Интеллектік пен дағды (оқу, жазу, есептеу, кітаппен жұмыс істеу, т.б.); 2. Еңбекке икемділік пен дағды (сызба, оқи білу, еңбек құралдарымен жұмыс істей білу, т.б.); 3. Спорттық икемділік пен дағды; 4. Өнерге деген икемділік пен дағдылар, т.б. Педагогикалық үдерістегі білім беру мен тәрбиелеу және оқыту мен оқу әрекеттерінің барысында оқушылар танымдық, ғылыми-танымдық, тәжірибелік мақсатты-бағдарлы іс-әрекеттермен шұғылданады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде оқушыда пәнаралық байланыс іскерлігі қалыптасады», – деп негіздеген [76,77]. Оқыту үрдісінде пәнаралық байланысты іске асырудың құрылымдық-құрамалы белгілерін төмендегідей ретте қарастырған жөн: пәнаралық байланысты жүзеге асырудағы мақсат; білім мазмұндары өзара байланысқа түсетін оқу пәндерін саралап, іріктеу; оқу пәндеріндегі оқу материалдарының кіріктірілетін бөлімі немесе бөлігі мен тақырыптарының өздеріне тән әрқайсысының ерекшелігін саралау; пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың әдістемелік негізіндегі технологияларды пайдалану жолдары. Жеке пәндердің оқу материалдарының мазмұнындағы біліми деректерді оқушыларға тасымалдауда пәнаралық байланысқа мән бермеу оқу пәндері материалдарының бірін-бірі қайталауға, оқушылардың көптеген ұғымдар мен заңдылықтарды тар шеңберде түсінулеріне алып келеді. Жеке пәндердің білім мазмұнын беретін оқу материалдарын оқушыларға кіріктіре беру барысында орын алатын ұйымдастыру әдістемелік жұмыстардың жүйелі жүргізілуі мен педагогикалық технологияларды ұтымды пайдалана білу мәселелері орын алады. Қорыта айтқанда пәнаралық байланысты жүзеге асыру барысында қазіргі уақыттағы пәндерді: қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық, технологиялық, көркем-эстетикалық білім мен тәрбие, беруге топтастыру қағидасын басшылыққа алып, жүзеге асыру – мұғалімдер мен болашақ мамандардың бұл бағытта шығармашылық іс-әрекетке дайын болу қажеттілігін міндеттейді. Яғни, пәнаралық байланысты жүзеге асыру барысында төмендегідей мәселелер қамтылады: - Топтастырылған оқу пәндері арасындағы өзара байланыстың болуы ғылымдар негізін меңгерудің және білім жүйесінің дамуының қажетті шарты; - Ғылыми-танымдық көзқарастың қалыптасуы – жеке пәндердің білім мазмұнын беретін оқу материалдарының барлық құрамды бөліктерінің байланысын талап етеді; - Пәнаралық байланыс толыққанды тәрбие беру жүйесінің барлық салаларын кешенді жүзеге асыруға ықпал жасайды; - Пәнаралық байланыс – мұғалімнің кәсіби қызметін ғылыми негізде ұйымдастырылуының өзегіне айналады және тәжірибеде пайдалануы арқылы жүзеге асырылады; - Мұғалімдердің кәсіби қызметінде пәнаралық байланыс негізінде оқушыларға білім мен тәрбие берудегі дайындығы және қандай жағдайда екендігінің деңгейлігін білу [84]. Сонымен пәнаралық байланыс – өзінің мәні жағынан көп мағыналы, педагогикалық табиғаты бар, жеке құбылыстық сипатқа ие өзекті мәселе. Қазіргі педагогика ғылымының жан-жақты қарастырылатын, зерттейтін мәселесінің бірі деуге негіз бар. Бүгінгі жаңартылған білім беру мазмұны, оның ішінде оқу жоспарларын пәнаралық байланыс негізінде жетілдіру мәселесін басшылыққа алып отыр. Бұл өз кезегінде мұғалімдердің кәсіби қызметінде шығармашылық пен ізденістерін жеке пәндердің оқу материалдарын ғылыми негіздегі топтастырылу қағидасына орай байланыстыруды негізге ала отырып, оқу- тәрбие үдерісін жаңа талаптық деңгейде ұйымдастыруы қажет екендігін дәлелдеп отыр. 1.3 Жаңартылған білім мазмұнының жағдайында пәнаралық байланыстың педагогикалық шарттары Қазіргі мектептер жүйесінде педагогикалық үдерістің міндеттерін жүзеге асыру – білім берудің мемлекеттік саясатының қағидалық-ұстанымдары мен басты идеяларына тәуелді және соның аумағында іске асырылады. Сондықтан мұғалімдердің педагогикалық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың жаңа бейнесі мен бағыттылығын жаңартылған білім беру бағдарламасының жүйесінде айқындап алумен және осы тұрғыда жұмыс жасау міндеттері туындайды. Яғни, қазіргі біздің мектептеріміздегі педагогикалық үдерістерді заманауи сұраныс-талаптарға үйлесімді ұйымдастыра отырып, оны қанағаттандыратын біліктілігі жоғары мұғалім мамандардың қажеттілігінің туындауы – заңдылық. Жаңа заман сұранысына жаңаша қарайтын және педагогикалық қызметті жаңаша ұйымдастыруға қабілеті бар, білім беру мен оқыту және тәрбиелеу жұмыстарына жаңашылдық бейнемен қатынас жасайтын, білім беру жүйесінің жаңа мазмұнындағы ғылыми-әдістемелік тұстарын жетік түсініп, қабылдайтын, әрі осы бағытта кәсіби әрекетін нәтижелі атқаратын мұғалім мамандықтарын ЖОО-да дайындау – оның профессиограммасын жаңа тұрғыдан жетілдіру мәселесі күн тәртібінен орын алуда. Бүгінгі күндегі мұғалім дайындаудың профессиограммасының мазмұнына педагогика (онда: педагогика және ұлттық тәлім-тәрбие мен жалпы адамзаттық құндылықтарды үйлесімдігі), психология (онда: психология және ұлттық психология, тілі, ділі, т.б. үйлесімділігі), жеке пәндерді оқыту әдістемесі (онда: оқытудың дәстүрлі әдістері және оқытудағы жаңа технологиялар, жаңашылдықты талап ету мәселесімен мұғалімнің жаңашылдық тұрғыдағы іздену-шығармашылдық әрекеттері, т.б.) және мамандыққа қатысты жеке пәндердің теориялық білімдерінің заманауилық мазмұны – түрлі ғылыми білімдердің ықпалдасуын қамтуы көкейтесті міндеттердің бірі ретінде басшылыққа алынады. Мұғалім дайындау ісіндегі түрлі ғылымдар мен педагогика, психология, жеке пәндерді оқыту әдістемесі пәндерінің өзара байланыста болуы – басты шарт. Өйткені, педагогика, психология, жеке пәндерді оқыту әдістемесі пәндерінен берілетін білімдер мұғалім тұрпатының нақты көрініс беретін әрі бейнесін көрсететін нақты білімдер саласы болып табылады. Екіншіден, білім беру үдерісінің өз мақсаты мен мазмұнына сәйкес әлеуметтік сұранысты қанағаттандыру және озық тәжірибелерді тасымалдаушылық орны. Үшіншіден, жеке тұлғаны тану ғылымдарының негізгілері болып табылады. Қазіргі бастауыш білім беру жүйесінің жаңартылған оқу бағдарламасына сәйкес педагогикалық үдерісті ұйымдастырудың ғылыми-теориялық негіздерін қарастыру – Қазақстан Республикасындағы білім саясатының аясында білім берудің жаңартылған мазмұнының құрылымдық жүйесін талдай отырып,қазіргі бастауыш сыныптарда оқу-тәрбие үдерістерін ұйымдастырудағы жаңшылдық жүйенің орын алуын негіздеу болып табылады. Сондай-ақ, жаңартылған білім беру бағдарламасының талаптарына сәйкес бастауышта ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістің дидактикалық заңдылықтарын жаңаша түсіндіріп, мұғалімнің кәсіби қызметін ұйымдастырудағы түрлі педагогикалық қайшылықтарды анықтай отырып, оларды шешуде педагогикалық қызметті шығармашылық тұрғыдан ұйымдастыру арқылы оқушы тұлғасын дамытудың жолдарын ашып беру мәселелері – қазіргі мұғалімдерге қойылатын жаңа педагогикалық талаптар және олардың жұмысын ұйымдастырудығы жаңаша міндеттер болып табылады. Қазақтың көрнекті ғалымы, психолог Ж.Aймaуытов бiлiм негiздеpiнiң aнa тiлi apқылы меңгеpiлетiнiн aйтa келiп: «Aнa тiлiн жaқсы меңгеpмей тұpып, өзге пәндеpдi түсiну мүмкiн емес. Aнa тiлi – хaлық болып жaсaғaннaн беpгi жaн дүниесiнiң aйнaсы болып, өсiп-өнiп, түpлене беpетiн, мәңгi құлaмaйтын бәйтеpегi. Жүpектiң теpең сыpлapын, бaсынaн кешкен дәуipлеpiн, қысқaсы, жaнның бapлық толқындapын ұpпaқтaн-ұpпaққa жеткiзiп сaқтaп отыpaтын қaзынaсы мол хaлықтың тiлi», – деп оқушыларға оқылатын пәндерден білім беруді ұйымдастыру арқылы танымдық болмысын дамытудағы негізгі қызмет атқаратын құралдардың бірі – тіл екендігіне ерекше мән беріп, оның әлеуметтік орта мен қоғaмдық мәнін аша түскен. Сондай-ақ, оқушылардың ғылыми танымдық болмысын дамытуда пәндерден берілетін білім мазмұнын өзара байланыстыру тасымалдау барысында тілдік қатынастың орны ерекше екендігіне мән бергендігіне көз жеткіземіз, бұл өз кезеңінде айтылған пікір болса да, бүгінгі күнде де үлкен мәнге ие болып отырғандығы анық [85]. Ғaлымдapдың тiл туpaлы мұндaй психологиялық ой-пiкipлеpi – оқушының танымдық болмысын тәpбиелеу мен дамытудағы бaсшылыққa aлaтын қaғидa екендігі анық. Оқушылapдың түрлі пәндерден байланыстыра игерген білімдерінің жүйесі қоршаған ортаны танудағы тұтастығы мен оны баяндау және өзара заңдылықтарын салыстырмалы түрде ашу барысында бaйлaныстыpып сөйлеуi – қоpшaғaн дүниедегi зaттap мен құбылыстapдың сыpтқы көpiнiсi мен құpылысынa қapaй бip-бipiмен бaйлaныстыpa қaбылдaйтынын, сол apқылы тaнып-бiлiп, бaяндaй бiлетiндiгiн психолог-ғaлымдap Т.Тәжiбaев [86], Қ.Жapықбaев [87], М.Мұқaнов [88] т.б. ғылыми тұpғыдa тұжыpымдaғaн. Психолог Т.Тәжiбaев: «Бaстaуыш мектепте оқушы дүниедегi зaттap мен құбылыстapдың шын мaзмұны мен қapым-қaтынaсын дa толық aшa aлмaйды. Зaттapдың мaзмұны мен iшкi бaйлaныстapын дұpыс aшa aлмaғaндықтaн, оқушы көбiнесе зaттapдың сыpтқы көpiнiсi мен құpылысынa қapaй бip-бipiмен бaйлaныстыpa қaбылдaйды», – десе [89], Қ.Жapықбaев: «Мектеп жaсынa дейiнгi оқушылap түpлi нәpселеpдi ұстaп, бaйқaп, сипaп қapaйды, олapдың фоpмaсын, үлкен-кiшiлiгiн көpедi. Кейiн есейiп, тәжipибесi apтып, ой-өpiсi кеңейген кезде зaттapдың кеңiстiкке оpнaлaсуын жaқсы aңғapa aлaтын болaды»,- деп атап көpсеттi [87]. Ф.Н.Гоноболин: «Өмipмен әp түpлi iс-әpекет үдерісiнде қоpшaғaн оpтa құбылыстapының әсеpiнен aдaмдa өзiн қоpшaғaн зaттap мен құбылыстapғa, сондaй-aқ өзiне белгiлi бip көзқapaс қaлыптaсaды. Яғни «дүниетaным» туғaннaн пaйдa болмaйды, ол aдaм iс-әpекетiмен, өмipдiң әp түpлi қыpлapындa қоpшaғaн оpтaмен қapым-қaтынaсындa қaлыптaсaды», – деп жазған болатын [90]. Бұл сыpтқы дүниенi тaнудaғы танымдықтың aлғaшқы қaдaм сезiм мүшелеpiн түйсiгi, қоpшaғaн дүниедегi құбылыстapдың қaсиеттеpiн бейнелеу apқылы тaни бiлетiндiгiн көpсетедi. М.Мұқaнов өз тұжыpымдaуындa: «Бaстaуыш мектеп оқушылapының тaным әpекетiне қоpшaғaн дүниенiң зaттapы мен құбылыстapы бipiнен соң бipi тәpтiпсiз көpiнедi. Оны қaбылдaу үшiн ойшa тәpтiпке келтipудi ұсынaды. Ойшa тәpтiпке келтipу деп отыpғaны мынaу: құбылыстap мен зaттap тым шексiз, фоpмa мен қызмет жaғынaн ұқсaс болып келедi. Зaттap мен құбылыстapдың осыңдaй ұқсaс жaқтapын, бipiншiден, бipұғымғa жaтқызып, топтaстыpып отыpу қaбылдaу кезiнде тәpтiпсiздiкпен күpесуге мүмкiндiк беpетiнiн aйтaды. Екiншiден, тиiстi нәpселеpдi ойшa тәpтiпке келтipу үшiн нендей қaсиеттеp мен құбылыстap нәpсенiң қaндaй түpiне жaтaтынын бiлу қaжет. Үшiншiден, бiз бәлендей зaттың сaлмaғын, көлемiн ұзын не қысқa екенiн өлшемей-aқ ажыратa aлмaсaқ, ондa оpтaмызғa бейiмделу қиынғa соғap едi. Топтaстыpуды aлсaқ бұл қaсиетке оқушы (5-6 жaсынaн) ие болa бaстaйды. Мысaлы, шелек, тостaғaн, кесе т.б. зaттapды оқушы «ыдыс» деген ұғымғa жaтқызып, осылapды әp нәpселеpден мысaлы, стол, оpындық, дивaн, т.б. aжыpaтaды. Топтaстыpудың бұл түpiне бaстaуыш мектепте үйpене aлмaсa, психикaлық дaму жaғынaн оқуғa дaяp болa aлмaс едi», – деген ой қоpытындысын жaсaйды [88]. Ғaлымның пiкipiнен бaстaуыш білім кезеңінің сатылық деңгейіне қарай балалардың алған білімдерінің жүйесінде зaттap мен құбылыстapды топтaстыpудa қоpшaғaн орта, дүние туpaлы бiлiмдi қaбылдaумен оқушының бaйқaғыштық қaсиетiн дaмытудың мәнi зоp екенiн көpемiз. Оқушылapдың ой-өpiсiн, дүниетaнымын, өзiндiк iс-әpекетiн дaмыту зaт пен құбылысты тiкелей қaбылдaуды және нaқты көpнекiлiктi үнемі кеpек қылмaйтын ойлaудың ең жоғapғы түpi aбстpaкциялық ойлaу екендігі психология ғылымында дәлелденген, бұл 6-7 жaстaғы оқушының еңбектiң жaңa түpi – оқу әpекетiн оpындaуғa және оны aлып жүpуге дaйындaйды. Көпшілік жағдайда бұл жастағы балалардың ойлaуы көpнекi ойлaу болaды. Оқушы ойлaғaндa көpнекi бейнелеp және елестеулеp негiзiнде ойлaйды. Бұл жaстaғы оқушыдa көpнекi ойлaумен қaтap aбстpaкциялық ойлaу элементтеpi де дaми бaстaйды. Оқушының сөйлеуi едәуip дaмып, сөз бaйлығы apтқaндықтaн, ол өз ойын жүйелі түpде бaяндaп беpе aлaды. Бастауыш сыныпқа алғаш келген оқушының сөз бaйлығы өздерінің танымдық деңгейлеріне сай келеді, одан әрі бастауыш сыныптарда алған білімдерінің аясында толып, кеңейе түседі – яғни, бұл жастағы балалардың қарым-қатынастық жүйесінде тілдің алатын орынға ерекше мәнге ие болады. Оқушының сөздік қоpының ұлғаюы жеке пәндердің оқу материалдарын игеруге толық және жеткiлiктi болaды деп тұжыpымдaйды. Бұдaн шығaтын қоpытынды алты-жетi жaстaғы оқушыны мектепке дaйындaудa aлдымен психологиялық дaйындық, сонaн соң жaлпы және дидактикалық дaйындыққa бaсa нaзap aудapу қaжеттiгiн меңзейдi. Ғaлымның оқушының сөз бaйлығынa бaйлaнысты келтipген сапалық көpсеткiшi, бaстaуыш білім беру кезеңінің ерекшелігіне орай педaгогикa сaлaсындa тiл дaмыту мәселесi бойыншa жүpгiзiлген ғылыми зеpттеулеpдiң көpсеткiшiне жуық болуы педaгогикa мен психология ғылымдapының бip apнaғa тоғысқaнын көpсетедi. Жоғapыдaғы пiкipлеpдi бaсшылыққa aлa отыpып, тaбиғaтты қaбылдaу негiзiнде елестетулеp пaйдa болaды. Елестетулеp сaнaдaғы зaттap мен кұбылыстapдың сезiмдiк көpнекi бейнелеpi екендiгiн тұжыpымдaғaн. Сондықтaн бiздiң ойымызшa, мектепке дaяpлық тобындaғы балалардың сaнaсындa елестетулеp нaқты сипaттaғы көpнекi бейнелеp түpiнде пaйдa болa aлaды. Елестетулеp тек бaқылaу нәтижесiнде ғaнa емес, жыл мезгілдеріне орай табиғаттағы серуен, мұражайларға бару, сaяхaт кезiндегі нақты табиғи көpнекi құpaлдapмен жұмыс, тәжipибе жaсaу, тaпсыpмa оpындaу бapысындa қaлыптaсaды. Оқушының қиялы қоpшaғaн дүниедегi құбылыстap мен тaбиғaт aясындa күштi дaмып, бaйлaныстыpып сөйлеуi қaлыптaсaды және дұрыс дамиды. Оқушының жaс кезiнде тaнымдық, қaбылдaғыштық қaбiлеттеpiнiң еpекше болaтыңдығынa бaйлaнысты тiлдi тез меңгеpетiндiгi туpaлы психологтap ғылыми тұpғыдa зеpттеп, өзіндік тұжыpымдap ұсынғaн. Бұдан біздер оқушы тiлiнiң дaмуын кезеңдеpге бөлiп көpсетуiнiң өзi олapдың психологиялық еpекшелiгiн ескеpе отыpып, бaйлaныстыpып сөйлеуге үйpетуде деген пiкipiн өз жұмысымызғa негiз етiп aлдық. Оқушының қaбылдaуы, түйсiнуі, ойлaу үдерістеpiмен қaтap дaмып, қaбылдaғaн заттардың aтын немесе абсрактылық бейнеленудегі түрлі нәрселердің мәнiн бiлiп отыpaды. Бұл – қaбылдaу үдерісiнiң дaмуы. Бaстaуыш сынып оқушысының жүйелi қaбылдaуы тәлiм-тәpбие мен жеке пәндеpдi оқытып-үйpету нәтижесiнде ғылыми тұpғыдaн дaмып, жетіледі. Бұл пiкipден бiз егеp оқушы қоpшaғaн оpтa туpaлы білімдерді пәндердің өзара байланысы арқылы дұpыс қaбылдaсa, ондa оның ғылыми танымдық болмысы дамиды және оны өз тарпынан айтып, түсіндіріп бере алатындығын түсінеміз. Қазіргі бастауыш сынып мұғалімінің жаңартылған білім беру бағдарламасы аясында атқаратын кәсіби іс- әректінің мазмұны оқушылapдың танымдық ой-өpiсiн жан-жақты кеңейту. Бұл бастауыш сынып оқушысының танымдық болмысын дамытуды пәнаралық байланыстар арқылы қоршаған ортаны, әлемді, тaнып-бiлудің тізбектеліп берілу заңдылығына бағындырыла отырып жүзеге асырыу. Яғни, оқушы өзінің танымдық іс-әрекетіндегі тізбектелу заңдылығы аясында игерген білімдер жүйесімен оқу материалдарын қайта айтып беру барысында тілдік оралымдары да жүйелік сипат орын алатындығы анық. Бұндай ғылыми жүйелену оқушының ой-өрісінің тілдік бейнеленуін тізбектелу заңдылығына келтіреді, дұрыс сөйлеуге, тілдік қарым-қатынастағы тәртіптілікке үйретеді. Мәселен, P.С.Немов өз зерттеулерінде «Бiздi қоpшaғaн оpтaдa сaнсыз көп әp түpлi зaттap мен құбылыстap бap. Егеp бiз олapдың әpқaйсысын жеке сөзбен aтaуғa тaлпынсaқ, ондa бiздiң сөздiк қоpымыз қолдaнуғa қиын, aл тiлiмiз aдaмзaт оқушысынa түсiнiксiз болып қaлaды. Ғылыми тiлмен aйтқaндa бiз тiлдi қapым- қaтынaс, коммуникaция құpaлы pетiнде пaйдaлaнa aлмaс едiк. Тaбиғaттa кездесетiн жеке зaттap мен құбылыстapдың әpқaйсысынa apнaйы aтaу, деpбес сөз ойлaп тaбудың қaжетi жоқ. Өзiмiздiң қapым-қaтынaсымыздa, ойлaуымыздa сөздеpдiң шектеулi сaнын қолдaнaмыз. Әpбip сөз бip ғaнa зaтқa емес, бip типтi зaттapдың үлкен тобынa тиесiлi», –деп негіздейді [91]. В.С.Мухинa, «Оқушының қоpшaғaн дүниеге көзқapaсы, оның қaсиеттеpi мен өзге aдaмдap apaсындa aлaтын оpнымен, үлкендеp тapaпынaн болaтын үмiт және әсеp ету жүйесiмен aнықтaлaды. Оқушының жеке бaсының дaмуының екi жaғы бap – оның бipiншi жaғы оқушының қоpшaғaн дүниенi бipтiндеп бiлiп, өзiнiң одaн aлaтын оpнын түсiне бaстaуы, осыдaн мiнез-құлық мотивтеpiнiң жaңa типтеpi пaйдa болaды, соның әсеpiнен оқушы белгiлi бip қылық көpсетедi. Екiншi жaғы – сезiм мен еpiктiң дaмуы. Олap осы мотивтеpдiң ықпaлдылығын, мiнез-құлықтың тұpaқтылығын және оның сыpтқы жaғдaйлapдың өзгеpiстеpiне тәуелдiлiгiн қaмтaмaсыз етедi», –деген ой атады [92]. Бастауыш сыныптағы оқушылapдың ойлaуы – тaным сaтысы pетiнде көpiнiп, қоpшaғaн дүние құбылыстapын тaни отыpып, оны бipiншi, екiншi сигнaлдық жүйеде сөздеpмен сәулелендipедi. Сөздiң мәнi ойдaн көpiнедi. Ой тiл apқылы aйтылып қоймaй, сонымен бipге безендipiледi. Ойлaу мен тiлдiң apaқaтынaсы туpaлы құнды пiкipлеpдi aлғaшқы aйтушылapдың бipi – Л.С.Выготский болды. Ол «Сөз – ойлaу мен тiлдiң негiзгi жиынтығы. Сөз жеке зaттың деpбес aтaуынa қойылғaн тaңбa емес, ол үнемi зaт пен құбылыстың сипaтын aшaды, сондықтaн ойлaу iс-әpекеттiң нәтижесi болып тaбылaды. Сонымен бipге сөз – қapым-қaтынaс құpaлы. Өйткенi, ол тiлдiң құpaлынa енедi. Егеp сөз мaғынaдaн aйыpылсa оның ойлaуғa дa, тiлдесуге де қaтысы болмaйды. Aл, сөздiң мaғынaсы болсa ойлaу мен тiлдiң оpгaникaлық жaғынaн мaңызды бөлiгi болып сaнaлaды», – деген қоpытынды жaсaғaн [93]. Бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланыстар негізінде білім беру мен оқытуды іске асыру – оқушының танымдық іс-әрекетін мұғалімдер тарапынан жүйелі ұйымдастыру болып табылады, яғни, педагогикалық үдерісті ғылыми және шығармашылық негізде басқару деп тануға болады. Ал, оқушының танымдық ой-өрісінің қалыпты дамуын бақылау мен бағалау, яғни, игерген білім нәтижелерін қорытындысын оқушымен мұғалімнің арасындағы қарым-қатынастар арқылы көрініс табаныны анық. Бұл қарым-қатынастың бастысы – тілдік болып табылатыны анық. Оқушының пәнаралық байланыстар негізінде игерген білімдерінің санада бейнеленуін тілдесу арқылы жеткізуі – оқушының бaйлaныстыpып сөйлеуiне, көpгенiн бaяндaп aйту apқылы тiлiнiң дaмуынa жaғдaй жaсaуғa болaды. Психологтapдың зеpттеулеpiнде тiл aдaмның пpaктикaлық iс-әpекетi негiзiнде қaлыптaсaтыны дәлелденген. Қорытындылай келе, бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың үш жағын қарастырып өттік. Біріншіден, педагогикалық үдерісте пәнаралық байланыстар негізінде білім беруді жүзеге асыру барысында оқушылардың танымдық болмысының дамуына кешенді түрде ықпал ету арқылы дүниені танудағы тұтастық тұрғыда бейнеленуін қарастыратындығы және олардың өзара ішкі байланыстағы заңдылықтарын сақтай отырып тізбектеліп берілуі, екіншіден, оқушының танымдық болмысының дамуындағы сана, ақыл-ой жүйесінің қызметтері психология ғылымының заңдылықтарына бағынатын күрделі үдеріс ретінде қарастыра келіп, оның мәнін ашу, үшіншіден, оқушының тұлғалық болмысының даму деңгейінің көрсеткіштерінің бірі ретінде тілдік қарым-қатынастың өзіндік орнына тоқталдық. Бұл негіздемелеріміздің барлығы бастауыш білім беру кезеңінің өзіндік ерекшеліктері мен ондағы пәнаралық байланысты жүзеге асырудағы дидактикалық заңдылықтарды баян ету. Бұл пәнаралық байланыстың негізгі міндеттерінің бірі – дидактикалық мәселенің білім беру мен оқыту және оқу үдерісінің дамытушылық сипатының арасындағы байланыстың бар екендіктерін негіздейді [95]. Мектепте әрбір бала қайталанбайтын, ешкімге ұқсамайтын даралық ретінде қалыптасуы тиіс. Сондықтан бастауыш білім беру кезеңінің міндеттері – баланың даралығын ашу, оның айқындалуына, дамуына көмек беру болып табылады. 1. Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарында: бастауыш білім берудің оқу бағдарламалары баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң мотивациясы мен іскерлігін: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған. Бастауыш білім мазмұнын төмендегідей білім саласын құрайды: 1.Тіл және әдебиет: Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу, Қазақ тілі (Т2), Орыс тілі (Я2), Ағылшын тілі; 2.Математика және АКТ: Математика: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ); 3.Жаратылыстану: Жаратылыстану; 4.Адам және қоғам: Дүниетану, Өзін-өзі тану; 5.Өнер: Музыка, Бейнелеу өнері, Еңбекке баулу; 6.Дене шынықтыру: Дене шынықтыру» - деп негізделген [96]. Осы тұрғыдан келгенде, педагогика ғылымы жаңа парадигмаға сәйкес білім беруді жаңарту барлық білім беру деңгейлерінде бірыңғай әдіснамалық тұғырдың болуын талап етеді. 2. Бағдарламаның келесі тиімділігі, Кембридж бағдарламасы бойынша жұмыс жасайтын мұғалімдердің дамып, жан-жақты ашылуына жол ашады: 1/ жаңаша ізденістермен оқыта отырып, зерделей ізденетін, оқушыларға белсенділікпен қамқорлық көрсетіп, ықпал етіп, бағдар беретін мұғалімдер; 2/ әрбір оқушының пәнді түсінуін қалай құру керек екендігін ойлайтындығымен және білетіндігімен санасатын, осы көзқарастар тұрғысынан білімі мен тәжірибесін қалыптастыратын, сондай-ақ оқушының білім беру бағдарламасы деңгейлері бойынша ілгері жылжуын өрістету мақсатында мазмұнға сәйкес кері байланыс орната алатын кәсіби білімі мен түсінігі бар мұғалімдер; 3/ оқытудың мақсаты мен сабақтың нәтижелі де табысты өту өлшемдерін білетін, бүкіл оқушылардың бұл өлшемдерге тиісті дәрежеде сәйкес келуіне қолдау көрсететін, ағымдағы білім мен «Біз қайда бара жатырмыз?», «Қандай іс-әрекет жасап жатырмыз?», «Одан кейін не істеу керек?» деген сияқты, оқушылар мойындаған табыстылық өлшемдері арасындағы алшақтықты жою үшін не істеу керек екендігін білетін мұғалімдер; 4/ бастапқы идеядан басқа да идеяларды өрістете байланыстыратын және сол идеяларды оқушылар зерделеп, қарастырып, жандандыра алатындай мүмкіндіктерге жол ашатын мұғалімдер. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер қазіргі білім беру саласында қызмет ететіндерге үлкен жауапкершілік артып отыр. Бұл жауапкершілік, ең алдымен, бастауыш сынып мұғалімдеріне жүктелетіні белгілі [97]. 3. Жаңартылған оқу бағдарламасында оқушылардың танымдық, білімдік, тәрбиелік деңгейлерінің өсуі мен дамуында қарым-қатынастық оның ішінде тілдік мәселенің басты орынға ие болуын педагогикалық үдерісті ұйымдастырудағы оқыту, оқу іс-әрекетін жүргізудегі білім, мен тәрбие беру жұмыстарында оқушылар мен мұғалім арасында жұмыстың нәтижелі болуының негізі ретінде қарастыру қажеттілігі алынған. Олар: тыңдалым және айтылым, оқылым, жазылым. 4. Қазіргі жаңартылған бастауыш білім беру бағдарламасының мазмұнына енгізілген 8 жаңашылдық бағыттар арқылы: «пән мазмұнының шиыршық қағидатпен берілуі, бір білім беру аясындағы және пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру мақсатында «ортақ тақырыптардың» берілуі; білім беру деңгейлері аралығында пән бойынша сабақтастықты ескеруге мүмкіндік беретін толық оқу курсы бойынша педагогикалық мақсат қою; оқытудағы жүйелі-әрекеттік ұстаным (оқушының білім алу үдерісіне белсенді қатысу), оқытудың тәрбиелік әлеуетін арттыру; оқушының адамгершілік- рухани қасиеттерін қалыптастыру; оқу үдерісін ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді жоспарлар арқылы ұйымдастыру; бөлімдердің мазмұны мен ұсынылған тақырыптардың уақыт талабына сәйкес келуі, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға назар аударылуы; Блум таксономиясы бойынша оқу мақсаттарының иерархиясы» – бастауыш сынып оқушыларының оқу- танымдық іс-әректтерін жаңаша педагогикалық тәсілдер негізінде ұйымдастыруда олардың интеллектуалдық, эмоционалдық, іскерлік, коммуникативтік т.б. жағынан әлеуметтік орта мен ғылыми-дүниетанымын дамытуда (қоршаған ортаға ғылыми тұрғыдан көзқарастың қалыптасуы мен табиғатпен, басқа адамдармен, өз-өзімен, т.б.) өзара белсенді әрекеттестік қарым-қатынасқа бейімдеуде бастауыш сатының негізгі қызметінің мазмұны ашылды [98]. 2. БАСТАУЫШТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҮДЕРІСІНДЕ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК- ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ 2.1 Бастауыштың педагогикалық үдерісін пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырудың әдістемелік ерекшеліктері Түрлі ғылымдар саласы бойынша білімдердің ықпалдасуы негізіндегі пәнаралық байланыс «тігінен» /вертикальді/ және «көлденеңінен» /горизонтальды/ жүзеге асуы басшылыққа алынады. Себебі, мұндай жүйемен анықталуы олардың арасындағы өзіндік оқу материалындағы білімнің логикалық ілгерілік тізбектестігі мен уақыттар арасындағы өзара қатынастық үйлесімдігінің сәйкес келе бермеуімен анықталып, ерекшеленсе, ал «тігінен» /вертикальді/ түрі бойынша оқу материалындағы білім мазмұнының логикалық тізбектестігі және уақыттар арасындағы арақатынастары бір көрсеткіштік деңгейде сәйкесіп, әрі бір-біріне үйлесімділікпен кірістірілумен сипатталады. Білімдердің ықпалдасуы сипатындағы пәнаралық байланысты «қарапайым, қысқа-үзінділік, жиі құрастырылған» деген түрлерге бөліп қарастырамыз. Бұл түрлі пәндердің арасындағы байланыс пен білімдердің ықпалдасу қатынасын анықтап, олардың өзара сіңісу мағынасының жаңа сапалық деңгейдегі көрсеткішін білдіреді. Білімдердің ықпалдасуы мамандықтардың оқу жоспарындағы ғылыми пәндердің орналасу тәртібіне, материалдардың блоктарға нығыздалуына және оқуды ұйымдастырудағы ортақ тақырыптардың құрылуына тәуелді болып, блоктардың оқу апталықтары мен оқу барысын ұйымдастырудағы өзіндік ерекшелігін сипаттайды. Сондықтан да бастауыш сыныптарда білім берудің жүзеге асырылуы және ондағы пәнаралық байланыстағы білімдердің ықпалдасуын қазіргі жаңартылған білім беру бағдарламасы қажет етеді, әрі талап етеді: - Пәнаралық байланыс негізінде педагогикалық үдерісті ұйымдастыруға берілетін білімдер жиынтығы пәннің артықшылығы негізінде құрылған; - Білімді ықпалдастыру арқылы пәнаралық байланысты жүзеге асыруда әр түрлі білім беретін пәндердің бір-бірімен тең дәрежеде жүруі және оқу материалдарының мазмұны жағынан қамту мәселесі қамтылмаған; - Берілетін білім жағынан бір-біріне жақын туыс келетін пәндерді қамту қарастырылған және олардың біреуі өзіндік ерекшелігін жөнінен жетекші орынға ие болып ол екіншісі оған көмекші ретінде кірістіріп оқыту орын алған; - Пәндердің оқу материалдарының мазмұнында бір-бірінен алшақ білімдерді ықпалдастыруда яғни, пәнаралық байланыстық жүзеге асыру мақсатын көздеген анық білінеді; - Бастауыштағы білім берудің пәнаралық тәртібін олардың мазмұндық ерекшелігіне сай жүргізу көзделген; - Пәнаралық байланыс негізінде білімдерді ықпалдастыру бағытымен танымдық тапсырмаларды орындау, шешімін табу басшылыққа алынған. Бастауышқа арналған жаңартылған оқу бағдарламаларында білім берудегі тек пәнаралық байланысқа қатысты мәселені біржақты қарау емес, сонымен бірге, бастауыш сыныптардағы оқу-танымдық жұмыстарын ұйымдастыру мен өткізуде оқушылардың жеке тұлғалық болмысын дамытудың жолдары мен мүмкіндігі көрініс табуда. Мәселен: Пән мазмұнының спиралді қағидатпен берілуі; Блум таксономиясы бойынша оқу мақсаттарының иерархиясы; бір білім беру аясындағы және пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру мақсатында «ортақ тақырыптардың» берілуі; оқу үдерісін ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді жоспарлар арқылы ұйымдастыру; оқытудың тәрбиелік әлеуетін арттыру, оқушының адамгершілік-рухани қасиеттерін қалыптастыру; білім беру деңгейлері аралығында пән бойынша сабақтастықты ескеруге мүмкіндік беретін толық оқу курсы бойынша педагогикалық мақсат қою; бөлімдердің мазмұны мен ұсынылған тақырыптардың уақыт талабына сәйкес келуі, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға назар аударылуы; оқытудағы жүйелі-әрекеттік ұстаным (оқушының білім алу үдерісіне белсенді қатысу). Мұғалім мамандарын даярлаудың жаңа бейнесі мен бағыттылығын айқындап алумен қатар, осы тұрғыда жұмыс жасау міндеттері туындайды. Міне, осыдан келіп, жаңартылған білім беру мазмұнын жүзеге асырушы болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін дайындау алдыңғы қатарлы міндеттердің бірі болып отыр. Сондықтан жоғары оқу орындарында мұғалім мамандықтарын даярлау - мұғалім профессиограммасын жаңа тұрғыдан жетілдіру мәселесі бірінші орында тұр. Мұғалім даярлау ісіндегі түрлі ғылымдармен педагогика, психология жеке пәндерді оқыту әдістемесі пәндерінің өзара байланыста болу басты шарт. Өйткені, педагогика, психология, жеке пәндерді оқыту әдістемесі пәндерден берілетін білімдер болашақ мұғалімнің жаңа тұрпатының нақты көрінісін беретін әрі, бейнесін көрсететін нақты білімдер саласы болып табылады. Пәнаралық байланысты өзекті мәселе ретінде қарастыру педагогика ғылымы үшін жаңа нәрсе емес екенін және оны әрқашан әлеуметтік дамудың белгілі бір кезеңінде ғылыми білімді дифференциациялау мен интеграциялау үдерістері бойынша философиялық көзқарастармен ақтайтындығын ғылыми зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде қарастырып өттік. Бүгінгі күнде педагогикалық әдебиеттерде «пәнаралық байланыстар» санатының 30-дан астам анықтамасын кездестіруге болады, олардың негіздемесі мен жіктелуі әртүрлі тәсілдегі көзқарастар тұрғысынан беріледі. Пәнаралық байланыс негізінде білім беру мен оқыту - бұл оқушының жеке тұлғаның дамуына және өзін-өзі дамытуына бағытталған әлемнің тұтас көзқарасын қалыптастыру мақсатында белгілі бір білім беру жүйесіндегі мазмұнның құрылымдық құрамалар арасында байланыс орнату үдерісі. Бір сабақта түрлі пәндердің оқу материалдарын дағдылы әрі машықты түрде қолдану түрі біріктірілген сабақ болады. Бұнда басты ұстанымдық озық ой қажет, оны іске асыру ажырамас байланысты ұстау және өтілетін сабақтың тұтастығын қамтамасыз ету. Пәнаралық байланыстың даму барысында басшылыққа алынатын мәселелер: тереңдетіп оқыту; пәнаралық байланыста тілдік қарым-қатынастың ауқымды орын алуы; оқу материалдарының кіріктірілуі мен өзара ықпалдастықта сақтау заңдылықтары; жеке пәндердің оқу материалдарының мазмұнындағы білімдерді кешенді тұрғыда тасымалдау, ұсыну, беру кезеңдері және ауқымдылық аймағы. Бұнда - оқушыларға әртүрлі құбылыстардың біртұтастығын жеке-дара тұрғысынан қарауға және оларды өз алдына зерттеу әрекетіне көшуіне мүмкіндік береді; жеке пәндер бойынша білім деңгейін арттырады, зияткерлік қызметтің деңгейін жетілдіреді; әлемді өзінің алуан түрлілігімен таныстыруға, ғылыми білімдерді – қоғамдық- ізгілендіру, жаратылыстану-математикалық, эстетикалық білім мен тәрбие беру топтамасын құрайтын пәндердің жиынтықтарын қамти отырып, оларды өмірлік тәжірибеде пайдалана білу, яғни, технологиялық мүмкіндіктерін ашу; оқушылардың жеке бас болмысындағы көңіл-күй сарайының көтеріңкі семізге ие болуындағы шаттану мен дамуына ықпал жасайды. Пәнаралық байланыс өзіне тән педагогикалық қызметтерді орындайды: Әдістемелік қызметі - оқылатын пәндердің қазіргі озық ойлы тұжырымдамалық пікірлерін негіздеу; Оқу қызметі - жүйелілік, бірізділік пен сабақтастықтағы жеке бөліктердің заңдылықты түзілуі, білімінің ауқымдылығы, білік пен дағдыны қалыптастырып, жетілдіру, таным туралы білімдер жиынтығын беру; Даму қызметі – қарапайым танымнан ғылыми танымға өту, танымдықтағы қызығушылық пен белсенділік әрекеттерін қалыптастыру мен дамыту, ойлаудың тежелу қарама-қайшылығын жеңу, танымдық болмыстың көкжиегін кеңейту; Тәрбиелік қызметі – ақыл-ой, саналық-рухани және политехникалық бағытты қамтиды; Құрастырушылық қызметі – түрлі оқу материалдарының мазмұнын өзара байланыстыру мен кіріктіру, оқытуды ұйымдастыру әдіс-тәсілдерін және нысандарын жетілдіру. Пәнаралық байланыстар тұжырымдамасының түрлі түсіндірмелері бар. Сондықтан зерттеушілер бұл тұжырымдаманы бірнеше мағынада жиі түсіндіреді: дидактикалық жағдай, жүйелілік принципі және құралдар, жүйе және т.б. Пәнаралық байланыстар бағытындағы педагогикалық құбылысқа әртүрлі пәндерден алынған білім мен дағдыларды қолдану мен сұрыптау мәселелері, бағыттаушы мен дамытушы сұрақтарды, оқушыларға арналған тапсырмаларды құрастыру жатады. Пәнаралық байланыстар жүйелі түрде дидактикалық талаптық заңдылықтар негізінде жүзеге асырылса, ол сонда ғана өзіндік орны бар педагогикалық құбылыстың бірі болып табылады және мәнге ие болады. Пәнаралық байланысты оқу материалдарының мазмұны мен жеке пәндердің құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып, «тік» (тігінен) /вертикальді/ және «көлденеңінен» /гаризантальды/ етіп бөлу маңызды. Көлденең бағыттағы байланыс берілген сыныптардың пәндерін біріктіруді қарастырады. Тік бағыттағы байланыстар әртүрлі жылдардағы оқу бағдарламасы бойынша біртекті материалды қамтиды. Бұрынғы қолданыста болған білім беретін оқу бағдарламаларының жүйесімен педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда мұғалімдер пәнаралық байланысты жүйелі түрде емес, кейбір кезеңдерде ғана және жеке сабақтың белгілі бір кезеңінде немесе бөлігінде ал, кейбір уақыттарда арнайы бағытталған пәнарлық байланысқа қатысты екі немесе үш сабақтарды оқу тоқсанында өткізетін. Ал, қазіргі біздің қолданысымызға еніп отырған білім берудің жаңартылған бағдарламасында пәнаралық байланыс үздіксіз және жүйелі түрде орындалатын педагогикалық үдеріс болып табылады. Бұл қазіргі ғылым мен техниканың даму барысындағы ғылыми білімдердің озық үлгілерін түрлі пән мазмұнының жүйесі арқылы өзара байланыстырып, бүгінгі оқушы тұлғасын дамытудың тиімді құралы ретінде баға берілуде. Оқушыға берілетін оқу материалдарының өзара кіріктіре байланыстыру – оқушының жеке бітім болмыс бейнесіндегі ақыл-ой қабілеттерін дамытуға, ойлауының белсенді болуына, танымдық көкжиек кеңістіктінің дамуына, оның өз ойын сапалы және саналы түрде жеткізе алуындағы тілдік қарым-қатынас жасау және жеке бас көңіл-күй сарайының көрінісін дамытуда ерекше мәнге ие болады. Кесте 1. Бастауыш сыныпқа арналған ортақ тақырыптар 1 - сынып 2 - сынып 3 - сынып 4 - сынып Өзім туралы Өзім туралы Тірі табиғат Менің Отаным - Қазақстан Менің мектебім Менің отбасым және достарым Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен Адами құндылықтар Менің отбасым және достарым Менің мектебім Уақыт Мәдени мұра Бізді қоршаған әлем Менің туған өлкем Сәулет Мамандықтар әлемі Саяхат Дені саудың – жаны сау Өнер Табиғи құбылыстар Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті Атақты тұлғалар Қоршаған ортаны қорғау Тағам және сусын Қоршаған орта Су – тіршілік көзі Ғарышқа саяхат Дені саудың – жаны сау Саяхат Демалыс мәдениеті. Мерекелер Болашаққа саяхат Мысалы, пәнаралық байланысты «Тіл және әдебиет: Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу, Қазақ тілі (Т2), Орыс тілі (Я2), Ағылшын тілі» және «Өнер: Музыка, Бейнелеу өнері, Еңбекке баулу» білім беру салалары бойынша пәндері жүзеге асыру түрлі пән сабақтарында оқушылардың шығармашылдағын арттырудағы олардың қызығушылығы мен танымдық белсенділік әрекеттерін зерттеуде өнер туындыларының мазмұнын ашып, материалды таныстыру барысында мұғалім суретшінің өмірбаянын, суретті жасау тарихымен таныстырады. Оқу материалын игеріп, талқылау және талдау, оқушылар назарын ортақ тақырыптық негізінде ұсынылған деректерге баса назар аударады, бұрынғы игерген білім негіздеріне сүйене отырып таным өрістерін кеңейтеді. Мәселен, бейнелеу өнері пәнінің сабағында суретпен танысу нәтижесінде оқушылар шығармашылық туындыда бейнеленген өмірдің ақиқаттығы мен шындық бейнесін танып, үйренеді, яғни, оқушы өзінқоршаған әлемді тұтастықта танудағы логикалық ойлауын сабақтастықта, тізбектестікте құрады және дамытады. Ал, «Тіл және әдебиет»: / Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу, Қазақ тілі (Т2), Орыс тілі (Я2), Ағылшын тілі / топтамасын құрайтын пәндерден сабақ өту барысында, оқушылардың көңіл-күй сарайына әсер ететін пәндер жиынтығы екендігі рас. Өйткені, бұл топтамыны құрайтын оқулықтар мазмұнындағы оқу материалдарын оқушылардың игеретін білімдері дәйекті, деректі мәліметтерге сүйене отырып тасымалдау арқылы жүзеге асырылуында тілдік қарым-қатынастың басымдық орынға ие болуы және олардың көңіл-күй сезімдерімен, ой толғаулары мен тығыз байланыста болып тікелей жағымды әсерлер туғызады. Бұл өте маңызды, білім беру құндылығына ие. Және де, оқу барысында оқу материалында визуальды-көркемдік сазды әуендерді ұтымды түрде кіріктіре ұсыну - бұл әртүрлі пәндерден оқитын оқу тапсырмаларын жүйелеуге көмектеседі, оқушылар оқу материалының мазмұнын жақсы түсінеді, зерттелген материалды оңай және еркін түрде игеріп, меңгеруге қабілетті болады, педагогикалық барыстар жақсы нәтиже береді. Мысал келтірген пәндер бойынша оқу бағдарламаларындағы материалдар жүйесін және оқулықтың білім мазмұнын өзара байланыстырып немесе кіріктірілген жағдайда ықпалдасу қағидат заңдылығын басшылққа алып, жүзеге асыру - бүгінгі білім беру мен оқыту және тәрбие жұмыстарын қойылып отырған талаптар. Пәнаралық байланыс сабақтарында әртүрлі пәндерден алынатын ақпараттық мәліметтердің қызметі, олар бір-бірін толықтырып, ғылыми білімдерді тереңдетіп беруге бағытталған жоспарды құрастыруға негізгі өзек болуы тиіс. Осы тұғыдан келгенде ғана бастауыш сынып оқушыларының жаратылыс туралы және табиғат тұрғысындағы танымдық болмысын дамыта отырып, олардың адамгершілік сезімдерін арттыру міндеттері шешілетін болады. Әртүрлі оқу пәндерінің оқу материалдарына сүйене отырып өзара байланысты танымдық зерттеудің құралына айналдырғанда басымдылық, сезімге әсер етуден басталады яғни, біздер сезімнен сезімге, оқытудан оқуға, оқушының танымдық көкжиегін кеңейте отырып өзін-өзі бағалауға, тәрбиелеуге, өзіне деген сенімін арттыруға ықпал жасай отырып, рухани жан дүниесін дамытамыз. Бүгінгі күндегі жаңартылған білім беру бағдарламасына пәнаралық байланысты енгізу, оқу пәндерінен қамтылатын оқу материалдарын жеке дара беру мәселесін қарастырмай, оқушының танымдық болмысын дамытудағы ғылыми білімдерді кешенді беру мәселесін қарастырып, шешу арқылы, оқушының бүкіл дүниетанымдық көзқарасын сыңаржақты емес, жан-жақты жетілдіру болып табылады. Оқушы игерген, меңгерген өз білімін жүйелеуге және әртүрлі көкейтесті мәселелердің шешімдерін өзі таба алуға қолдану мүмкіндігіне ие болып, білігі мен іскерлік дағдысын дамытуға ықпал жасайды – бір қыры болса. Екінші бұл – мұғалімнің педагогикалық қызметіндегі кәсіби іс- әрекетін ұйымдастыруда оқыту мен тәрбиелеу әдістерін түрліше пайдалануға қозғау болады: мәселен, оқушының қабілеттерін және білімін жақсы бағалауға, оны түсінуге көмектеседі, дәстүрлі емес жаңа оқыту әдістерін іздейді. Үшіншіден, оқушылар үшін шығармашылық қабілеттерінің көрінісі табатын үлкен алаң және мүмкіндіктер: мұнда мұғалімдер, әдіскерлер, психологтар қазіргі оқушылардың танымдық салада олардың қажеттіліктері мен қызығушылығын түсінетін, оларды жақсы көретін және өздерін көрсететін мектептегі басты тұлғалармен байланысты орнатады. Оқушылардың пәнаралық сипатқа негізделген жаттығулар мен тапсырмаларды орындау барысында жеке белсенділіктері артып, есте сақтау, ойлау, эмоционалды-еріктілік үдерістер, қиял мен сөйлеуі жетік дамиды. Алған білімді түсіну, меңгеру, сіңіру мен қорыту әрекеттерінің нәтижесі болып табылады және келесі бір жаңа білімді игеру әрекетіне жаңа әдіс-тәсілдерді шығармашылықпен енгізілу жолында ізденістер орын алатын күрделі құбылыс болып табылады. 2.2 Бастауыштағы пәнаралық байланыстарды жаңа буынды оқулықтар жүйесімен жүзеге асыру Қазіргі педагогикалық технологияда пәнаралық байланыс кіріктірілген немесе ықпалдастықтағы білім беру жүйесі ретінде қарастырылады. Бүгінгі жаппай қолданылып жүрген жаңа технологияның өзі біздің педагогикалық тәжірибемізге ыңғайластырыла отырып, оңтайлы кіріктірілген болып табылады. Оқу пәндеріндегі білім мазмұндарының ортақ бөлімдер мен ортақ тақырыптарға топтастырылуы төмендегі шарттарға байланысты: - зерттеу нысандарына сәйкес келуі немесе өзара жақын болуы; - кіріктірілген немесе өзара байланыстырылған оқу пәндерінде зерттеу әдістерінің бірегейлігі немесе ұқсастығы; - кіріктірілген немесе өзара байланыстырылған оқу пәндерінің жалпы заңдылық, теориялық тұжырым негізінде құрылуы. Осы негізде біртұтас дидактикалық мақсатқа бағытталған оқу бағдарламаларының жасалуына алып келді. Пәндердің өзара байланысуындағы құрамдық-құрамаларының қызметін талдау әдісін пайдалану – әрбір бөлшектік құрылымның бағытталған арнаулы қызметі тұрғысында қарастырылады және кіріктіріліп немесе өзара байланыстырылып отырған екі, үш (немесе одан да көп) пәннің құрылымдық бөлшектері анықталады (оқу материалының мазмұндық көлемі, осыған негізделген бөлімдер, бөлімшелер мен ортақ тақырыптар, дәйекті теория мен ұғымы, заң, т.б.) т.б. Нәтижесінде жалпы білім беретін екі немесе одан да көп пәндердің жиынтығын беретін өлшемдік кестесі жасалады [137,138]. Оқытылатын жеке пәндер оқушыларға қажетті білім, білік, дағды қалыптастыра отырып, олардың жеке тұлғалық болмысының дамуына және өмірлік тәжірибеде өзін-өзі тануына септігін тигізеді. Оқушы немесе жеке адам алға қойған мақсат-мұратына жету жолында жеке өзінің өмір тәжірибесінде жинақталған білім, білік пен дағдыға сүйенеді. Бұл өзінің ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін пайдалануға қабілеттілігін көрсету болып табылады. Яғни, бұл - құзіреттілік. Бүгінгі оқу бағдарламасының мазмұнында танымдық-ақпараттық құзырлылықты қалыптастыру басымдық орынға ие болуда, өйткені оқушының әлемді және қоршаған ортаның біртұтастығын танып білуге бағытталған әрекетін пәнаралық байланыстар жүйесімен немесе ықпалдастырумен байланысты жүзеге асыру маңызды болып отыр. Пәнаралық байланыс және оқушының танымдық болмысындағы жалпы құзіреттіліктердің қалыптасуында берік байланыстар бар. Себебі, оқу бағдарламаларында әр пәннің оқу материалдары негізінде оқушы бойында қалыптасатын білім, білік, дағдылар өз алдына жеке-жеке сипатталып, анықталып берілсе де, бірақ, тұлғаның өмірлік тәжірибесінде олар өзара байланыстағы тұтастық құзіреттілігін береді. Пәнаралық байланысқа негізделген сабақтардың өзіне тән ерекшеліктері. Мәселен: - бұл типтегі сабақтарды өткізуге мұғалім тарапынан шығармашылық- ізденіс жұмыстарын жүргізу талап етіледі. Берілетін немесе өтілетін тақырыптық оқу материалын ауқымды қамту арқылы оқушының тұлғалық болмысының толық дамуына кешенді тұрғыдан ықпал жасалады /түрлі ақпарат көздерінен – оқулықтар, қосымша ғылыми-әдістемелік әдебиеттер, ғаламтор желісі, т.б./; - тақырыптық сабақта оқушылардың ғылыми-танымдық әрекетінің белсенді болуы, қызығушылықтың /мысалы, негіз болып отырған пәнге/ артуы; - жеке пәннің оқу материалын меңгеру барысында өзге пәндердің оқу материалының мазмұнына сүйену, оны толықтырушы құрал ретінде орнымен пайдалану қажеттілігін мұғалімнің жете түсінуі және оқушы өзінің жеке танымдық болмысының дамуына қажеттілігін білу /пәндік білімнен метапәндік білімге өтуді түсіну/. - пәнаралық байланыс сабақтарында оқушылардың меңгеретін теориялық білімдер ауқымы кеңейіп, жаңа ұғымдар ман атаулардың көпшілік пәнге ортақ келетін белгіліерін танып, біледі /ортақ дидактикалық материалдар жүйесін пайдалану, техникалық құралдар, компьютерлер т.б./. - кіріктірілген сабақтарда кешенді білімдер жүйесін меңгеруде кері байланыстың орын алуы, алған білімдерінің өмірлік тәжірибеде пайдалану жолдарын игеру, біліктері мен дағдыларын шыңдау. - кіріктірілген сабақтар арқылы келесі пәннен оқылатын тақырыптық жаңа білімнің негіздерін меңгеруге дайындықтың жүруі. - пәнаралық байланыс сабақтарында оқушылардың өзін-өзі бағалауы мен өзіне сыни тұрғыдан қарау жағдайларының орын алуы, басқа оқушылармен өзінің танымдық жолдағы әрекеттерін салыстыру. - оқушыларда кіріктірілген сабақтардағы меңгерген жаңа материалдарды талқылау мен талдау жұмыстарында танымдық-білім деңгейлерін көрсету орын алады. - пәнаралық байланыс сабақтарын өткізуге мұғалімнің жүйелі жұмыс жоспарының құрылуы және оқушылардың жоспар бойынша ғылыми-танымдық жұмыстарға қатысуы және оны жүзеге асырудағы әрекеттерінің белсенді болуы орын алады. Бұнда мұғалім ізденуші бола білсе, өзі үшін білім жинақтайды, оқушы үшін сабақты қызықты ете алады. - пәнаралық байланыс сабақтарының бағыттық мазмұны – оқушы тұлғасының жеке болмыс-бітімінің толық дамуына кешендік тұрғыдан ықпал жасау. Біздердің тақырыптық зерттеулеріміздің мазмұнын ашу барысында қазіргі қолданысқа енгізілген жаңартылған білім мазмұнындағы оқу бағдарламасының талаптарын орындау негізінде бастауыш сыныптар үшін жазылған оқулықтардың мазмұнына қысқаша сипаттамалар беріп, қарастырсақ. Мәселен, 3-сыныпқа арналған «Математика» оқулығы (1,2 - бөлім). Білімнің жүйелілігі, кешендігі, интеграциялануының қамтамасыз етілуі, пәнаралық және пәнішілік байланыстардың сақталуы барысында қарастыратын болсақ, оқулықтағы есептердің мазмұны оқушыға түсінікті, нақты, әдеби тілде, қазақтың белгілі тұлғалары жайлы есеп шығару арқылы, ақпарат жинап, оның өмірбаяны мен шығармашылығы туралы білуге бағытталған. 100, 104-беттер, т.б. Сондай-ақ, дүниетану, жаратылыстану, көркем еңбек пәндерімен тығыз байланыста құрастырылған. Мысалы: «Кел, ойнайық» тапсырмасы: 1-бөлім 16, 18, 22, 24, 26, 28, 31, 54, 56, 67, 69, 71...т.б. 2-бөлім 36, 38, 42, 46, 55, 57, 98, 100,148-беттер т.б. - білім мазмұны мен көлемі мен күрделілік деңгейінің шиыршықтылық ұстанымына сәйкес беріліп, әр тақырыптағы тапсырмалар жүйесі Блум таксономиясының иерархиясына негізделе отырып құрастырылған. - әртүрлі сынып оқулықтары арасында пән мазмұнының сабақтастықта берілуі; - тарау, бөлім, параграф және тақырыптардың бір-бірімен өзара логикалық байланысы сақталған. Оқу жылына 8 ортақ тақырып жүйелі беріліп, тапсырмалар ортақ тақырыпқа сай жасалған. Оқу материалдарының, мәтіндер мен тапсырмалар көлемі мен деңгейінің оқушылардың психологиялық және жас ерекшеліктеріне, әлеуметтік тәжірибесіне сәйкестік талаптары сақталған. - танымдық үдеріс ерекшеліктеріне сәйкестігі (қабылдау, жадына сақтау, қиялдау және ойлау); - деңгейлік саралаудың болуы; барлық тақырыпта жеңілден күрделіге қарай, біртіндеп бағытталып берілген. - оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын қолдану: жеке, жұппен, топтық және ұжымдық. Оқулықпен диалог, жұппен жұмыс, топпен жұмыс, өзіңді бағала тапсырмалары оқулықта шартты белгілерімен жүйелі берілген [141, 142]. Ал, дүниетану оқулығының мазмұндық құрылымын қарастырсақ /2,3- сынып/ оқушының топпен, жұппен, өздігінен жұмыс жасауына баса көңіл аударылған. Ол оқушының ой бөлісіп, ортақ шешім шығаруына және мәдени тұрғыда байланыс жасай білуге үйретеді. «Қоғам және мен» тақырыбы өзінің жеке басының, көпшілік орындарда және қоғамдық орындардағы өзін-өзі ұстау мәдениетін айқындауға мүмкіндік береді. «Қазақстан халықтарының мейрамдары» тақырыбы мен ондағы тапсырмалардың мазмұнында ұлтаралық және ұлттардың өзара қарым-қатынасы, толеранттылық жайлы толықмағлұмат беріледі. Оқулық мазмұнының жүйелілігі, логикалық бірізділігі, және сабақтастығы, оқу материалының мазмұнында жүйелелілік және логикалық реттілік қағидалық ұстанымы сақталған. Әр бөлім арасында логикалық байланыс бар. «Шиыршық» әдісіне бағыттала құрылған тақырып көлемі мен оқу материалының мазмұнында, мысалы: «Ауа райы адамға қалай әсер етеді?», «Табиғат және менің қауіпсіздігім», «Менің шығындарым» және «Өз шығындарыңды қалай жоспарлаған жөн?» деген тақырыптарда бірізділік сақталған. Оқулық оқушылардың психологиялық және жас ерекшелігі, сондай- ақ әлеуметтік тәжірибесіне сай келеді. Жеке, жұптық, топтық және ұжымдық сияқты әртүрлі оқыту, ұйымдастыру формалары пайдаланылған. Тақырыптарда оқушылардың қызығушылығын тудыратын қызықты тапсырмалар қарастырылған. Мысалы, мұнда қызықты мәселелерді қамтитын тақырыптар ғана беріліп қоймайды, сонымен бірге әрбір бөлімнің соңында оқушылардың танымдық қызығушылығы мен шығармашылық ізденісіне жағдай туғызатын «Пікір алмасайық», «Әр алуан тапсырмалар» берілген. Материал оқушылар үшін түсінуге жеңіл, қысқа, ұғынықты түрде берілген. Әрбір тақырып екі бет көлемінде берілген. Ол мәтіннің, оқу тапсырмалары мен иллюстрациялары бірдей шамада болуына мүмкіндік туғызған. Оқулық фактілер мен оқиғаларды объективті түрде ашып беретін көңілге қонымды, нақты материалдардан тұрады. Глоссарийге сабақтың тақырыбын ашатын барлық негізгі сөздер кіреді [143,144]. 3-сыныпқа арналған «Жаратылыстану» оқулығында (1,2 бөлім) мазмұнның жүйелілігі, логикалық бірізділігі және сабақтастығы сақталған. Білімнің жүйелілігі, кешендігі, интеграциялануының қамтамасыз етілуі, пәнаралық және пәнішілік байланыстар сақталған. - білім мазмұны мен көлемі мен күрделілік деңгейінің шиыршықтылық ұстанымына сәйкес; әр тақырыптағы тапсырмалар жүйесі Блум таксономиясының иерархиясына негізделе отырып құрастырылған. - әртүрлі сынып оқулықтары арасында пән мазмұнының сабақтастығы сақталған: тарау, бөлім, параграф және тақырыптардың бір-бірімен өзара логикалық байланысына сәйкес зерттеушілік тапсырмалар жүйесі құрылған. Оқу материалдарының, мәтіндер мен тапсырмалар көлемі деңгейінің оқушылардың психологиялық және жас ерекшеліктеріне, әлеуметтік тәжірибесіне сәйкес болуы, барлығы талапқа сай сақталған. - танымдық процесс ерекшеліктеріне сәйкестігі (қабылдау, жадына сақтау, қиялдау және ойлау); - деңгейлік саралаудың болуы; барлық тақырыпта жеңілден күрделіге қарай, біртіндеп бағытталып берілген. - оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын қолдану: жеке, жұппен, топтық және ұжымдық. «Жедел жауап» айдары оқулықпен диалог, жұппен жұмыс, топпен жұмыс жүргізуге бағытталған. Мазмұнның қызықтылығы мен эмоционалдық айқындылығы әрбір тақырып бойынша сурет, тәжірибелер арқылы тапсырмалар жүйесінен көрініс тапқан, балалардың қызығып жұмыс жасауына жақсы ықпалын тигізеді: - оқу материалдарының диалогті сипатқа ие, оқу пәніне қызығушылық, эмоциялық әсер тудыратын ерекше, таңғаларлық элементтер әр тақырыпта айқын көрсетілген. - тапсырмалардың әртүрлілігі: қызықты, тәжірибелік тапсырмалар қайталанбай, әртүрлі берілген [145]. Мәселен, 3-сыныпқа арналған «Әдебиеттік оқу» кітабы МЖМББС тұжырымдамалық қағидаларына, типтік оқу жоспары мен типтік оқу бағдарламасына сәйкес. 2 бөлімнен тұратын оқулықтың әр кітабында бағдарламадағы оқу мақсаттары нұсқаушы ретінде балаға түсінікті тілмен тұжырымдалған және әр сабақ оқу мақсаттарына негізделіп жасалған. Әр сабақта оқу мақсатының түйінді сөздері келтірілген. «Әдебиеттік оқу» пәні әдебиеттану ғылымына негізделетіндіктен, пәннің базалық ғылыми мазмұны сақталған. Білім мазмұнын құруда әдебиеттегі көркем шығарма, жазушы және оқырман бірлігін сақтау ұстанымы басшылыққа алынғаны байқалады: осы жастағы балаға түсінікті шығарма, оның авторы туралы қарапайым өмір-дерек, сол мәтінді дұрыс қабылдауға бағыттайтын оқу тапсырмалары берілген. Сұрыпталған материалдар лексикалық тақырыптарға сай үйлестіріліп, оқушыда сол мәселе туралы тұтастай білім қоры қалыптасуына негіз болады. Мысалы, «Жанды табиғат» бөлімінде топтастырылған шығармаларды оқи отырып, оқушылар туған өлке табиғатының әдемілігі, табиғаттың тамаша таңғажайып құбылыстары, адамға пайдасы туралы біледі, одан әрі табиғатты қорғауға үндейтін мәтіндерді талдау арқылы осы бөлімнен алған білімін қорытындылайды. Оқулықтағы әрбір бөлімнен осындай жүйелілікті байқауға болады. Құндылық бағдарлары - оқулық мазмұнында ана тілін түсінетін, оның қадір-қасиетін түйсінетін, елін, Отанын сүйетін, патриоттық сезімі тұрақты қалыптасқан, мұндай ұлы сезімнің ата-анасы мен жақындарын құрметтеуден басталатынын білетін жеке тұлғаның келбетін қалыптастыратындай материалдар молынан қамтылған. Тәжірибеге бағытталуы - оқулықтағы әр сабақтың әдістемелік аппаратында құзыреттілік тапсырмалары ескерілген. Мысалы, №11 сабақ: Қасқырға қандай кеңес берер едің? №12 сабақ: Алмастың орнында сен болсаң не істер едің? №60 сабақ: Аланнан не үйрендің? №35 сабақ: Күн тәртібін жасауға көмектес. №83 сабақ: Суға қатысты тыйым сөздерді жалғастырып жаз. №84 сабақ: Қандай сусындар ішкен пайдалы деп ойлайсың? Сыни тұрғыдан ойлауды, талдау қабілеттерін дамытуға бағытталуы мәтіндерді талдауда ұсынылған «Ақылдың алты қалпағы», «Фишбоун», «Жабық және ашық сұрақтар», «Бестармақты өлең», «Семантикалық карта», «Кластер құрастыру», «Постер құрастыру», «Эссе жазу», «Бес сөз», «Үш қадам», жоба жасау, ақын-жазушыға еліктеп көркем сөйлеу тапсырмалары, жадынамалар, ережелер құрастыру, ситуативтік жағдаяттарды шешу немесе жолдарын ұсыну, хат, тілектер жазу, т.б интербелсенді әдістер сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамытады. Мұғалімге арналған әдістемелік нұсқаулықта осы курсты ұйымдастыру мен өткізуге арналған ұсыныстар, сонымен қатар, қадамдық нұсқаулар берілген. Әдістемелік нұсқаулық: 1. Ұзақ мерзімді жоспарлаудан; 2. Орта мерзімді жоспарлаудан; 3. Қысқа мерзімді жоспарлаудан; 4. Әр тараудың қорытындысы жиынтық жұмыстардан құралған қосымшалардан тұрады. 3-сыныптың «Қазақ тілі» /1,2-бөлім/ оқулығының оқу материалдарының негізіне тілдік білім мен сөйлеу алынған. Қазақ тілін оқытуда сөйлеу аспектісіне ерекше мән беріліп, тіл және сөйлеу бірліктері (сөз, сөйлем, мәтін), кез келген грамматикалық категория (сөз құрамы, сөз таптары, сөйлем мүшелері) оқушылардың сөйлеу әрекеттерін дамытуға бағытталып сұрыпталған. Оқулық мазмұнында оқушылардың тілдік және қатысымдық дағдыларын қалыптастыру тапсырмалары мен материалдары күтілетін нәтижеге бағдарланған оқу мақсаттарына сәйкес түзілген. Оқу материалдарының құндылық бағдарлары – оқулық мазмұнында туған тіліне, тарихына, мәдениетіне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілігін арттыру арқылы рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту материалдары молынан қамтылған. Аталған оқулықтағы мәтіндер бағдарламада көрсетілген лексикалық тақырыптарға сәйкес алына отырып, оқушылардың адамгершілікке, патриоттыққа, жақсы мен жаманды ажырата білуге, әдептілікке, әсемдікке тәрбиелеуге бағытталып ұсынылған. Ал, «Атақты тұлғалар» бөліміндегі мәтіндер арқылы білім алушылар Б.Момышұлы, М.Әуезов, Құрманғазы, Дина, А.Байтұрсынов, Төле би және басқалар туралы мағлұмат алады, әрі солардың іс-әрекеттерінен үлгі алады. Осылайша еліміздің табиғаты мен мақтан етер ұлы тұлғаларын тани келе, олардың патриоттық сезімдері оянары сөзсіз. «Отан отбасынан басталады» дейді халқымыз. Оқулықта отбасынан бастап үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық жасаудан бастап, табиғатты қорғауға және өз еліне деген сүйіспеншілігін оятуға арналған мәтіндер мен жаттығулар үнемі беріліп отырған (мысалы 1-бөлімде 3-сабақтың 15 жаттығуында, 52-сабақтың 5-жаттығуында, 55-сабақтың 18 жаттығуында берілген). Өмірлік тәжірибемен байланыстылығы – оқулық материалының мазмұнында оқушылардың алған білімдерін іс-ірекет барысында, өмірлік жағдаяттарда, тұрмыста, төтенше жағдайларда ұтымды қолдана алуға бағыттайтын материалдар бар. Олар оқулықта берілген тілдік материалдар оқушының диалогтік сөйлеуі мен көпшілік алдында сөз сөйлеуін, топтық қарым-қатынасқа түсе алуын, жазбаша қарым-қатынас түрлері мен мазмұнын жүзеге асыруға бағытталған. Мысалы, диалогтік сөйлеуге үйрету үшін этикалық сипаттағы диалогтер: сәлемдесу, өзін-өзі, басқаны таныстыруы; қоштасу; құттықтау, тілек айту, оған жауап беру; әңгімені бастау, аяқтау, жалғастыру; алғыс білдіру, оған жауап қайтару; қуанышымен, ренішімен бөлісу (1-бөлім.16-сабақ. 60,61-жаттығулар; 19-сабақ. 4-жаттығу; 2-бөлім. 120-сабақ.7- жаттығу), т.б. Сондай-ақ, сыни тұрғыдан ойлауға, креативтілікке, жағдайды, ақпаратты өз бетінше ұғынуға талдауға және бағалауға, қорытынды жасай алуға, ақпаратты өз бетінше талдап, түсіндіре алуға, проблеманы шешіп, балама жолдарын ұсынуға арналған дамытушы тапсырмалар әр сабақта бар десе болады. Құттықтау және шақыру қағаздарын жазу жоба жасау, хабарлама, ережелер құрастыру, жағдаяттық тапсырмаларды шешу немесе жолдарын ұсыну т.б интербелсенді әдістер сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамытады. Ең бастысы, оқулықтағы барлық материалдар жүйелі түрде бірізділікпен және түсінікті тілмен әдеби нормада жазылған. Пән мазмұнының, әдістері мен тәсілдерінің сабақтастығы сақталған. Тарау, бөлім және такырыптары бір- бірімен өзара логикалық байланыскан. Оқулық материалдары оқушылардың жас ерекшеліктері мен әлеуметтік дәрежесіне, деңгейіне сәйкес іріктеліп берілген, танымдық үдеріс ерекшеліктеріне сәйкес. Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын қолданған. Оқушыны белсенді әрекетке түсіретін тапсырмалар арнайы шартты белгілермен («жұппен жұмыс», «топпен жұмыс», «ойлан», «ойна», «ізден», «күрделі тапсырма») көрсетіліп, олардың көлемі оқушының жас ерекшелігіне сәйкес берілген. Алған тілдік білімі мен дағдыларын жеке қарым-қатынас тәжірибесінде, күнделікті өмірлік жағдаяттарда қолдануға үйрету тапсырмалары мен жаттығулары оқушыларды оқу әрекетіне ынталандырады. Еліміздегі жаңартылған білім беру жүйесіне өтуде, жаңаланған оқыту мазмұнын айқындауда пәнаралық байланыс түрлерін педагог- ғалымдарымыздың, әдіскерлеріміздің есте ұстағаны дұрыс деп білеміз. Пәнаралық байланысқа негізделген сабақтар өткізу үшін біріншіден, пәндегі оқу материалдарының мазмұны мен құрылымын білу және осы теориялық білімдегі түсінік-ұғымдарының жалпы ғылымилық орнына мән беру қажет. Екіншіден, осы түсінік-ұғымдардың қандай белгілері болмасын өзара байланысқа түсетін пәндерге ортақ болып табылу жағын ескерген маңызды. Үшіншіден, түрлі пәндердің оқу материалдарының ерекшеліктерін ескере отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын жүзеге асыруда педагогикалық технологияларды іріктеп және тиімді пайдалана білу болса, төртіншіден, алған кешенді білімдерін оқушылардың өмірлік тәжірибеде қолдана білу білігі мен дағдысының қаншалықты тиімді орын алатындығын басшылыққа алу керек, сонда ғана мұндай сабақтар өзінің жақсы нәтижесін беретіні анық. Мұғалімдердің пікірінше, пәнаралық байланыс сабағын өткізудегі кең қолданыста болатын әдіс-тәсілдер: әңгімелесу, саяхат, тәжірибе жасау, техникалық құралдарын пайдалану, көрнекі құралдарын пайдалану, танымдық есептер құрастыру және шешу, тәжірибелік жұмыстар жүргізу және т.б. 1,2,3,4-сыныпқа арналған оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұндық жүйесіне талдау жасадық. Нәтижесінде бастауыш сынып мұғалімдерінің пәнаралық байланыс жүзеге асатын сабақтарының мазмұндық мүмкіндіктерінің жоғары болатындығын және оларда төмендегідей дидактикалық шарттар орындалатындығы анықталды /оқушының ғылыми- танымдық жеке белсенділігінің артуына негізделу/: - оқытуда белгісіз, бірақ, түйіні табылуға тиісті мәселенің мүмкіндігін күшейте отырып, пәнаралық байланыстың аясын жүйелі түрде арттыру; - проблемалық әдісті – пәнаралық байланысты жүзеге асырудың құралы ретінде пайдалану; - пәнаралық түсінік-ұғымдарды және атаулық-ұғымдарын /терминология/ қолданғанда және жаңа білімді пысықтауға мүмкіндік туғызатын байланыстың екі және көп жақты сипатын түсіндіру; - пәндердің өзара байланысу әрекеттерін қорытындылауда атаулық- түсінік-ұғымдар мен білік, іскерліктер мен дағдыны ауқымды негіздеуге мүмкіндік беретін байланыстың екі және көп жақты сипатын қарастыру; - бастауыш сынып оқушысының мүмкіндігі мен өзіндік ерекшеліктерін басшылыққа алу; - оқушының танымдық іс-әрекетіне жетекшілік жасау, мәліметтік- деректердің, білімдердің, біліктердің, дағдылардың ішкі байланысын анықтау мен оқушы тұлғасының танымдық әрекеттегі іскерлігіне қатысты психологиялық жай-күйі, көріністік бейнесі; - пәнаралық байланыс сабақтарында жүйелі сұрақтар қою; - бастауыш білім беру кезеңіндегі оқушылардың жеке ойлауын арттыру мақсатында қайсыбір жаңа түйіндерді шешу үдерісінің үлгілерін жасау, жаттығулар мен тапсырмаларды орындау, қол жетімді өзгешілігін түсіну мен оқуда қолданылатын тапқырлық әрекет түрлерін /объектілерді тану, теориялық қағидаларды дәлелдеу, т.б./шығармашылдық іздестіруге үйрету және орындату; - оқу материалын кешендік қайталау; - сыныптан тыс шаралар өткізу. Бұл бағыттағы негіздемелік жүйелер бастауыш сынып мұғалімдерінің пәнаралық байланыстағы сабақтарды ұйымдастыру мен өткізу барыстарында жаңартылған білім беру бағдарламасы аясындағы педагогикалық шарттарды анықтай отырып, педагогикалық үдерісте – пәндердің өзара байланысын, оқу материалдарының кіріктірілуін яғни, «педагогикалық құбылысты» жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Педагогикалық барыстағы әрбір нақты міндет оқу-тәрбие үдерісі арқылы жүзеге асырылады. Пәндердің өзара байланысы немесе пәндер мазмұнындағы оқу материалдарының кіріктірілуі, бір-бірімен ықпалдаса байланыс табуы – білім беру мен оқытудың мақсат, мазмұны, әдістері және оның ұйымдастырылу түрлерімен ғана көрініс таппайды. Бұл тек мұғалім мен оқушының бір бағытқа бағытталған оқу-таным іс-әрекетінің мазмұндық құрылымдарының бөлігі болып саналады. Біз өз зерттеуімізге сүйене отырып, пәнаралық байланыстың және оның түрлерінің құрылымы мен басты идеясын білім мазмұнын айқындаудың негізінде алынуы қажет деп түсінеміз. Жеке ғылымдар негізін оқытатын пәндер жиынтығы адам ақыл-ой дамуының танымдық жемісі болғандықтан, жалпы адамзаттық құндылықтар білім мазмұнына енуі қажет. Оқытудың жаңартылған білім мазмұнын беру бағдарламасының негізінде мектеп тәжірибесіндегі пәнаралық байланыс сабақтарын ұйымдастыру мен өткізудің жаңа бір белеске көтеріліп отырғандығына көз жеткізе аламыз. 2.3. Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланысты жүргізудегі тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар Педагогикалық тәжірибеге ендіріліп жатқан жаңартылған білім беру мазмұндағы оқу бағдарламасы оқу-тәрбие барыстарын жаңаша құруға және оқушыларды оқытудың барлық кезеңдерінде белсенділікті арттыру басты шарт ретінде басшылыққа алынады, ұйымдастырылатын педагогикалық үдерісті жеке тұлғаға бағытталған педагогикалық өзара қарым-қатынас негізінде жетілдіру қажеттігі жүйеленеді. Алдыңғы тақырыптағы жаңартылған білім мазмұндағы түрлі пәндердің оқу материалдарын өзара байланыстыру немесе кіріктірілу жағдайда сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізудегі ғылыми-әдістемелік тұрғыдағы қабілеттіліктерінің көрсеткіш жағдайларын, зерттеп, талдап, ұсындық. Ал, енді біз бастауыш сыныптарына жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында педагогикалық үдерісте пәнаралық байланыс сабақтарын өткізу, оқушылардың белсенділік, қызығушылық, ғылыми-танымдық әркеттерін қалыптастыру мен дамыту және олардың жеке тұлғалық болмысының толып, жетілуіне кешенді білімдердің ықпалы жайындағы зерттеудің эксперименттік тәжірибелік жұмыстардардың барысы мен олардан алынған нәтижелік көрсеткіштер бағытындағы ақпараттарды ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздей отырып береміз. Оқушылардың жаңартылған білім мазмұны негізінде пәнаралық байланыста қол жеткізген ғылыми-танымдық және тәрбиелілік деңгейлерінің критерийлері бойынша пайыздық көрсеткіштерін белгіледік. Теориялық білімдерін бекіту және білік, дағды және машықтану үшін оқушыларды сыныптар бойынша топтастыра отырып зеттеулер жүргізілді. Бастауыштағы пәндердің өзара байланысуы арқылы ұйымдастырылатын педагогикалық үдерісте оқушылардың жеке тұлғалық болмысының қалыптасуы мен дамуының көрсеткішін, оның критерийлерін талдаудың негізінде оқу-тәрбие үрдісінде қалыптастыруға болатын қарым – қатынас анықталды және олардың ғылыми танымдық деңгейінің көрсеткішін беретін диагностикалау жұмыстары жүргізіліп, жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша жоспарлы зерттеулер жасалды. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыру мақсатында, біз зерттеу жоспарын жасадық, онда сынып оқушыларының даму деңгейінің белгілері қарастырылды. Теориялық білімдерін бекіту мақсатында нақты педагогикалық тәжірибелер оқушылардың күнделікті өмір сүру ортасына мүмкіндігінше жақындастырылған, даму көрсеткіштерін анықтайтын педагогикалық жағдаяттар құрастырылды. Бастауыш сынып мұғалімінің пәнаралық байланыс сабақтарына бағытталған оқу-тәрбие жұмыстарының барыстарында жаңа педагогикалық технологияларды іздеу мақсатында, кіріктірілген сабақ жоспарларының ортақ бөлімдер мен тақырыптар жүйесімен /орта және қысқа мерзімді оқу жоспарларына сүйене отырып/, оқушының дамуындағы орын алатын білім, білік, дағды және танымдық іс-шараны талдау талаптары жасалып, қарастырылды. Бағдарлама негізінде бастауыш сынып оқушыларына жаңартылған оқу бағдарлама жүйесімен педагогикалық үдеріс кезіндегі олардың танымдық әрекеті мен іс-шаралары келесі жүйеде ұйымдастырылды: мақсатын анықтау, жағдайды талдау, іс-шараны жоспарлау, ғылыми-танымдық ықпал етудің ұйымдастыру деңгейі, жеке тұлғаның болмыстық бітіміне тікелей ықпал жасау, оқушының жаңа білім негізінде меңгерген білік, дағды әрекеттерін қорытындылау кезеңі– сабақтарды өткізгеннен кейін талдаулар жасалды. Жаңа білім мазмұнды бағдарлама негізінде және сараптау барысында оқушылар теорияны игеріп, тәрбиелеудің міндеттерін анықтауға және шешуге үйренді, соның негізінде пәнаралық байланысқа негізделген педагогикалық үдерістің әдіс-тәсілдері мен формаларын игерді. Бұл сабақтарда білім алумен қатар, басты назар – эмоционалды-құнды қатынастар қалыптасуына бағытталды. Эксперименталдық-тәжірибе жұмысының /басталуы/ – қалыптастыру және /аяқталуы/ анықтауыш эксперимент кезеңінде оқушының жеке тұлғалық болмысының қалыптасуы мен дамуындағы ғылыми-танымдық деңгейінің көрсеткішін анықтау /диагностикалау/ әдістемесімен қатар оқушының жеке басының білімдік, рухани-құндылық мүмкіндіктерінің қалыптасқандығын анықтау мақсатында диспут түріндегі бейімделу технологиясын пайдаландық. Қалыптастыру тәжірибесі кезеңінде «Педагогикалық үдерістегі объект- субъекті-субъект-объекті» қатынастық жүйені пайдаландық және ол төмендегідей мазмұндық көрініс берді. - кіріктірілген сабақта оқушылармен атқаратын ғылыми-танымдық әрекетке бағытталған оқу қызметінің мақсаттары мен міндеттерін талқылау; - пәнаралық байланыс сабақтарын ұйымдастыруда сенімділікке негізделген қатынас жағдаятын жасау; - оқушылармен жеке танымдық-ақпараттың қатынасты ғылыми тұрғыдан негіздеу басшылыққа алынады; - сабақта оқушыларға бірнеше балл қоямын, олардың қателесу құқын мойындаймын және өзара бақылау жасауын қолдаймын; - сабақта білімдерін лайықты бағалау, бағаны ынталандырудың негізі ретінде қолданамын, балдық бағаны басқа қателіктерді жою үшін қоямын. Осы бағытта педагогикалық-тәжірибелік жұмысының нәтижесі оқушының жеке тұлғалық болмысындағы ғылыми-танымдық әрекеттерінің қалыптасуы мен дамуын жаңартылған оқу бағдарламасының білім мазмұны негізінен педагогикалық шарттарының тиімділігі айқындалды. Біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыптық мазмұнының аясында бастауыш сынып оқушысының жеке тұлғалық болмысының өз бетінше даму қабілетін анықтайтын жаңашылдық әдістер мен технологиялар пайдалану оның негізінде педагогикалық бақылау жүргізілді. Ол мәселе – бастауыштағы білім беру кезеңі оқушыларының пәнаралық байланыстағы сабақтарда ғылыми-танымдық мазмұндағы білімдерді меңгеру мүмкіндігін анықталмауынан деп саналып отыр. Сол себепті барлық оқушыларды зерттеу мерзімінің 1-ші сыныбында ғылыми дүниетанымдық көзқарастан толық беки алмаған еді. Ал зерттеудің келесі кезеңіндегі 2-ші және 3-ші сынып оқушылардың ғылыми дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасуы мен дамуы ерекше орын алғандығын, олардың әрекетіндегі білік пен дағдыларының тұлғалық болмысының көрінісі ретінде бейнеленуі негіз бола алады. Зерттеу барысында жаңартылған білім мазмұнының жағдайында бастауышта пәнаралық байланысты жүзеге асырудың тәжірибелік көрсеткіштерін және деңгейлерін айқындадық. Бастауыш сыныптарда жеке пәндерде берілетін ортақ тақырыптар арқылы оқушылардың пәнаралық байланыста ғылыми дүниетанымын қалыптастыру жеке тұлғалық болмысын дамытудың өлшемдеріне сәйкес оның көрсеткіштері ұсынылады: 1) Бастауыш сыныпта оқушылардың пәнаралық байланыста ғылыми дүниетаным қалыптастыру жеке тұлғалық болмысын дамытуға ұмтылысы; ортақ тақырыптар негізінде пәнаралық байланыс материалдары арқылы ғылыми дүниетаным қалыптастыруға қызығушылығы; оқушылардың ұсынылған ортақ тақырыптарда қамтылатын оқу материалдары арқылы пәнаралық байланыста ғылыми дүниетаным қалыптастырудағы белсенділігі. 2) Жаңартылған білім мазмұнын беретін бағдарламадағы бөлімдер мен ортақ тақырыптар жүйесімен пәнаралық байланыс негізінде алынатын білімі; жеке пәндердің оқу материалында ғылым негізін ұстану заңдылықтары арқылы қоршаған ортаны, табиғатты танып білуі; жеке пәндердің оқу материалдарын меңгеру іс-әрекеттеріндегі пәнаралық байланыс материалдары негізіндегі ғылыми дүниетанымдық білім біліктері. 3) Бөлімдер мен ортақ тақырыптар жүйесімен оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру және жеке тұлғалық болмысын дамытудың қажеттілігін түсінуі; ортақ тақырыптар негізінде оқушылардың пәнаралық байланыс арқылы ғылыми дүниетаным қалыптастыруға қызығушылығын айшықты көрсете білуі; жеке пәндердің оқу материалдарын топтастыру негізінде ұсынылған ортақ тақырыптар оқушылардың ғылыми дүниетанымын пәнаралық байланыс арқылы әлеуметтік, 4) психологиялық талдау және іскерлігі; оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай ғылыми танымдық түсініктерін қалыптастыруға бейімділігі. Осындай өлшемдер мен көрсеткіштердің негізінде жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыс негізінде оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың үш деңгейі белгіленді: Жоғарғы деңгей. Жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыс материалдарына жататын ұғымдарды жақсы анықтайды, ынтасын, ықылас- зейінін қойып қарайды, оларды эмоциялық көңіл-күй сарайының көтеріңкі сезіммен қабылдап, көрген білгендерін еркін айта алады және дәлелдеп түсіндіре алады. Көріп-байқағаны бойынша қорытынды жасай алады. Жеке оқулықтардағы бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыс материалдарының қажеттілігін қалайды, қызығушылық танытады. Берілген пәнаралық байланыс тақырыптарындағы жаттығу мен тапсырмаларды жауапкершілікпен, қызығушылықпен орындайды және жұмыстарына көңілі толады. Орташа деңгей. Жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыс пәнаралық байланыс материалдарына жататын ұғымдарды анықтау жөнінде үстірт білімін көрсетеді, қызығушылықпен қарастырады, оларды эмоциялық- көңіл-күй сарайының көтеріңкі сезіммен қабылдайды, көріп-білгендерін айтып беруге тырысады, бірақ ой-қорытындысын айтуға қиналыс білдіреді. Жеке оқулықтардағы бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы пәнаралық байланыс материалдарын қабылдауға белсенділігі орташа, пәнаралық байланыс материалдарының қажеттілігін жете сезінбейді. Берілген пәнаралық байланыс тақырыптарындағы жаттығу мен тапсырмаларды мұғалімнің көмегімен салады. Төменгі деңгей. Жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыс материалдарына жататын ұғымдарды танып, анықтай алмайды, ықылассыз қарастырады, көріп-білгендерін ажыратып айтып бере алмайды, жеке оқулықтардағы бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы пәнаралық байланыс материалдарының маңыздылығын жете түсінбейді. Берілген жаттығу мен тапсырмаларды орындауға құлшыныс білдірсе де, жауапкершілік танытпайды, оны мұғалімнің көмегінсіз дұрыс орындай алмайды. Зерттеу жұмысы барысында бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру мектеп пен өмірді, оқыту мен өмірлік тәжірибені байланыстыруды, жан-жақты дамыту мен толық тәрбие беруде пәнаралық байланыс материалдарының маңыздылығына еліміздегі мектептердің жаңартылған білім мазмұнына көшуде үлкен мән беру бағытымен анықталуда. Жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар арқылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыстардың жүргізілу жұмыстары зерттелуі, оның нәтижесінде мектептерде пәнаралық байланыс жұмыстарын ұйымдастырудың кейбір қайшылықтары анықталды: пәнаралық байланыстың оқу-тәрбие үдерісіндегі маңыздылығына қарамастан, пәнаралық байланыс жұмыстарына өз деңгейіне мән берілмейді. Бірінші кезеңде бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде пәнаралық байланыс материалдарын пайдаланудың деңгейі анықталды. Оқушылардың пәнаралық байланыс негізіндегі білімдері мен түсінік, ұғымдары, оларды қажетті жерде қолдана, пайдалана білу дағдылары бақыланды. Оқушылардың жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар арқылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыс жөнінде, яғни қоршаған әлем мен дүниені танудағы ғылыми білімдер негізінде біртұтастық бейне туралы танымдық деңгейі, білімі, түсініктері тексерілді. Мектеп оқушыларының 1,2,3,4-сынып бойынша пәнаралық байланыс ұғымдары туралы жалпы түсініктері бар екендігін айқындадық. Бұл оқушылардың пәнаралық байланыс материалдарын көбірек пайдаланғанын, сынып мұғалімінің оларға оқытуды әртүрлі пән материалдары бойынша жүргізетінін білдіреді. Әсіресе, оқушылардың ортақ бөлімдер мен тақырыптарға негізделген орта және қысқа мерзімді оқу жоспарларының негізінде дұрыс ұйымдастырылған пәнаралық байланыс сабақтарында ғылыми танымдық бағыттағы әрекеттерінің көрсеткіш деңгейінің жақсы екендігін байқадық. Бастауыш білім беру кезеңі оқушыларының сыныптық сатылық деңгейіне қарай мұндай сауаттылық танытулары олардың әрбір сабақ барысындағы мұғалімнің басшылығымен ұйымдастырылған пәнаралық байланыс материалдарын жиі қолданғандығының ықпалы екендігін толық көрсетті. Жоғарыдағы анықтау кезеңіндегі дәйектерге сүйене отырып, мынадай қорытынды жасадық: оқушылар пәнаралық байланыс материалдарын аз біледі, оқушылардың қоршаған ортасындағы өзгерістер мен жаңалықтарға деген ықыласы аз; оқушылармен бақылау, тәжірибе жұмыстары да аз жүргізіледі. Бұл кесте бойынша пәнаралық байланыс материалдарының пәрменділігі мен ықпалын арттыруда ғылыми негізделген әдістеменің қажеттілігін байқауға болады. Екінші кезеңде бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру мақсатында жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар арқылы бастауыш сынып оқулықтарының оқу материалдары арқылы пәнаралық байланыстың жолдары қарастырылып, құрылымдық-мазмұндық жүйесін педагогикалық тәжірибеде жүзеге асырылды. Осының негізінде, жаңартылған білім мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы бастауыш сыныптағы пәнаралық байланыс негізінде оқушылардың ғылыми дүниетанымын анықтау мәселесі біздің зерттеулерімізде өзінің өзектілігін негіздеп берді. Кесте 5. Жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланыс арқылы оқушы тұлғасын дамыту мен ғылыми дүниетанымының қалыптасуындағы анықтау экспериментінің сандық көрсеткіштері Сурет 9. Жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланыс арқылы оқушы тұлғасын дамыту мен ғылыми дүниетанымының қалыптасуын анықтаудағы экспериментік топ көрсеткіштері ( Кесте 5- бойынша). Сурет 10. Жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланыс арқылы оқушы тұлғасын дамыту мен ғылыми дүниетанымының қалыптасуын анықтаудағы бақылау тобы топ көрсеткіштері (Кесте 5- бойынша). Жүргізілген тәжірибелік-экспериметтік жұмыстарда мынадай мәселелер қамтылған: Жаңартылған білім мазмұнындағы бөлімдер мен ортақ тақырыптар арқылы бастауыш сыныптағы сабақтарда пәнаралық байланыс материалдарын пайдалану әдістері мен түрлерінің жүйесі; пәнаралық байланыс материалдары туралы бастауыш сынып оқушыларының ғылыми түсініктерінің негізін қалау; оқушыларлың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру үшін қолданылатын тиімді әдістер мен жаңашыл тәсілдерді оңтайлы пайдалану. Жаңартылған білім мазмұнындағы бөлімдер мен ортақ тақырыптар арқылы жүргізілген тәжіриберік-экспериметтік жұмыстарда жасалған қосымшаның міндеттері былай айқындалады: жаңартылған білім мазмұнындағы бөлімдер мен ортақ тақырыптар ақылы сабақтарында пәнаралық байланыс материалдарын пайдалану оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың маңызды факторының бірі болуы қажет; табиғатты, қоршаған дүние заттары мен құбылыстарын көркем, эмоционалды - көңіл-күй сарайының көтеріңкі сезімімен қабылдап, терең сезінуге, қабылдауға үйрету; оқушыларлың эстетикалық талғамын, көркем шығармашылығын күшейту; әртүрлі пәндер жүйесінен алынған білімдерін өмірде, өмірлік тәжірибеде қолдана білуге дағдыландыру; пәнаралық байланыс материалдарын жан-жақты түсіну және оларды сабақтарда пайдалануға үйрету; оқушылардың қызығушылықтарын, шығармашылығын, танымдық әдістерін дамыту; оқушылардың ақыл-ойы, қарым-қатынас, пәнаралық іскерліктерінің артуын, қоршаған ортамен көркем қатынас жасауын қамтамасыз ету. Зерттеу барысында жаңартылған білім мазмұны бағдарламасының мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар жүйесінде, мәселен, 1.«Тіл және әдебиет», 2.«Математика және АКТ», 3.«Жаратылыстану», 4.«Адам және қоғам», 5.«Өнер», 6. Дене шынықтыру – циклдерінің топтамалық пәндерінен алынған пәнаралық материалдар мен оларды қолдану формалары көрсетіледі. Сонымен бірге, пәнаралық байланыс материалдарын оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың әдіс-тәсілдері сараланып, анықталады. Жаңартылған білім мазмұны бағдарламасының мазмұнында берілген бөлімдер мен ортақ тақырыптар негізінде пәнаралық байланыста оқушылардың ғылыми түсініктерінің қалыптастырудың жолдары көрсетіледі. Үшінші кезеңде Эксперименттің бақылау кезеңіндегі тексерулердің қорытындысы бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымының кеңейіп, қоршаған орта заттары мен құбылыстарын біртұтастық бірлік-бейнеде қабылдаудағы пәнаралық іскерліктерінің, білімдерінің, ой-өрісінің, эстетикалық тәрбиесінің әлдеқайда артқандығын, дамығандығын көрсетті Зерттеу нәтижесінің қорытындысында бастауыш сынып оқушыларының жалпы сапалық үлгерім көрсеткіші жоғарылағандығы дәлелденді. Эксперименттік топтардағы оқушылардың білім деңгейлерінің жоғары, орта білім деңгейлерінің өсіп, артуын берсе, төменгі білім деңгейіндегі оқушылардың саны мен пайыздық көрсеткіштерінің төмендегенін көрсетті. Сурет 11. Жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланыс арқылы оқушы тұлғасын дамыту мен ғылыми дүниетанымының қалыптасуын анықтаудағы эксперименттік топ /аяқталу/ көрсеткіші (Кесте 6 - бойынша). Сурет 12. Жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланыс арқылы оқушы тұлғасын дамыту мен ғылыми дүниетанымының қалыптасуын анықтаудағы көрсеткіші (Кесте 6 -бойынша бақылау топ). Бастауыш сыныпта жаңартылған білім мазмұны негізінде пәнаралық байланыс арқылы оқытуды ұйымдастыру мақсатында жүргізілген зерттеулеріміз–бастауыш сыныпта жеке пәндерді оқытуда оқу материалдарын өзара байланыстырып, кіріктіру арқылы ұйымдастыру жолдары айқындалып, пәнаралық байланыс мазмұнының жүйесі құрылып, зерттеу жұмысына алынған, бастауыш сынып оқуышыларына байланысты меңгерілетін ғылыми танымдық оқыту пәнінің материалдары сұрыпталып, пән бағдарламасына сәйкес жаттығулар мен тапсырмалар орынды берілсе, онда, бастауыш сынып оқушыларына жеке тұлғалық болмыс бітіміндегі әлемді ғылыми тұрғыдан тануын қалыптастыру мен дамыту педагогикалық талаптарға сай жүзеге асатынына көз жеткіздік, зерттеу жұмысымыз өз мақсатына жетті. ҚОPЫТЫНДЫ Дипломдық жұмыстың мaқсaт-мiндеттеpiне, ғылыми болжaмынa негiздей отыpып, жүpгiзiлген ғылыми-зерттеу жұмысымыздың бapысындa жинaқтaлғaн мәлiметтеpдi тaлдaй келе, қоpытынды жaсaймыз. 1. Зеpттелiп отыpғaн мәселеге қaтысты философиялық, педaгогикaлық, психологиялық, ғылыми-әдiстемелiк еңбектеpдi зеpделей келiп, бастауыштың жаңартылған білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттарының ғылымы-теоpиялық негiздеpi aйқындaлды. 2. Жүpгiзiлетiн тәжipибелік-экспериметтік жұмыстapдың нәтижесі бойынша жаңартылған білім мазмұны жүйесінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық тәжірибедегі тиімділігі дәлелденіп, негiзгi бaғыттapы, жолдapы жайында әдістемелік қорытындылар жасалды. 3. Эксперименттік жұмыстың нәтижелері өңделді. Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерiне, болжамына орай жаңартылған білім беру мазмұны бағдарламасының аясында жеке пәнаралық байланыста оқыту тәсілдерін пайдалануда дәстүрлi оқыту әдiстерiмен ұштастыра бөлімдер мен ортақ тақырыптар жүйесімен оқыту барысында оқушылардың бiлiм сапасы, пәнге қызығушылығы және т.б. артатындығын анықтау үшiн эксперимент жұмыстары жүргiзiлдi. Және экспериментік жұмыс жақсы нәтиже көрсетті. Оқушылардың білім сапасы күткен көрсеткіштік пайызға артты. 4. Пәнаралық байланыстың білім философиясы негізіне түсіндіру барыстарында әлем және қоршаған дүниеде барлық заттың, құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы яғни, біртұтастық жайындағы тұжымдалған ғылыми білімдердің бірімен-бірі байланыста оқыту мәселесін жаңартылған білім мазмұны бағдарламасында жүйелі екендігі дәлелденді. 5. Бастауыш сынып оқушының өз болмысын тануға ықпалын тигізетін, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру, білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Сондықтан ғылымның міндеті жеке-дара байланыстылықты танып білу мен қазіргі кезде өздігінен білім алудың, өзекті мақсаты − диалектикалық ойлауды кеңінен дамытуды жүзеге асыру болып табылатындықтан бұл міндеттің түйінін шешу барысында бір пәннің шеңберінде аумағында болмайтындығы дәлелденді. 6. Бүгінгі бастауыш білім беру кезеңіндегі оқушылардың жаңартылған білім мазмұны негізінде жүзеге асырылатын бөлімдер мен оқулыққа бағытталғын ортақ тақырыптар аясында жеке пәндердің сабақтарында пәнаралық байланыс пайдалану – оқушының білім алуға деген ынта-ықыласы мен қызығушылығын арттырады, олардың өзіндік құзыреттіліктерінің дамуына өзек болып, ықпал жасайтын тиімді жолдардың бірі ретінде маңыздылығы ашылды, дәлелденді. Қорыта келгенде, білім берудің қазіргі таңдағы пәнаралық байланыстың педагогикалық тәжірибеде тиімділігі мен артықшылығы бар және жаңартылған білім беруді жүзеге асыратын бағдарламада толығымен қамтылған, ал оның жүзеге асырылуындағы әрекеттерге мұғалімнің жеке шығармашылдақ ізденістері мен ғылыми-әдістемелік дайындығының кәсіби деңгейде жоғары болуын талап ететін педагогикалық құбылыс деп негіздегіміз келеді. Сондай-ақ, қорыта келе төмендегідей ұсыныс пікірлерімізді білдіреміз: 1. бастауыш сыныптың сатылық деңгейіне сай ортақ бөлімдер мен тақырыптар оқытуда берілетін білімнің мақсаты мен мазмұнына қарай, пәнаралық байланыс арқылы ұйымдастырылатын сабақтарды оқушылардың жас ерекшеліктері мен олардың таным-түсінік болмысының қалыптасуы мен дамуын негізге алу; 2. жеке пәндердің оқу материалдарын кіріктіру мен өзара байланыстыра оқытуды ұйымдастыру негізінде алынған дидактикалық талап, қағидалық - ұстанымнан бұзылмауы тиіс, яғни, пәннің өзіндік ерекшеліктерін ескеріп, сақтау – бұл оқушыға әр пәннің жеке даралығын біліп, есте сақтауына өзек болатынын ескеру; 3. бастауыш сыныптың педагогикалық үдерісін пәнаралық байланыс арқылы ұйымдастыру барысында оқу-тәрбиенің біртұтастық заңдылығын ұстану оң нәтиже беретінін негізге алу. Болашақ зерттеушілерге – педагогикалық үдерісті пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастыруда жаңашыл технологияларды жеке пәндердердің оқу материалдарын өзара байланыстыру мен кіріктіру негізінде пайдалану бағытындағы оқу-тәрбие барыстары жайында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айланысса онда, бұл бағыттағы мәселенің көп қырлары ашылып, Отандық ғылымның дамуына үлкен үлес қосылар еді түсінемін. Ол келешек зерттеушілердің еншісінде. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңы. Астана-2007. 17- шілде. 2016 жылға толықтырулар. 2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсан №1118 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдардағы арналған мемлекеттік бағдарламасы. 3. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлығы. 4. Мұғалімге арналған нұсқаулық Бірінші (ілгері) деңгей. 2014ж 5. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту еңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пәндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. 2016ж 6. « Тәжірибедегі рефлексия» жалпы білім беретін мектептердегі педагогика кадрларының кәсіби даму бағдарламасы Тренерге арналған нұсқаулық. 2016ж 7. Бастауыш сынып пәндері бойынша педагог кадрлардың біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. Мұғалімге арналған нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2017ж 8. Лейтес Н.С. О признаках детской одарённости. // Вопросы психологии, 2003.− 72-81 сс. 9. Мұханбетжанова Ә. Бастауыш білімнің интеграциясы арқылы оқушыларда дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастырудың теориялық- әдіснамалық негіздері: пед. ғыл.док. дис. –Алматы, 2000. - 297 б. 10. Байназарова Т.Б. Бастауыш сынып оқушыларына пәнаралық кіріктіру арқылы эстетикалық тәрбие беру («Бейнелеу өнері» мен «Дүниетану» материалдары негізінде): пед. ғыл. канд дис.: 13.00.01. – Алматы, 2009. 11. Кішібаева Д.Ж. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс – әрекетін пәнаралық байланыс негізінде қалыптастыру: пед.ғыл.канд автореф.– Шымкент, 2006. - 28б. 12. Куралбаева А.А. Интегрированные уроки в начальных классах // Materials of the II international scientifi c conference. Development of the creative potential of a person and society. - Prague, 2014, january 17–18. – Р. 118-122. 13. Мұханбетжанова Ә. Білімді интеграциялау негізінде оқушыларда дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру. −Алматы. ЖАК-тың редакциялық- баспа бөлімі. 2000. −248 б. 14. Сейткалиев С.К. Интегрированное образование в Казахстане: проблемы и политика // Интеллект, идея, инновация.−2017.− №1. − С. 23 - 26. 15. Абсатова М.А., Оралбекова А.К. Қазақстандық ғалымдардың еңбектеріндегі интеграция мәселесінің зерттелуі // Қазақстан халықаралық білім беру кеңістігінде атты жас ғалымдардың VII халықаралық ғылыми конф.матер. − Алматы, 2015. – Б. 35-38. 16. Бейсенбаева А.А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. − Алматы: РБК, 1995. − 117б. 17. Ыбыраимжанов Қ.Т., Қоянбаева Г.Р. Педагогикалық сөздік. /Оқу құралы/.− Алматы: Эвор, 2016. -200 б. 18. Бейсенбаева А.А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. − Алматы: РБК, 1995. − 117 б. \85-97 б.б.\ 19. Саурықова Ж.М. Пәнаралық байланысқа ғылыми көзқарастар. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті. ХАБАРШЫ. «Педагогика ғылымдары» сериясы. –Алматы, №3(59), 2018 ж. –18-23 б.б. 20. Саурықова Ж. Бастауыштағы пәнаралық байланыстың педагогикалық негізі. І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті. «Заманауи сын-тегеуріндер мен қоғамның жаһандану жағдайында қазақстандағы білім мен ғылымның инновациялық әлеуеті» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. I том. 28-29 қазан. –370-375 б.б. 21. Саурықова Ж. Бастауышта пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті. ХАБАРШЫ. «Педагогика ғылымдары» сериясы. –Алматы. №4 (56),2017ж. –196-203 бб. 22. Ыбыраимжанов К.Т., Майлыбаева Г.С., Саурыкова Ж.М. Реализация межпредметной связи в образовании на основе интеграции науки. НАУКА И ИННОВАЦИИ В XXI ВЕКЕ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, ОТКРЫТИЯ И ДОСТИЖЕНИЯ: Сборник статей XII Международной научно-практической конфер.– Пенза: МЦНС «Наука и Просвещение». – 2019. – 320 с. (-205-210 с.с.) 23. «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі № 327 қаулысы. 24. МҰҒАЛІМДЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒДАРЛАМАСЫ (Екінші басылым). Баспаға «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығының Әдістемелік кеңесі ұсынған. –Астана, 2015 ж. –24 б. 25. Орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында бастауыш мектепке (1-4 сыныптар) жеке пәндерге арналған оқу бағдарламалар жиынтығы. – Астана, 2014, 2015, 2016 ж.ж. /Оқу бағдарламасын «Назарбаев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымы Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясымен, жоғарғы оқу орындарының ғалымдарымен және жалпы орта білім беретін мектептердің мұғалімдерімен бірлесіп құрастырған /. 26. ҚР ЖМББМС, «Қазақстан Республикасының бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты» Ы.Алтынсарин ат. ҰҒА., Астана, 2014. 27. Ыбыраимжанов Қ.Т., Саурықова Ж.М. Жаңартылған білім мазмұнына үйлесімді бастауыш сыныптардағы педагогикалық үдерісті ұйымдастыру. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҒЫЛЫМЫ МЕН ӨМІРІ. Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал. №3/1 (59) 2018. –196-202 бб. 28. Саурыкова Ж.М. Оқыту барысындағы пәнаралық байланыс. Педагогика и психология в современном мире: теоретические и практические исследования. Сборник статей по материалам XIX международной научно- практической конференции. №1(19).Январь 2019 г. Москва. Изд. «Интернаука», 2019. – 158 с. /Қазақ тіліндегі конференция баяндамалары. Педагогикалық ғылымдар. Бөлім 1. Теориясы мен оқыту және тәрбиелеу/. –144-150 с. 29. Саурықова Ж.М. Бастауыш сыныпта пәнаралақ байланысты жүзеге асырудың дидактикалық негіздері. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҒЫЛЫМЫ МЕН ӨМІРІ. Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал. №4 (81) 2019ж. (-390) б. –136-141б.б. 30. Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 Қаулысы. 31. Орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында бастауыш мектепке (1-4 сыныптар) жеке пәндерге арналған оқу бағдарламалар жиынтығы. – Астана, 2014, 2015, 2016 ж.ж. /Оқу бағдарламасын «Назарбаев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымы Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясымен, жоғарғы оқу орындарының ғалымдарымен және жалпы орта білім беретін мектептердің мұғалімдерімен бірлесіп құрастырған /. 32. «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі № 327 қаулысы. 33. Қоянбаев Р.М., Ыбыраимжанов Қ.Т. Жалпы бастауыш білім беру мазмұнынын даму болашағы. –Алматы, 2006 ж., Абай ат. ҚазҰПУ. Хабаршы. №1 (10), 15-17 б.б. 34. Ыбыраимжанов Қ.Т., Тугелбаева Ж.Н. Бастауыштағы педагогикалық үдерісті білім берудің жаңа жүйесінде ұйымдастырудың ғылыми негіздері. «Ғылым, білім және инновацялар – «Қазақстан-2050» стратегиясының орындалуының маңызды факторлары». Халық. Ғылыми-прак. Конф. Матер. – Талдықорған қ., 2015 ж. 23-24 қазан, ІІІ-бөлім, –354-359 б. 35. Қазақстан Республикасында орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пәндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. МҰҒАЛІМДЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒДАРЛАМАСЫ. /Екінші басылым/. Баспаға «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығының Әдістемелік кеңесі ұсынған. –Астана, 2015. –23 б. 36. Куралбаева А.А. Межпредметная интеграция в формировании мировозрения младших школьников. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің ХАБАРШЫ журналы. Бастауыш мектеп және дене мәдениеті сериясы, №3 2015. 36-39 бб. 37. Смаилов С.С. Дидактикалық материалдар қолдану және студенттер мен оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру. – Алматы.: Республикалық баспа кабинеті. 1994. –32-46 б. 38. Математика. 3 сынып. 1-2 бөлім [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 3-сынып оқушыларына арналған. /Т.Қ.Оспанов, Ж.Қ.Астамбаева, Е.В.Рябова, Г.В.Колмогорова/.–Алматы:Атамұра, 2018. –144 б. 39. Математика. 3 сынып. 1,2,3,4 бөлім [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 3 -сынып оқушыларына арналған оқулық /Ақпаева Ә.Б., Лебедева Л.А., Мыңжасарова М.Ж., Лихобабенко Т.В.-Алматы: Алматы кiтап, 2018. – 108б. 40. Тұрмашева, Б.Қ. Дүниетану. 2 сынып [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық /Б.Қ.Тұрмашева, С.С.Салиш, Т.Н.Мирук. – Алматы: Атамұра, 2017. – 112 б. 41. Тұрмашева, Б.Қ. Дүниетану. 2 сынып [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық /Б.Қ. Тұрмашева, С.С. Салиш, В.Г. Пугач. – Алматы: Атамұра, 2017. – 116 б. 42. Жаратылыстану. 3 сынып. 1,2-бөлім [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық / Т.А.Андриянова, В.Н.Беркало, Н.Ш.Жакупова, А.В.Полежаева. –Астана: Назарбаев Зияткерлік мектептері, 2018. – 88 б. 43. Қабатай, Б.Т. Әдебиеттік оқу. 3 сынып. 1-бөлім [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық / Б.Т. Қабатай. – Алматы: Атамұра, 2018. –128 б. Қабатай, Б.Т. Әдебиеттік оқу. Хрестоматия. 3 сынып. [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық / Б.Т. Қабатай.- Алматы: Атамұра, 2018. – 64 б. 44. Жұмабаева, Ә.Е. Қазақ тілі. 3 сынып. 1,2-бөлім. [Мәтін]: Жалпы білім беретін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық / Ә.Е. Жұмабаева, Г.И. Уайсова, Г.Т. Сәдуақас. – Алматы: Атамұра, 2018. – 128 б. ҚОСЫМША А Біздің ғылыми-зерттеу жұмысымыздың теориялық және тәжірибелік- әдістемелік бөлімдерінің бірлігін, зерттеудегі болжамның расттығын, педагогикалық шарттардың анықталуы мен осының негізінде жасалып, ұсынылған нобайлардың жұмыс жасау қызыметінің мүмкіндіктерін анықтау және дипломдық жұмыстағы қойылған мақсаттарға қол жеткізу мен міндеттердің орындалу барыстарын басшылыққа ала отырып, жаңартылған білім мазмұны жүйесінде пәнаралық байланысты ұйымдастыру, ортақ тақтырыптарға негізделген сабақтарды өткізуге педагогикалық бақылау жүргіздік. Бұл бастауыш сынып мұғалімдері және бастауыш сынып оқушыларына бағытталған әрекеттер жиынтығын құрады. Мысалы, бастауыштағы жаңартылған білім мазмұны жүйесінде пәнаралық байланысты ұйымдастыруды анықтау және диагностикалау үшін бағдарлама дайындалып, төмендегідей тапсырмалық сұрақ-жауап, саулнамалар мен кәсіби әрекет мазмұндағы әңгіме жүргізілді. Жүргізілген жұмыстарымыз бастауыш сынып мұғалімнің кәсіби әрекетіндердің білім берудің жаңа жүйесіне бейімделуі және мамандық қызметтерінің мазмұндық құрылымының өзгеру түріне байланысты /А.В.Усова, А.А.Реан, В.А.Якуниннің тәсілдері/ анықтау жүргізілді /1-5 балдық деңгейлік шкала/. Жаңартылған білім мазмұны негізінде мұғалімдердің пәнаралық байланысты меңгеруінің біліктілік деңгейін анықтау бағыттары: 1. Жаңартылған білім мазмұны бойынша педагогикалық үдерісті ұйымдастыру білігі мен білімі (ЖБМПҮББ) 1 Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланыс арқылы жүзеге асыру жолдарын көп іздену арқылы қарастьырамын. 2 Мұғалім үшін пәнаралық байланыстағы сабақтарды өткізу – оқушының танымдық әрекетіндегі дербестігіне ықпал жасау екендігін түсінемін. 3 Мұғалім үшін пәнаралық байланыстағы сабақтарды өткізу – оқушының танымдық әрекетіндегі белсенділігін, қызығушылығын арттыру болып табылады. 4 Қазіргі білім мазмұнында пәнаралық байланыста оқытудың тиімділігі мен жүйелілік жолының басымдығы оқулықтардағы «ортақ тақырыптарға» байланысты. 5 Пәнаралық байланыс сабақтарының мазмұндық бағытын басты пәнге негізделген белгілері арқылы түсінік бере аламын. 6 Жаңартылған оқу бағдарламасы мазмұны жүйесімен пәнаралық байланысты ынта- ықыласыммен жүрігемін және соған сәйкес кәсіби қызығушылығымда артады. 7 Пәнаралық байланыстағы сабактастық пен жүйеліліктің дидактика талаптарына сай келуін басшылыққа аламын. 8 Пәнаралық байланыстағы оқыту мақсатын жеке ала отырып, міндетті талаптарды жеткіліктілік орындаймын. 2. Жаңартылған білім мазмұнындағы бөлім, ортақ тақырыптар бойынша пәнаралық байланысты меңгеру белсенділігі (ЖБМБОТПБМБ) 1 Оқушының жеке тұлғалық болмысын дамытуда пәнаралық байланысты басшылыққа алатын жаңартылған білім мазмұнына негізделген оқу бағдарламасын пайдалану маңызды. 2 Кәсіби педагогикалық тәжірибеде пәнаралық байланыс сабақтарын жиі өткізем, жаңашылдық әдіс-тәсілдерді кеңіне қолданамын (бөлім, тақырыптар, оқу материалдарының жақындығы ). 3 Пәнаралық байланыс сабақтарын ұйымдастыру мен өткізудің ғылыми-әдістемілк ерекшеліктеріне мән беремін. 4 Оқушының танымдық болмысының дамуына пәнаралық байланыс сабақтарының ықпалын басшылыққа аламын. 5 Пәнаралық байланыста оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыруды жүйелі жүзеге асырамын. 6 Оқушыларға кіріктірілген оқу материалдары негізінде ұйымдастырылған сабақтарда алған білімдері арқылы әлеуметтік ортада өз орнын таба білуге үйретемін, баулимын. 7 Кіріктірілген сабақтарда жеке пәндерде кездесетін түрлі ұғымдардың өзара байланыстарын мағыналық-мазмұндық тұрғыдан толықтыру жүйесімен біріктіруді (себеп-салдардық, логикалық сабақтастық, мазмұндық үйлесімділік) жүзеге асырамын. 8 Жаңартылған оқу бағдарламасы оқушыларға жағымды көңіл-күй жағдай туғызуға, әрі оларды ынталандыруға мүмкіндік жасайды. 3. Жаңартылған білім мазмұнына сүйеніп өз тәжірибесінде пәнаралық байланысты жалпы пайдалану белсенділігі (ЖБМПБЖБ) 1 Оқушының жеке ғылыми-танымдық әрекетінің дамуына пәнаралық байланыстағы оқыту түсінігін байланысын жүзеге асырамын. 2 Пәнаралық байланыста оқушылардың ғылыми-танымдық әрекетін белсендірудің жұмыстарын жүргіземін. 3 Пәнаралық байланыста оқушылардың білім сапасын жеке пәндерді топтастыру арқылы жинақтап беруді жүзеге асырамын. 4 Пәнаралық байланыста оқушылардың жеке қабілеттерінің дамуына, олардың өзіне деген сенімінің артып, ізденімпаздық және шығармашылық жұмыстармен айналысуына ықпал етемін. 5 Оқушылардың ғылыми танымдық қабілеті мен мүмкіндіктерін бекітіп, жеке ізденіс әрекеттерін белсендіріп, шығармашылықпен айналысуға, өзін-өзі тәрбиелеуге басшылық жасаймын. 6 Оқушылардың білім алуында жеке пәндердің оқу материалдарын өзара байланыстыру арқылы олардың өзін қоршаған әлемін ғылыми тұрғыдан тануға және оның заңдылықтары мен байланыстарын терең түсінін жүзеге асырамын. 7 Оқушылар өздерін қоршаған әлемнің, табиғаттың, қоғамның бөлшегі ретінде сезіне білуіне баулимын, тәрбиелеймін. 8 Пәнаралық байланыс сабақтарынан меңгерген білімдеріне оқушылар сүйеніп өзін бағдарлай алуға және оның жеке тұлғалық болмысының қалыптасуы мен дамуына мүмкіндік беретін жұмыстарды ұйымдастырамын, жүргіземін. Жаңартылған білім мазмұны негізінде мұғалімдердің пәнаралық байланысты меңгеруінің біліктілік деңгейін анықтау бағыттары бойынша зерттеуге қатыстырылған бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби іс- әрекетіндегі атқаратын қызмет мазмұндарының пәнаралық байланысты жаңартылған білім жүйесімен қайта құру, ойластыру бағытындағы /рефлексия/ жұмыстарының деңгейлік көрсеткішін /А.В.Усова, М.Грант тәсілімен/ анықтаулар жүзеге асырылды. ҚОСЫМША Ә Бастауыш сынып мұғалімдерінің пәнаралық байланыс сабақтарды өткізу әдістемесін сипаттаудың нәтижесі ретінде оқушылардың жеке тұлғалық болмысының дамуы, ғылыми-танымдық түсінігінің қалыптасу әрекеттерінің деңгейін анықтау және оларды нақтылау мәселелері ретінде оқушылардың өзіндік рефлекциясын бағалау жұмыстарын бөліп көрсету қажет деп санаймыз. Бастауыш сыныптарда жүргізілген пәнаралық байланыс сабақтардың нәтижесінде оқушыларда қалыптасып, дамитын жеке танымдық іс-әрекетін, ойлаудың, зейін, талдау, шешімдер қабылдаудың, көңіл-күй сезімінің, мінез- құлық үлгілерін болмыстық бейнесін көріністерін /рефлексия/ анықтау жолдары /А.В.Усова, М.Грант/. ӨЗІНДІК РЕФЛЕКЦИЯСЫ. 1 Жеке пәндердің оқу материалынан меңгерген білімдерді түсінемін, талдай білемін /зерделеу іскерлігі/; 2 Сабақтарда әртүрлі пәндерден кездесетін ұғымдардың мазмұнын ашып, ажырата аламын; 3 Бір пәннің сабағына дайындалу барысында көп пәндерді оқимын ; 4 Мен үшін барлық пәндерді жақсы оқу керек; 5 Сабақта алған білімдерім жайында ойланамын, үйде, көшеде, табиғаттағы өзгерістерді бақылаймын, салыстырамын; 6 Әр түрлі пәндердің байланыстырып оқу барысында көптеген жаңа сөздерді түсінемін; 7 Сабақта және сабақққа дайындалуда тапсырмалардың байланыстары мені қызықтырады сондықтан өздігімнен орындаймын; 8 Оқулықтардағы берілген «ортақ тақырыптар» бойынша оқуда барлық нәрсенің бір- бірімен байланысы бар екендігін түсінемін; 9 Бір пәннен сабақ айтқанда басқа пәннен оқыған, үйренген білімдерімді қосып айтамын; 10 Сыныпта сабаққа дайындалмаған оқушы болса тез байқап қоямыз, себебі, ол- сабақ айтқанды көп айта алмайды, басқа пәндердегі тақырыптарды қосып айтпайды; 11 Сабақта алған білімімді қай оқулықтармен байланысқанын білемін, анықтай алымын; 12 Барлық нәрсенің байланысты екендігін түсінемін, түсіндім; Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік рефлекциясын тексеру, бақылау, бағалауға бағытталған 12 тапсырмалық тікелей мақұлдамалық сауалнама енді. Бағалануы – 6 балдық шкала. 6-өте жақсы түсінемін, 5-жақсы түсінемін, 4-түсінемін, 3-түсінуім қиындау, 2-түсінбеймін, 1-мүлдем түсінбеймін. Диагностика қорытындысын 1-12 бал аралығын қамтиды. Бұнда: 1-2 бал ↔ 1- мүлдем түсінбеймін; 3-4 бал ↔ 2 –түсінбеймін; 5-6 бал ↔ 3- түсінуім қиындау; 7-8 бал ↔ 4- түсінемін; 9-10 бал ↔5 жақсы түсінемін; 11-12 бал ↔ 6-өте жақсы түсінемін. Бұлар: төмен, орта, жоғары деңгейлерді анықтаудағы сандық және сапалық көрсеткіштерді негіз болды. ҚОСЫМША Д Қысқа мерзімді жоспар Пәні: Әдебиеттік оқу Ортақ тақырып: Жанды табиғат Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Жанды табиғат Күні: Сынып: 3 Мектеп: Мұғалімнің аты-жөні: Қатысқандар саны: Қатыспағандар саны: Сабақ тақырыбы: «Күн шыққанда» І.Жансүгіров. Оқу мақсаты 3.1.1.1 шығарманың маңызды тұстарын анықтау үшін ашық сұрақтар қою және жауап беру; 3.3.3.1 шығармашылық жұмысын сурет (сценарий) түрінде ұсыну Сабақ мақсаттары Барлық оқушылар: өлең мазмұнын түсінеді; Көптеген оқушылар: өлең мазмұны бойынша сұрақтарға жауап береді, өлеңді түсініп оқи алады; Кейбір оқушылар: шығармашылық жұмысын сурет түрінде көрсетеді. Бағалау критерийлері - өлеңнің мазмұны бойынша сұрақ қояды; - өлең бойынша қойылған сұрақтарға жауап береді; - өлеңнің мазмұнына сәйкес сурет салады. Тілдік мақсаттар: Оқушылар орындай алады: Өлең мазмұны туралы өз ойын айта алады. Өлең бойынша сұрақтарға жауап бере алады. Мақал-мәтелдерді түсінеді, өлең жолдарына сәйкес сурет салады. Пәнге тән лексика мен терминология: Шырт ұйқы, масайрап, қарағым, ашасың көзді сабақтан. Диалог пен жазу үшін пайдалы сөздер мен тіркестер: • Білімді кітаптан аламыз, себебі... • Білімді адам мыңды жығады, өйткені ол: Құндылықтарды дарыту Еңбек пен шығармашылық және топта жұмыс істеу, жауапкершілік және көшбасшылық құндылықтарын дамытуға бағыттау, қабілеті төменірек оқушыларға қолдау көрсету арқылы жүзеге асырамын. Пән аралық байланыс дүниетану, көркем еңбек, жаратылыстау, қазақ тілі. Берілген өлең мазмұнына сәйкес сурет салуы көркем еңбек пәнімен байланыс пайда болады. Қорытынды ой айтылған өлең жолын тауып жаза алуы қазақ тілі пәнімен байланыс пайда болады. АКТ қолдану дағдылары Интербелсенді тақта, бейнетаспа............................... Бастапқы білім Оқушылар білім туралы мәліметтер біледі, өлең жанрының ерекшелігін, ұйқасқа құрылатынын біледі. Өлеңді дауыстап оқи алады. Сабақ барысы Сабақтың Жоспарланған кезеңдері Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет Ресурстар Сабақтың басы 4 мин Психологиялық ахуал «Ашық күн» Нұсқау: Ортаға шығып шеңбер жасап тұрыңыздар. Түн деген кезде бір-бірлеріңіздің иықтарыңызға басыңызды түйістіріп ұйықтаңыздар. Әтештің дауысы естілгенде ұйқыдан оянасыздар. Сағаттың шырылы естілгенде терезеге қарайсыздар. Шыққан күнге қарап күлесіздер, қолдарыңызды үш рет шапалақтайсыздар, орындарыңыздан үш рет секіресіздер. Күн Түн Таң Кеш деп жазылған қима қағаздар «Жарқырап төбеден нұрын төгіп тұрамын» демекші, алдарыңыздағы таңғы табиғаттың күйі жазылған қима қағаздарды алу арқылы 4 топқа бөлінеміз. (сөздер жазылған қима қағаздар төңкеріліп тұрады) 1 топ – Күн 2 топ – Түн 3 топ – Таң 4 топ – Кеш Оқушылар таңдап алған сөздері туралы өз ойларын көркем сөздермен суреттеп айтады. Сабақтың тақырыбы және оқу мақсаттарымен таныстыру. Сабақтың ортасы 32 мин 1-тапсырма «Күнді құтқару» әдісі арқылы берілген мақал-мәтелдерді түсініп оқиды, ортақ тақырып ойластырады және түсіндіреді. 1 топ – Күн Ақыл – тозбайтын тон, Білім – таусылмайтын кен. 2 топ – Түн Жеті жұрттың тілін біл, Жеті түрлі білім біл. 3 топ – Таң Күш – білімде, Білім – кітапта. 4 топ – Кеш Білекті бірді жығады, Білімді мыңды жығады. Дескриптор: - берілген мақал-мәтелдерді түсініп оқиды - мақал-мәтелдердің мағынасын түсіндіреді - ортақ тақырып ойластырады ҚБ «Шуақты күн» әдісі Мақал-мәтелдердің мағынасын нақты түсіндіре білсе және тақырып қоя білсе шуақты күнді алады. Толық түсіндіре алмаса және тақырыпты қоя білсе жартылай бұлт басқан күнді алады. Мақал-мәтелдің мағынасын түсіндіре алмаса, тақырып ойлай алмаса толық бұлт басқан күнді алады. 2-тапсырма «Тыңдау» әдісі арқылы өлеңді үнтаспадан тыңдайды. Нұсқау: «Күн шыққанда» өлеңінің әрбір шумағын 4 топқа бөліп беремін. Әрбір топ өзіне берілген шумақты оқи отырып, түсініксіз сөздерді немесе түсініксіз сөйлемді түртіп алып мағынасын ашады. Берілген өлең шумақтарын пайдаланып 3-4 сөйлемнен тұратын мәтін құрайды. (Қазақ тілі) 1 топ – Күн Шырт ұйқыда жатқанда, Шырылдайды торғайым. Ұйқыны ашты, оятты. 1т-шырт ұйқы 2 топ – Түн Мал масайрап өрісте, Құрт-құмырсқа бәрі істе, Тұр, көкешім, күн шықты. 2т-масайрап 3 топ – Таң Қалыпсың ұйықтап, қарағым, Қалады-ау сенің сабағың, Жуын, жүгір мектепке. 3т-қарағым 4 топ – Кеш Ашасын көзді сабақтан, Аласың білім кітаптан, Боласың адам мектепте. 4т-Ашасың көзді сабақтан. Дескриптор: -Түсініксіз сөздерді түртіп алады; -Сөздің немесе сөйлемнің мағынасын ашады; -Өлең шумағы арқылы мәтін құрайды; -Мәтінді көркем-бейнелі сөздерді қолдана отырып жеткізеді. ҚБ: «Жарық ай» әдісі Егер өлеңнен түсініксіз сөздерді түртіп, мағынасын толық ашса, өлең шумағынан шағын мәтін құрай алса жарқыраған толық ай алады. Егер өлеңнен түсініксіз сөзді түртіп алып, мағынасын толық аша алмаса, бірақ құраған мәтіндері мағыналы болса тігінен жатқан айға ие болады. Өлеңнен түсініксіз сөзді таба алмаса, құраған мәтіні қысқа болса шалқасынан жатқан айға ие болады. Сергіту сәті «Ән шырқайық» «Көңілді күн» 3-тапсырма (Т) «Авторды тану» әдісі Әр топқа автор туралы деректерді бөліп беремін. 1 топ – Күн І.Жансүгіровтың туған жылы, туған жері 2 топ – Түн І.Жансүгіровтың өмірбаяны 3 топ – Таң І.Жансүгіровтың әңгімелері 4 топ – Кеш І.Жансүгіровтың өлеңдері Нұсқау: әр топ бөлініп берілген деректермен оқып танысып, келесі топтарға сол деректі жақсылап жеткізеді. 1 топ – Күн І.Жансүгіровтың туған жылы, туған жерін «Тірек-сызба» әдісі арқылы жеткізеді. 2 топ – Түн І.Жансүгіровтың өмірбаянын әдісі «Микрафон» әдісі арқылы жеткізеді. 3 топ – Таң І.Жансүгіровтың әңгімелерін «Күн шуағы» әдісі арқылы жеткізеді. 4 топ – Кеш І.Жансүгіровтың өлеңдерін «Ағаш бұтағы» әдісі арқылы жеткізеді. Дескриптор: - І.Жансүгіровтың туған жылын, туған жерін көркем- бейнелі баяндайды. - І.Жансүгіровтың өмірбаянын жеткізе біледі. - І.Жансүгіровтың әңгімелерін толық, әсерлі жеткізеді. - І.Жансүгіровтың өлеңдерін атай біледі. ҚБ: «Медальон» әдісі Егерде І.Жансүгіров туралы берілген деректерді келесі топтарға көркем-бейнелі әсерлі толық жеткізсе, Алтын медаль алады. Егерде біраз берілген деректі жеткізе алмаса Күміс медаль алады. Ал егер берілген деректі келесі топтарға жеткізуде қиналса, көркем-бейнелі жеткізбесе Қола медаль алады 4тапсырма. «Білім кілті» әдісі Нұсқау: 1 топ – Күн Алдарына қатты қағаз, желім, акварельді бояу, түрлі түсті мата,қайшы,күріш,бидай беріледі.Осы заттарды пайдаланып Ашасың көзді сабақтан атты өлең жолына коллаж жасау. 2 топ – Түн Алдарына түрлі-түсті қағаз,ақ қағаз,гуашь беру.Осы заттарды пайдаланып Аласың білім кітаптан атты өлең жолына пейзаж жасау. 3 топ – Таң. Білім,мектеп,ұстаз сөздерін пайдаланып 4жолды өлең құрастыру. 4 топ – Кеш. Алдарына тақтайша және ермексаз беру. Боласың адам мектепте атты өлең жолына ермексазды пайдалана отырып пейзаж жасау. Дескриптор: - акварельді бояуды пайдаланып коллаж жасайды,өз ойы мен сезімін көркем бейнелі сөздерді қолдана отырып жеткізеді; -гуашьты қолданып пейзаж жасайды,өз ойы мен сезімін көркем бейнелі сөздерді қолданып жеткізеді; -Білім,мектеп,ұстаз сөздерін қолданып 4 жолды өлең құрастырады. -ермексазды пайдаланып пейзаж жасайды,өз ойы мен сезімін көркем бейнелі сөздерді қолданып жеткізеді. ҚБ: «Үлкен кілт» әдісі Егерде жасаған жұмыстары сапалы және оны көркем бейнелі сөздерді қолдана отырып жеткізе алса үлкен кілтке ие болады. 4 жолды өлеңді дұрыс ұйқастырып құрастыра алса және гуашьты қолданып пейзаж жасай алса,бірақ өз ойларын толық жеткізе алмаса орташа кілтке ие болады. Ал ермексазды пайдаланып пейзаж жасаудан қиналса кішкентай кілтке ие болады. . . .
Сабақтың соңы 4 мин Кері байланыс: «Мектеп» Оқушыларға стикерлер таратылып беріледі. Сабақты өте жоғары деңгейде түсінген оқушылар стикерді үш қабатты мектепке жапсырады. Сабақты орта деңгейде түсінген оқушылар стикерді екі қабатты мектепке жапсырады. Сабақты мүлдем түсінбеген оқушылар стикерді бір қабатты мектепке жапсырады. Бағалау. «Кітап» Жасыл кітап – жоғары Сары кітап – орта Қызыл кітап – төмен Саралау - Оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндет қоюды жоспарлап отырасыз? Барлық оқушылар: 2- тапсырмада «Табиғат сөйлейді» әдісі арқылы оқушылар «Таулардан өзен ағар сарқыраған» өлең жолына сүйене отырып Пейзаж жасайды. Көптеген оқушылар: 3- тапсырмада «Табиғат сөйлейді» әдісі арқылы оқушылар «Таулардан өзен ағар сарқыраған» өлең жолына сүйене отырып Коллаж жасайды. Кейбір оқушылар: 4- тапсырмада «Табиғат сөйлейді» әдісі арқылы оқушылар «Таулардан өзен ағар сарқыраған» өлең жолына сүйене отырып 5 жолды өлең құрап жаз ады. Бағалау - оқушылардың материалдың меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз? (Т)1-тапсырма ҚБ: «Балықтар» әдісі Егерде Ы. Алтынсарин туралы берілген деректерді келесі топтарға көркем –бейнелі әсерлі толық жеткізсе, Алтын балықты алады, егерде біраз берілген деректі жеткізе алмаса Сазан балығын алады. Ал егер берілген деректі келесі топтарға жеткізуде қиналса, көркем- бейнелі жеткізбесе Шортан балығын алады. (Ж) 2- тапсырма ҚБ: «Хауыздар» әдісі Егерде өлеңнен түсініксіз сөздерді түртіп, мағынасын толық ашса, өлең шумақтарынан жақсы мәтін құраса үлкен Хауыз алады. Егерде өлеңнен түсініксіз сөздерді түртіп алып, бірақ мағынасын толық аша алмаса, өлең шумақтарынан құраған мәтіндері аз болған жағдайда орташа Хауыз алады. Ал егер өлеңнен түсініксіз сөздерді тауып, бірақ мағынасын дұрыс аша алмаса, өлеңнен құраған мәтіндері бір – бірімен байланыспаса, онда кіші Хауызға ие болады. (Т)3- тапсырма ҚБ: «Кемемен саяхат» әдісі Топтар «Қазақстан өзендері» атты видеоны мұқият тыңдап, өзендер жайлы мәліметті оқып, Қазақстан картасынан берілген өзенді дұрыс тапса, онда Саяхатқа шығатын Кеме алады. Ал егерде «Қазақстан өзендері» атты видеоны мұқият тыңдап, өзендер жайлы мәліметті оқып, Қазақстан картасынан берілген өзенді дұрыс таппаған жағдайда желкенді Кеме алады. «Қазақстан өзендері» атты видеоны мұқият тыңдамаса, өзендер жайлы мәліметті мән беріп оқып таныспаса, Қазақстан картасынан берілген өзенді дұрыс таппаған жағдайда Қайық алады. (Т) 4- тапсырма ҚБ: «Су бетіндегі құстар» әдісі Егерде жасаған жұмыстары сапалы, оны көркем – бейнелі сөздерді қолдана отырып, жеткізе алса су бетінде тіршілік ететін құстардың бірі Аққу құсын алады. Ал егер дұрыс жасай алмай, қиналса Шағала, мүлдем қиналып жатса Үйрек құсын алады. Кері байланыс: «Мұхит, көл, өзен» Оқушыларға стикерлер таратылып беріледі. Мұхитқа сабақты өте жоғары деңгейде түсінген балалар стикерлерін жапсырады. Көлге орта деңгейде түсінген оқушылар стикерлерін жапсырады. Өзенге тақырыпты түсінбедім деген оқушылар стикерлерін жапсырады. Денсаулық және қауіпсіздік техникасын ың сақталуы. 1. Партада дұрыс отыру ережесін сақтайды. 2. Топқа берілген ұсақ тастар, мақта, макарон өнімдері, акварельді бояу, қатты қағаз, желім, гуашь, ермексаз, тақтайшаме н мұқият болып жұмыс жасайды. Сабақ бойынша рефлексия Сабақ мақсаттары /оқу мақсаттары дұрыс қойылған ба? Оқушылардың барлығы ОМ қол жеткізді ме? Бұл бөлімді сабақ Қысқа мерзімді жоспар Мектеп: Пәні: Жаратылыстану Мұғалімнің аты-жөні: Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Қатысқандар саны: 2. Тірі табиғат Қатыспағандар саны: Күні: Сынып: 1А Сабақ тақырыбы 2.1 Өсімдіктер Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме) 1.2.1.2 өсімдіктердің негізгі бөліктерін ажырату; 1.2.1.4 өсімдіктердің тіршілігіне қажетті жағдайларды зерттеу Жеткізбесе неліктен? Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме? Сабақтың уақыттық кезендері сақталды ма? Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен? туралы өз пікі-ріңізді пайдаланың ыз. Өз сабағыңыз туралы сол жақ ба- ғанда беріл- ген сұрақтарға жауап беріңіз. Жалпы баға Сабақтың жақсы өткен екі аспектісі (оқыту туралы да оқу туралы да ойланыңыз)? 1: 2: Сабақты жақсартуға не ықпал ете алады (оқыту туралы да оқу туралы да ойланыңыз)? 1: 2. Сабақ барысында сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістік / қиындықтары туралы нені білдім, келесі сабақтарда неге көңіл бөлу қажет? Сабақ мақсаттары Барлық оқушылар: Өсімдіктердің түрлерін таниды; Көптеген оқушылар: Өсімдіктердің бөліктерін (тамыр, сабақ, жеміс, тұқым) танып, ажыратады; Кейбір оқушылар: Өсімдіктердің негізгі бөліктерін және олардың қызметтерін біледі және зерттейді. Тілдік мақсаты Өсімдіктердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талқылайды және салыстырады (мысалы, жабайы және мәдени өсімдіктер Пәнге тән лексика және терминология: Тамыр, гүл, сабақ, жапырақ, жеміс, тұқым. • Диалогке/жазуға арналған сөз тіркестері Өсімдіктің тірі ағза екенін қалай анықтайсыздар? • Бұталар мен ағаштың қандай ұқсастығы/айырмашылығы бар? • Сіздің ойыңызша, бұл өсімдіктер жабайы ма, әлде мәдени ме? • Жергілікті 10 өсімдікті атаңыз. • Өсімдікке не қажет? Олар оны қайдан алады? Құндылықтарды дарыту 3 «Қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім» қадамын басшылыққа ала отырып, оқушыларды бір-бірімен ұйымшылдықпен жұмыс істеуге тәрбиелеу. Пәнаралық байланыс Дүниетану, музыка пәнімен байланысады. АКТ қолдану дағдылары Бастапқы білім Оқушылар өсімдіктердің тірі ағзалар екендігін білуі, сондай-ақ оларды қалай күту және өсіру бойынша негізгі білімі болуы керек. Сабақ барысы Сабақтың жоспарланған кезеңдері Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет Ресурстар Сабақтың басы Сабақтың міндетін анықтау Ширату тапсырмасы Қысқаша рефлексия Сабақтың ортасы Тапсырма (ҰТ) Көңілді әуен. «Тамшылар»компазициясы. Оқушылар музыка көңілді әуенімен қимыл арқылы жиналады. Музыка пәнімен байланыс. Бағалаудын түрімен таныстыру. Кесте бойынша бағалау. Бағалау сабақтың өң бойында жүріп отырады. "Не артық?" Ойыны арқылы сабақтың міндетін анықтап алу. Дүниетану пәнімен байланыс. «Микрофон» әдісі Электрондық оқулықтан өсімдіктердің бөліктері туралы көрсету. Өсімдіктерді сипаттап, бөліктерін атау. Өсімдіктер қандай бөліктерден тұрады? Бұл тапсырмада не істедік? «Ойлан тап» Жұмбақтар шешу. Суреттерге мұқият қараңыз. Ағаштарды жасыл, бұталарды қызыл, шөптекті өсімдіктерді көк түсті қарындашпен қоршап сызыңыз. Өсімдік суреттері Акт микрофон Эл.оқулық Бөлме өсімдіктері. АКТ
- өсімдіктердің түрлерін таниды; - өсімдіктердің түрлерін сәйкес түспен белгілейді. Суреттер Дескриптор: ҚБ Қысқаша рефлексия Ойлау дағдыларының деңгейі: Сергіту сәті Тапсырма(Ж) Дескриптор: ҚБ Ойлау дағдылар деңгейі Бақылау Зерттеу Саралау жұмыстары Дескриптор: Ойлау дағдыларының деңгейі ҚБ Кесте бойынша бағалайды - Бұл тапсырма неге байланысты болды? - Кімге не қиын болды, себебі? Білу және түсіну Музыка ырғағымен билеу. Суретке мұқият қараңыз. Өсімдіктің негізгі мүшелерін атаңыз. Өсімдіктің негізгімүшелерінің атауын сөздің бастапқы әріптерімен жазып көрсетіңіз: тамыр – Т, сабақ – С, жапырақ – Ж, гүл – г, Жеміс – Ж. «Ойлан жұптас бөліс» әдісі. Суреттерге қарап, жемістерді атау. Жемістерді атайды. Қай ағаштың жемісі екенін түсіндіреді. - өсімдіктің негізгі мүшелерін атайды; - өсімдіктің тамырын «Т» әрпімен белгілейді; - өсімдіктің сабағын «С» әрпімен белгілейді; - өсімдіктің жапырағын «Ж» әрпімен белгілейді; - өсімдіктің гүлін «Г» әрпімен белгілейді; - өсімдіктің жемісін «Ж» әрпімен белгілейді Кесте бойынша өздерін үлгіге сай бағалайды Білу және түсіну Қолдану Реттік сан бойынша топқа бөліну.1.2.3. Т.Оқушылар бірнеше топқа бөлініп жасайды. Алдыңғы сабақта берілген тапсырманы ортаға салу. Үрмебұршақ тұқымын үйде бақылау жүргізген оқушыларды тыңдау.Талдау. -Жемістердің ішінде не болады? -Берілген тұқымдар несімен ерекшеленеді? -Өсімдік гүлінің орнына не пайда болады? Кез келген тұқымды алып, тәрелкеге мақта салып оны дымқылдау қажет. Енді дымқыл мақтаның үстіне тұқымды салып, бетін қақпақпен жабамыз. Қақпақта ауа өтетіндей тесіктер болу керек. 3 күнен кейін тұқым бөртіп, бір аптадан кейін өнеді. Ойла Өсімдіктердің тіршілігіне қажетті жағдайларды (ауа, су, жарық, жылу, қорек) анықтайды. - өсімдіктердің тіршілігіне қажетті жағдайларды анықтайды,бақылайды. Білу және түсіну Қолдану Кесте арқылы тексеру қорытынды бағалайды Маркерлер Компьютер ді қолдану маркер гүлдің суреті Стақандар мақта тұқым, Тұқымы бар жемістер шие алма, өрік Үрме бұршақ тұқымы. Тақта кесте гүл шоқтары арқылы Топтар Сұраққа жауап бердім Тапсырма орындадым Зерттеуге Қатыс тым + _ 1 тапсырма + - 2 тапсырма Сынып ортасына екі текше қойылады. Оқушылар өз орындарын табады. «Мен өсімдіктің барлық бөліктерін атай аламын»- деген оқушылар биік текшеге отырады. «Маған әлі де өсімдіктің бөліктері туралы оқып-білу керек»-деген оқушылар төменгі текшеге отырады -Сабағымыздың міндеті не еді? Сабақтың соңы Қорытынды рефлексия -Міндетке жету барысында қандай әрекет түрлерін жасадық? -Кімге не қиын болды? -Осы сабағымыздың өмірлеріңе пайдасы бар ма? Болса қандай? текшелер Саралау – оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз? «Бутерброд» әдісі Үш бөліктен тұрады: 1 бөлік – позитивті комментарий, не ұнады; 2. бөлік – сындарлы сын, не нәрсені жақсарту керек; 3.бөлік – келешекке (маған ұнады, бірақ келесі жолы) психологиялық жаттығулар мен жадыны дамытуға арналған жаттығулар жиынтығын бағалағанда қолдандым. Денсаулық және қауіпсіздік техникасы- ның сақталуы Тұқымның өнімін бақылап 3-6 күнен кейін суретін салу. Зерттеуден кейін тұқымдағы өзгерістерді айтады. Сабақ бойынша рефлексия Сабақ мақсаттары /оқу мақсаттары дұрыс қойылған ба? Оқушылардың барлығы ОМ қол жеткізді ме? Жеткізбесе, неліктен? Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме? Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен? Түрлі жемістерді беріп, олардың бөліктерін таптыру. Оқушылардың бөліктерін атай алуын сурет салғызу арқылы тексеру. Жалпы баға Сабақтың жақсы өткен екі аспектісі (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)? 1: 2: Сабақты жақсартуға не ықпал ете алады (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)? 1: 2: Сабақ барысында сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістік/қиындықтары туралы нені білдім, келесі сабақтарда неге көңіл бөлу қажет? Сабақтың тақырыбы: Жануарлардың бейімделуі. Мұғалімнің аты-жөні: Күні: СЫНЫП: 2 «а » Қатысқан оқушылар саны: -- Қатыспаған оқушылар саны: 0 Сабақ негізделген оқу мақсаттары 2.1.2.3 - бақылау нәтижелерін шартты белгілердің көмегімен белгілей білу; Сабақ нәтижесі: Оқушылардың барлығы мынаны орындай алады: Оқулықта берілген және қосымша тапсырмаларды орындайды. Жазба жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Оқушылардың көбісі мынаны орындай алады: Топтық жұмысты брлесе орындайды.Өз бетінше жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Қосымша үлестірме ресурстармен жұмыс жасайды. Оқушылардың кейбіреуі мынаны орындай алады: Оқулықтан тыс берілген қосымша тапсырмалады орындайды, тақырып бойынша қосымша мәліметтер мен дәлелдер келтіре алады. Бағалау критеийі Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысында тыңдаушының назарын өзіне аудара алады. Ресурстар Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар және әртүрлі заттар, топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер. Әдіс-тәсілдер Сұрақ-жауап, әңгімелеу, түсіндіру, ойын, көрнекілік. Рефлексия. Пәнаралық байланыс Музыка, қазақ тілі. Сабақтың жоспары Жоспарланған уақыт Сабақ барысы: Бағалау түрлері Басталуы 5 минут Ұйымдастыру кезеңі 2 минут Психологиялық ахуал қалыптастыру: Көңіл күйіміз қалай? Қалай көрсетеміз? -Ендеше қазір топпен жұмыс жасаймыз. Топтарға бөлу. (Жануарлардың суреттерін таңдау арқылы) Топқа бөлініп алайық.Барлығымыз келіп сурет таңдаймыз. -Таңдаған суреттеріміз қай топқа жатады? Сол топқа барып отырамыз. Топ ережесін еске түсіру: Тыныштық сақтау Бірін-бірі тыңдау Бірлесіп шешу Өзара көмек көрсету Уақытты үнемдеу Ұйымшыл болу Кезекпен сөйлеу Белсенді қатысу Топтың атына мән берейікші Бұл атаулар нені білдіреді? (Постер қорғау) 1-топ: «Сүтқоректілер» 2-топ: «Бунақденелер» 3-топ: «Жорғалаушылар» 4-топ: «Қосмекенділер» -Әр топтың атауына не жататынын сұрау. -Сүтқоректілер тобына нелер жатады?(жылқы,мысық,ит,сиыр,қой,жолбарыс) -Неге сүтқоректілер деп аталады? -Бунақденелілер тобына нелер жатады?(құмырсқа,ара,инелік,көбелек,қоңыз) -Бауырмен жорғалаушылар тобына нелер жатады?»тасбақа,кесіртке,жылан,құрт,ұлу,) -Қосмекенділер тобына нелер жатады?(бақа,саламандра,құрбақа,қолтырауын,хамелеон) Жаңа білім 10 минут Білу және түсіну Оқушылар оқулықтағы негізгі тақырыппен танысады. Хормен: Мейірімді жүрекпен Ақ пейілді тілекпен Амандасып алайық Бір жадырап қалайық -Бүгінгі сабақты халық батыры Бауыржан Момышұлының «Сұлулық дегеннің тамыры табиғат» деген нақыл сөзімен бастағым келіп отыр.Сұлулық деген табиғаттың көркі. М/ы: -Гүл қандай? -Аңдарымыз ше? Ағаштарымыз ше? -Құстарымыз ше? Осылардың барлығы табиғаттың сұлулығын білдіреді.Табиғатта тіршілік ететін жануарларда өз үлестерін қосуда. Ендеше бүгінгі тақырыбымыз «Жануарлардың бейімделуі.» -Жануарлар туралы не білеміз? Оқулық, мәтіндер. БІЛЕМІН БІЛГІМ КЕЛЕДІ -Сабақтың мақсатын анықтау Бейімделу –дегеніміз –үйрену,қалыптасу. Ортасы 10 минут Қолдану Орнын тап ойыны: Қайда мекендейді? Оқулық,қабы рғаға ілінген ватмандар түрлі-түсті маркерлер Сергіту сәті 2 минут Сергіту сәті "Көңілді күн" видеожазба Аяқталуы Сабақты Топпен жұмыс: «Дұрыс сөйлемдерді» жаз бекіту 1.Мен,жақсы,көремін,жануарларын,үй. «Бір-біріңді 10 минут 2.бақпайды,ешкім,жабайы,жануарларды. тыңда» әдісі 3.орманда,кездеседі,кішкентай,жануарлар. 4.жануарлары,үй,пайда,әкеледі,көп,адамға. 5.Табиғатты,қорғаймыз,біз. 6.жануарлардың,әртүрлі,барлығы,етеді,тіршілік,ортада. 7.жатады,көбелек,ара,тобына,бунақденелілер. 8.сүтқоректілердің,болады,басы,мойны,денесі және 4 аяғы. Бағалау 5 минут «Рефлексиялық шеңбер» Оқушылар шеңберге тұрып, төмендегі сұрақтарға жауап береді. Сабақ барысында көңіл-күйіңіз қандай болды? Неліктен? Бүгін не білдіңіз? Сіз үшін не жаңалық болды? Сабаққа қатысуыңызды қалай бағалайсыз? Бағалау парақшасы Кері байланыс 3 минут Сабақта қандай қиындықтар туындады? Сабақ аяқталғанда көңіл-күйіңіз қандай? Неліктен? Рефлексиялы қ шеңбер Үйге тапсырма: Мазмұндау. Саралау – Сіз қосымша көмек көрсетуді қалай жоспарлайсыз? Сіз қабілеті жоғары оқушыларға тапсырманы күрделендіруді қалай жоспарлайсыз? Бағалау - Оқушылардың үйренгенін тексеруді қалай жоспарлайсыз? Пәнаралық байланыс Қауіпсіздік және еңбекті қорғау ережелері АКТ-мен байланыс Құндылықтардағы байланыс Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары Төмендегі бос ұяшыққа сабақ туралы өз пікіріңізді жазыңыз. шынайы ма? Сол ұяшықтағы Сіздің сабағыңыздың тақырыбына сәйкес Бүгін оқушылар келетін сұрақтарға жауап беріңіз. не білді? Сыныптағы ахуал қандай болды? Мен жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Мен берілген уақыт ішінде үлгердім бе? Мен өз жоспарыма қандай түзетулер енгіздім және неліктен? Қорытынды бағамдау Қандай екі нәрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? Қандай екі нәрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымды жетілдіруге көмектесетін не білдім? Сынып: 1 Мұғалімнің есімі: Бөлім Салт-дәстүр және ауызша әдебиет Сабақ тақырыбы Көне жазбалар. Оқу мақсаты: 1.3.3.1 Қазақстан аумағындағы көне жазу туралы білу 1.3.3.2 Түрлі материалдарды, әдістер мен құралдарды пайдалана отырып көне жазбаларды бейнелеу 1.3.1.2 Көне заманның танымал тарихи ескерткіштері туралы әңгімелеу Барлық оқушылар: Қазақстан аумағындағы көне жазу туралы біледі; Көптеген оқушылар: өткен кезеңдегі көне жазбалар туралы біледі; Кейбір оқушылар: таңбаларды күнделікті өмірде қолдануды біледі. Бағалау критерилері Қазақстан аумағындағы көне жазу туралы біледі. Көне жазбалар туралы түсініктерін қалыптастырады. Тастағы және саз тақташалардағы ежелгі жазбалар болашақ ұрпақ үшін өткен кезеңдер туралы мәліметті сақтап қалды. Тілдік мақсат Оқушылар орындай алады: Ежелгі жазбалар мен олардың мағынасы туралы айта алады. Пәнге тән лексика мен терминология: Күлтегін, көне жазба Диалог пен жазу үшін пайдалы сөздер мен тіркестер: - Көне жазба дегеніміз не? - Көне жазбаны қайда кездестіруге болады? Құндылықтарды дарыту Тарихтың, мәдениет пен тілдің біртұтастығы құндылығын басшылыққа ала отырып, топтық әрекеттер арқылы білім алушыларды бірлікке, ұйымшылдыққа, бір-бірін сыйлауға тәрбиелеймін. Пәнаралық байланыс Жаратылыстану, музыка Алдыңғы оқу Оқушылар Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін біледі. Тудағы бейнелердің мағынасын айта алады. Өзге елдердің рәміздерінен ажырата алады. Жоспар Жоспарланған жаттығулар түрлері Сабақтың басы Психологиялық ахуал «Кім зерек?» – Балалар, ортаға шығып шеңбер жасап тұрыңдар. Тау дегенде қол көтеріңдер. Ағаш дегенде билеңдер. Су дегенде жүзіңдер. Тас дегенде бір орында қатып қалыңдар. Алдарында жатқан суреттерді таңдау арқылы төрт топқа бөліну. 1 топ – Тау 2 топ – Ағаш 3 топ – Су 4 топ – Тас Ресурстар: Сіріңке таяқшалары, Көне жазба тасы, Тау, Ағаш, Су, Тас қима қағаздар, суреттер Сабақтың ортасы (М) Оқушылар оқулықтағы 1-мәтінді өз бетімен оқиды. Кіріспе. Қосымша мәлімет беру. Күлтегін (684-731 жж.) – Құтлық (Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Білге қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 жж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады. Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі. Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып жаздырған. (Тарих) - жазу қашан, қайда пайда болғанын анықтайды; Дескриптор: (Т)
Сергіту сәті Дескриптор: (Ж)
ҚБ:
Дескриптор: (Ө) - таңбалар белгілерді ойлап табады; - жазуды не үшін қолдану керектігін анықтайды. 1-тапсырма «Мен зерттеуші» әдісі Топтық жұмыс 1 топ – Тау Жазу қашан пайда болды? 2 топ – Ағаш Жазу қайда пайда болды? 3 топ – Су Жазуды не үшін қолдану керек болды? 4 топ – Тас Таңбалар, белгілер ойлап табу (Жаратылыстану) «Жазық төбелі тау» әдісі Егерде, жазу қашан, қайда пайда болғанын анықтай алса, Тауды толық бояйды. Таңбалар белгілерді ойлап таба алмаса жартылай бояйды. Жазуды не үшін қолдану керектігін анықтай алмаса ашық қалады. «Ән шырқайық» Тарбағатай таулары (Музыка) - Таста бейнеленген суреттерді анықтайды; - Тастағы әріптерді атайды; - Жазулардың тағы қайда кедесетінін айтады. 2-тапсырма. «Сен маған, мен саған» әдісі. Жұптық жұмыс. Суретке қарап бір-біріне сұрақ құрастырып диалог өткізу. -Таста не бейнеленген? -Қандай әріптерді байқайсың? -Бұндай жазуларды тағы қайда кездестіруге болады? -Қайда жазуға болады? (Ағашқа, теріге, қайыңның қабығына) «Орта төбелі тау» әдісі Егерде, жазу қашан, қайда пайда болғанын анықтай алса, Тауды толық бояйды. Таңбалар белгілерді ойлап таба алмаса жартылай бояйды. Жазуды не үшін қолдану керектігін анықтай алмаса ашық қалады. - Таяқшаны пайдалана біледі; - Өз аттарын жазады. 3-тапсырма. «Шебер қолдар» әдісі. Өзіндік жұмыс. ҚБ: Таяқшаларды пайдаланып өз аттарын жазу. «Тау шыңы» әдісі Егерде, жазу қашан, қайда пайда болғанын анықтай алса,Тауды толық бояйды. Таңбалар белгілерді ойлап таба алмаса жартылай бояйды. Жазуды не үшін қолдану керектігін анықтай алмаса ашық қалады. Сабақтың соңы Қорытынды рефлексия Кері байланыс: - Бүгінгі сабақтың міндеті не еді? - Бүгінгі сабақтан не үйрендік? - Сабақ қалай өтті? Бағалау Таудың суретін беру арқылы оқушылардың білім деңгейін анықтау. Қызыл тау – 3, Сары тау – 4, Жасыл тау - 5 жүктеу/скачать 240.31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|