Дипломдық Ж¦мыс тақырыбы: "А. Тоқмағамбетов шығармаларының ерекшелігі" Орындаған: 31-11 тобының студенті М.Қарарова

“____” _______2006жыл

1. КІРІСПЕ

1. 
   А.Тоқмағамбетов лирикасының тақырыптары
   

1.2 А.Тоқмағамбетов лирикасының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері.

1. 
   А.Тоқмағамбетов – сатирик ақын.
   

2. 
   “Єке мен бала” романының ерекшелігі
   

3. ҚОРЫТЫНДЫ

“А.Тоқмағамбетов шығармаларының ерекшелігі”

А.Тоқмағамбетовтің µмірі мен жазушылық қызметі.

А.Тоқмағамбетов 1905 жылы қазіргі Қызылорда облысының Тереңµзек ауданында кедей отбасында туған. Ауыл молдасынан оқып, ескіше хат таниды. Алғаш ауылдық мектеп оқыған ол 1924 жылы Ташкентке барып, сол кездегі белгілі қоғам қайраткері Ғани М±ратпаевтың кµмегімен паштехникалық техникумның арригация бµліміне оқуға т‰седі. 1931-1933 жылдары Мєскеудегі редакция-баспа қызметкерлерін дайындайтын институтта оқыды.

Жазушылық ж±мысына араласа бастағаннан бері Асқар кµптеген республикалық газет-журнал редакцияларында (“Лениншіл жас”, “Социалистік Қазақстан”, “Ленин жолы”, “Қазақ єдебиеті”, “Ара” т.б.), Қазақстан жазушылар Одағында басшылық жєне журналистік қызметтер атқарады.

¤лең-жырға жастайынан єуес ол ел ақындарының ‰лгісімен айтысқа т‰сіп, ойын-тойларда єзіл-қалжың шумақтар шығарған. Оған Сыр бойы ақындарының дєст‰рі зор єсер еткен. Асқар 1923 жылдардан жаза бастайды. Бірақ µлеңдерінің басыла бастауы – 1926 жылдан, содан бергі уақыт ішінде ақынның 40-тан астам кітабы жарық кµрді. Олардың ішінде “Еңбек жыры”(1928), “Еңбек жинағы” (1929), “К‰лкі-сықақ µлеңдер” (1929), “Қ±рылыс” (1930), “Хат” (1930), “¦лы майданда” (1932), “Бақыт кілті” (1933), “Қаскелең” (1934), “К‰зетте” (1934), “Уборница” (1935), “¤мір” (1935), “Советтік маршрут” (1937), “Маршалдар шықты майданға” (1941),“М±най бер” (1943), “Ажалды жеңген алыптар” (1944), “Шыңға” (1949), “Қарындаш” (1950), “Аграном кµктемі” (1955), “Фельетон жинағы” (1958), “Дария сыры” (1960), “Сайрайды б±лб±л” (1961), “Тырналар, с±лу тырналар” (1965), “¤мір µлмейді” (1968) сияқты µлең-поэмалар, фельетон-мысалдарының жинақтары бар.

Поэзиялық шығармаларымен қатар Асқар проза, драматургия, балалар єдебиеті саласында да елеулі қызмет еткен. Оның єр кезде газет, журнал беттерінде басылған очертері, єңгімелері мен пьесалары кездеседі. 1940 жылы жазушы “Тµрт жыл я тµрт сағат” атты повесть жазды. Соғыс алдында баспасµз бетінде Асқардың “Шєуілдір” атты романының ‰зінділері жарияланып ж‰рді. Кезінде аяқтамай ‰зіліп қалған б±л шығармасын автор “Єке мен бала” деген атпен бітіріп, 1961 жылы бастырып шығарды. ¦лы Отан соғысынан кейінгі жылдары Асқардың “Сыр диханы” (1957), “Асыл азамат” (1959) атты документтік повестері жарық кµрді. *(5.15.)

Драматургия саласындағы Асқар еңбегі 1928 жылы басылған єйел теңдігі мєселесіне арналған “Екі заң” атты пьесадан басталады. 1933жылы кємпескеге ±шыраған байлардың колхоз қ±рылысына қастандығын суреттейтін “Семафор ашық” деген пьесасы басылды. Одан кейін бір актілі шағын пьесалармен қатар “Єзірет С±лтан” (1937) атты кµлемді драмасын жариялады. 1961жылы ол “Маржан” атты киносценарий жазды.

Асқар балалар ‰шін де кµп шығармалар жазған. Оның б±л саладағы еңбектері “Тазалық - тєрбие” (1929), “Балалар досы” (1930), “Алыптар туралы аңыз” (1948), “Балаларға базарлық”(1958) атты кітаптарында жинақталған.

Асқар шығармалары бірнеше рет жиналып, таңдамалылар к‰йінде (1939, 1945, 1953, 1957, 1962) басылды.

Асқар 1931 жылдан КПСС м‰шесі, ‰ш рет Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. 1965 жылы республика ж±ртшылығы ақынның 60 жылдық мерейтойын µткізді. Асқардың творчестволық жолын т±тас алып, қарағанда, оның суреткерлік талантын еркін танытқан жанры поэзия екенін кµреміз. Єсіресе ақын саяси лирика мен сатиралық µлеңдер, мысал саласында елеулі еңбек етті. Дєуір шындығына ‰н қоса отырып кµптеген поэмалар жариялады.

Асқар Тоқмағамбетовтің басты µлеңдер жинақтары мен поэма, сатиралары ондаған рет басылып шығады. “Еңбек жыры” (1928ж.), “Еңбек жинағы” (1929ж.), “Қ±рылыс” (1931ж.), “Хат” (1932ж.), “¦лы майданда” (1932ж.), “К‰зетте” (1934ж.), “Шыңға” (1950ж.), “Қарындаш” (1950ж.)

Асқар 1947 жылдан бастап мысал жанрымен айналыса бастады. Содан бері ол “Шырмауық пен алма ағаш”, “Мысық пен шыбын”, “Єупілден пен к‰мпілдек”, “Тоқылдақ пен тиын”, “Қой мен ешкі”, “Тµбет пен мысық”, “Қарға мен б±лбыл”, “Тырна мен кµгершін” тєрізді кµптеген мысалдар жазды. Асқар б±дан тыс кµптеген µлеңдерін балаларға арнады. Бірнеше шығармалары дер кезінде жеке кітап болып та басылып шықты. Ақын “Екі Заң” атты комедия, “Єзірет С±лтан” деген екі актілі пьесалар жазды.

Асқардың жырлаған тақырыбы, жанрлық ерекшеліктері, кµркемдік стилі жағынан єр алуан. Оның бер жағында Асқар творчествосы, оның µзіндік ерекшеліктері, кµркемдігі мен идеясы жайлы жазылған зерттеу сын мақалалары аз емес. Ақын туралы сын мақалаларға кµз жіберер болсақ, оның єр кезде жазған жеке-жеке шығармаларындағы сєтті, сєтсіз жайлар кезінде кµрсетілді, жазылды. С.М±қановтың, Є.Тєжібаевтың єдебиеттің дамуына байланысты Асқар творчествосы жµнінде айтқан пікірлері мен сындарынан басқа, оның поэзиясына айрықша тоқталып, талдау жасап, т‰йінді пікірлер айтқан талантты жазушы С.Ерубаев болды. Ақын шығармалары туралы І.Жанс‰гіров, Қ.Бекқожин, Т.Н±ртазин, Е.Исмайылов, С.Тµлешев, Є.Тєжібаев, Т.Єлімқ±лов, С.Қирабаев, Ғ.М‰сірепов, С.М±қанов, Р.Бердібаев жєне М.Бєйділдаев тағы басқа да ақын-жазушылар ақын Асқар творчествосына пікір айтудан шет қалған жоқ.

Асқар творчествосы туралы ең алғаш жазылған сындардың ішіндегі кµлемді де мазм±ндысы С.Ерубаевтың сыны болғандықтан, соның тµңірегінде сµз қозғасақ, С.Ерубаев ақын поэзиясының к‰делікті µмір тынысымен тығыз байланысып жататынын жоғары бағалады.

“Асқар пролетариат єдебиетіне қандай жолмен келді? Асқар коммунистер партиясы бастап отырған пролетариаттың социалистік қ±рылысына қалай қатынасты? Асқар пролетариат ақыны ма?”-деген с±раулар қойылып, соларға µзінше жауап береді.

“Қазан революциясы болғанда завод, фабрика қожайындары мен ж±мысшылар тартыста болып, аштық, µлім, апат болды. Орыс пролетариаты басқа ±лттық бауырластарымен бірігіп бостандық алды. Осы тµмен қ±лдыраған шаруашылықты кемеліне келтіру дєуірінде Қазақстан пролетариат жазушыларының екінші буыны болып Асқар туды. Асқар басынан екі дєуірді µткізді. Ол єдебиет майданында комсомол ортасынан тєрбиеленіп, шынығып келіп кірісті. Ол єдбиеттің єр т‰рінде (µлең, єңгіме, очерк, сықақ, фельетон) жазды. Тап майданында µзінің µткір қаламын тап д±шпандарына, жат адамдарға, тап жауына т‰йрей білді. Оларды ±лы тілімен сықақтап, бет пердесін аша білді. Жаңа µсіп келе жатқан пролетариат кадрын, завод т±рмысын, қ±рылыстың шегесін, тетігін шамасы келгенше суреттеуге кірісті. ¤мірдің т‰йінді мєселелерін, дєуірдің кезеңді жылдарындағы саяси істерімізді кµре, кµрсете білді”.

Асқар қазақ даласындағы социализм идеясын, б‰гінгі заман тақырыбын жырлады. Теңдік алған кедейлердің азат µмірі, байларға қарсы таптық к‰ресі, єйелдердің теңдік алуы, халық ішіндегі оқу-ағарту мєселесі, кедейлердің коллективтік шаруашылыққа бірігуі – ақынның алғашқы µлеңдерінің µзекті тақырыптары бола отырып, жаңа идеяны насихаттаушы ақын ретінде танытты.

Жаңа заман тақырыбын игеру Асқар лирикасында Қазан тµңкерісінің маңызын, ол єкелген бостандықты, революция кµсемі Ленинді жырлаудан басталды (“Мєңгі таң”, “Ленин ескерткішіне”, “¤зі µлді, жолы тірі”, “Он ‰ш жыл”).

“Егінші”, “Мойын қос”, “Бізде алайық трактор”, “Наурыз” µлеңдерінен жаңа µмірге қадам басқан шаруалардың зор талабын, “М±ғалім”, “Жас дєрігер”, “Біздің єскер”, “Шойынқараның ойын қара” µлеңдерінен ізденіп, µсіп келе жатқан жаңа адамдардың бейнесін танимыз.

Б±л жылдардағы Асқар лирикасының басты тақырыптарының бірі –єйел теңдігі мєселесі. “Азаттық к‰н”, “Фатиманың хаты”, “Ағасының жауабы”, “Сєуле”, “Ажарк‰л” атты µлеңдері азат єйелдердің µмір жолын бейнелейді. Асқар поэзиясының µмірмен байланысты сырларын С.Ерубаев міне осылайша сипаттады. Сыншы Асқар µлеңдерінің алуан тақырыпты, кең тынысты патриоттық пафосқа толы сыр-сипатын д±рыс ашып, кµрсете білді. Осындай жетістікті жақтарын кµрсетумен қатар сыншы Асқар творчествосындағы кемшіліктерге де тоқталып µтті. Асқар µмір туғызып отырған µзгерістердің мєнін т‰гелдей д±рыс т‰сініп, сезіне алмады. “Былтырғы кµктем”, “Биылғы кµктем”, “Маяк” µлеңдерінде Асқар мазм±нына қарамай, ±йқасты қуып кеткен-деді сыншы.*

Саттар қазақ поэзиясына жєне Асқар поэзиясына мынадай талаптар қойды: Жазушы жазам деп алған тақырыбын жете т‰сінуі керек. К‰ндегі ±ранды жаттап алып, оны қ±рғақ тақпақтап қоймай, диалектика жолымен мєселенің шын маңызын т‰сіну, ж±ртқа т‰сіндіру керек.

1934 жылы жєне 1937 жылы жарық кµрген Ғ.Тоғжановтың, Қ.Бекқожиннің сын мақалаларында Асқардың поэмаларындағы кемшіліктері баса айтылады.

З.Шашкиннің, Қ.¤теповтің, Б.Кенжебаевтің, Е.Исмайыловтың сол т±ста жазған сын мақалаларында да Асқардың к‰нделікті µмір тақырыбын игерудегі табыстары мен кемшіліктері сµз болды. Профессор Е.Исмайылов “Сен мен шығарма” деген еңбегінде Асқардың шығармаларын ‰ш салаға бµледі: лирика, поэма, сатира.

Егер XX ғасырдың басындағы жєне қазақ єдебиетінің алғашқы дєуіріндегі поэзиямызда фельетон, сатиралық µлеңдер жазуда С.Дµнентаевтың алатын орны ерекше десек, Асқар қазақ єдебиетінде б±л дєст‰рді єлдеқайда дамытып тереңдете т‰сті. Асқардың сатиралық поэзияны дамытуына сµз жоқ орыстың классикалық єдебиеті, єсіресе В,Маяковский, Д.Бедный тағы басқа солар сияқты орыстың кµрнекті ақындарының сатиралық поэзиясы ‰немі єсер етіп отырғандығы даусыз.

Қазақ єдебиетінде єлі дамып жетілмеген сатиралық поэзияның єр алуан ‰лгілерін (фельетон, эпиграмма, мысал т.б.) дамыту жолында Асқар жемісті еңбек етті. Асқар қазақ єдебиетінде фельетон, сықақ, мысал жанрын дамытушы, єрі осы жанр арқылы кейінгі жастарға ‰лгі кµсетуші десек қателеспейміз.

Асқардың қазақ єдебиетінде алар орны, ақындық ерекшелігі, µмірі мен творчествосы туралы алғашқы мєлімет 1942 жылы Е.Исмайылов редакциясымен басылып шыққан оқулықта берілген екен. Одан соң бірнеше мақалалар соғыстан кейінгі дєуірде жазылды. Б±л ретте Ғ.М‰сіреповтің С.М±қановтың, А.Н±рқатовтың, Є.Тєжібаевтің, С.Тµлешевтің мақалаларын атауға болады. Б±л мақалалардың бєрінде де Асқар товрчествосының µмірмен тығыз байланыстылығы, лирикасы мен сатирасын маңызын айрықша атап кµрсетеді.

Асқардың ақындық шеберлігі жµніндегі жєн ‰гіт сарындағы µлең-жырларды жазудағы табысымен қатар кемшіліктерін де кµрнекті жазушы, сыншыларымыз кµрсетіп отырды. С.М±қанов: “¤леңдерінің сыртқы кµрінісін, яғни т‰рін, кµбінесе қызықты суреттейтін Асқардың бояулары кейде қалың жағылмай, ж±қа с‰ртіліп, ілгері басқан заманының ауа райын кµтермей µтіп кетеді”,-дейді.

Ғ.М‰сірепов: “Асқар… творчествосы газетпен астасып жатқандықтан, ол кµбіне µлеңді газет қарызын µтеу ‰шін жазады. Сол себепті Асқарда кең талғам жоқ”, -дейді. Єрине б±л Асқар поэзиясы туралы єділ сындар. Асқардың µлеңдерінде қайталаулар кезедесіп жатады.

Асқар творчествосы туралы осындай єр т‰рлі мақалалар бола т±рса да, ақынның поэзиялық шығармалары жµнінде єлі жан-жақты зерттеулер болмаған.

Асқар туралы б±рын жазылған мақаланың бєрінде де ақынның лирикалары єрбір тарихи дєуірге байланысты алына бермейді. Мысалы, ақынның 1928 жылы жазылған µлеңдері мен одан бергі еңбектері бір дєрежеде емес, ақындық шеберлігі жағынан толып жатқан жетістіктері бар. Ақын туралы мақала жазғандар оның поэмасын бастан-аяқ сынап шығады. Ия, Асқар поэма жазуда сєтсіздікке ±шырады. Бірақ, ол сєтсіздіктер бір Асқарға ғана тєн емес.

Ақын творчествосы туралы жалпы айтуды қойып, ақын поэзиясына кµшейік. Ақын µміріміздің аса маңызды сан алуан тақырыптарын жырлаған . Сонда Асқар лирикасы қандай?

Жиырмасыншы жылдардың ортасынан бастап қалам ±стаған ақын содан бергі уақыттың ішінде халыққа кең тарап, µмірден т±рақты орын алған, µзіндік µзгешелігі зор аса кµп поэзиялық шығармалардың авторы болды. Сонымен қатар ол ж±ртшылыққа кµрнекті прозаик, драматург ретінде де танылып келді.

Асқардың творчествосындағы басты тақырып – жасампаз еңбек адамын жыр ету. Заманымыздың ең маңызды мєселелеріне ақын µз творчествосымен қызу ‰н қосып отырған. Оның шығармаларының ең алдымен баспасµз беттерінде жарқ етіп шыға келетіндігі де кездейсоқ емес еді. Б±л ақынның творчестволық адымы халықтың к‰нделікті µмірімен сай т‰сіп отыратындығын дєлелдейді. Асқардың творчествосы тақырыбы жағынан болсын, жанрлық жағын,ан болсын кµп салалы, алуан т‰рлі аса к‰рделі болып келеді. Ол µзінің ақындық талантын лирика жағынан бастады. Оның лирикасын сµз еткенде, заманымыздың актуальді мєселелерін қамтитын саяси лириканың басым екенін атап айтуымыз керек. Ақындық таланты, єсіресе осы салада яғни саяси лирикада ерекше кµзге т‰седі.

Автор кешегі қой соңында ж‰рген Шойынқараның кµңіл-к‰й, арманын, оның кµксеген, арман еткен арманы кµп, ол малы кµп бай, би, Сырымбай сияқты молда немесе Қордабай сияқты ±ры болсам ба екен деп б±лардың бєрін де µзіне лайықты кµрмейді. Соңында Шойынқара бєрін қорытып, оқу оқып маман иесі болуды, білім алуды арман етеді. Ол:

Байқасам азық та сол, дєулет те сол,

Лайық адамдыққа сєлет те сол.

¦мтылып ілім-білім жемісінен,

Созатын дер кезім-ау нєубетке қол.

Аттанды қуанышпен Шойынқара,

Ауылға қайырып сап қойын ғана.

Жасынан бай ‰йінде қойшы болған,

Жетімнің Шойынқара ойын қара,-деп автор кешегі қорлықта ж‰рген Шойынқараның сана сезімі µсіп, қайырлы қадам басып, мектеп іздеп келешекке ±мтылған, ‰міт болашақ оқыған жастарға екендігін т‰сінген Шойынқараны ақын нанымды да сенімді кµрсетеді.

Ақын творчествосынан біздің кµретініміз еңбек адамының ойы мен арманын, заманымыздың сезімі мен ж‰рек сырларын шебер суреттейді. Оның шығармаларының кµпшілігі ауыл кедейлерінің ой-арманының, тыныс мен тіршілігінің, б‰кіл µмірінің кµрінісі сияқты. Яғни ақынның лирикалық кейіпкері – ең алдымен еңбек адамы, жаңа µмірдің, жаңа т±рмыстың белсенді к‰рескері.

Қоғамдық жаңа қ±былыстар, елді индустрияландыру тақырыбы Асқар поэзиясының жаңа идеялық мазм±ны болды. Егер ол б±рын кµбінесе ауыл µмірін жырлап келген болса, бертін келе жаңа техника туралы жазған, поэзиялық тамаша образ жасау арқылы, сол жаңа техниканың халық µміріндегі маңызын жырлайды. Оны “Т‰рксиб т‰йіскенде” деген µлеңінен аңғаруға болады:

Қырдан асып, белді басып,

Жолды салған қандай ер?

• 
  ол қайратты, ол қажырлы,
  

Ал, ендеше Қазақстан,

Т‰йіскенде Т‰рксиб.

Қалың қайрат ер еңбекпен,

Қаһарлана қайта шық!

Ақын µз творчествосымен адамзаттың Отанға деген с‰йсіпеншілігі, ел патриоттарының ерлік образдарын жасайды, олар табиғатты µзгертіп, µлкемізді г‰лдендіріп жатқан қаһармандық еңбегінің даңқын кµтереді.

Ол шынында да сол дєуірдегі ерекше маңызы бар саяси єлеуметтік мєселе – єйел теңдігін де µз жырларына қосты. Єдебиет т±рғысынан асақ, осы кездегі жаңа µмір ‰шін к‰ресуші, ±намды кейіпкердің образын жасауды керек ететін ‰лкен тақырып болатын. Б±л тақырыпқа Асқар Тоқмағамбетов те µзінің єсерлі шығармаларын єйел теңдігі ‰шін белсене к‰ресу, қызды қалың малға сатудың озбырлық мєнін ашып кµрсетті. Ол кеңес ‰кіметі азат еткен қазақ єйелдерін саяси-қоғамдық µмірге белсене араласуға, сауат ашып, білім алуға, µз тағдырының қожасы болуға шақырады. Оны осы кезде жазған “Бєтиманың хаты”, “Ағасының жауабы” деген µлеңдерінен байқауға болады.

Қабағым қатулы,

Жанға дерт батулы.

Ата-анам аямай,

Тек білді сатуды.

. . .

Ойнайын к‰лейін.

Қор болмай тоқал боп,

Теңімен ж‰рейін – деп кешегі қазақ єйелінің басында болған ауыр халды шынайы да ±тымды суреттейді. Б±л шығарма сол кездегі саяси єлеуметтік µмірдің шын пердесін тауып айтқан кµкейкесті к‰й болды. “Бєтиманың хаты” µлеңінде адамдар арасындағы асыл қасиетті нєзік те қарапайым тілмен єдемі жеткізген, б±л сол жылдары б‰кіл қазақ қыздарының басындағы ауыр қасірет болатын. Сондай-ақ “Біздің Сєуле” деген µлеңінде ақын к‰ндіктен қ±тылып, теңдік алған, сауатын ашып, жаңа µмір орнатудың қатардағы қайраткері дєрежесіне жеткен қазақ қызын мақтанышпен жыр етеді. “Сєуле”, “Жас жауынгер” сияқты µлеңдерінде ақын қазақтың халықтық µлеңдерінің ‰лгісіне, кейін орыс єндерінің µлеңдік дєст‰ріне с‰йенеді.

Асқар єнге арнап µлең жазған алғашқы қазақ ақындарының бірі жєне ол қазақ µлеңінің ырғақтық қ±рылысын жаңарту жµнінде де кµп ж±мыс жасаған. Єсіресе соғыс жылдарында єнге арнап µлең жазумен кµбірек ш±ғылданады.

А.Тоқмағамбетов жазған толғаулар мен поэмалар да аз емес. “Қаскелең” (1934), “Бақыт кілті” (1934), “¤мір жолы” (1940) сияқты поэмаларымен қоса “Қуаныш жыры”, “Қады жазу”, “М±най бер” т.б. бірнеше толғаулары бар. Б±л шығармаларында автор колхоз µмірін шебер бейнелеп, егін даласындағы еңбек ерлерінің образдарын суреттейді. Б±л шығармалардан біз колхозшылардың ±намды жєне ±намсыз кейіпте бейнеленген єр алуан образдарды кезедестіреміз. Мєселен колхоз шаруашылығын жаңа ғылыми негізде µркендетуге бар к‰шін ж±мсап ж‰рген агроном Єлібектің образын ақынның “Агроном кµктемі” поэмасынан байқаймыз.

Асқар поэзиясының мєнділігі оның к‰делікті µмір талабына сайма-сай келіп отырғандығында. Еңбек майданындағы халықтық қозғалыстар оның творчествосынан кең орын алған. Ол к‰нделікті µмір талабына µткір саяси лирикамен шапшаң жауап беріп отыратын ақын.

Отызыншы жылдар біздің халқымыз ‰шін д‰ниеж‰зілік рекордтар мен тамаша жетістіктің жылдары болды. Ол жылдары атақты челюскиншілердің б‰кіл єлемді таңқалдырған жорығы жасалды. Чкалов сияқты ерж‰рек ±шқыштар Солт‰стік полюстен ±шып µтіп, елімізде кµптеген қаһармандық оқиғалар болып жатты. Кеңес адамдарының д‰лей табиғатты игеру жолындағы ерлік істерін бейнелеу кеңес єдебиетінің негізгі тақырыбына айналды. Б±ған сол кездегі қазақтың ақын-жазушылары белсене ат салысты. С.Сейфуллин, І.Жанс‰гіров, Б.Майлин, С.М±қанов сияқты кµрнекті жазушыларымыз осы тақырыпқа арнап: С.М±қанов µзінің “Ақ аю”, Т.Жароков “К‰н тіл қатты”, І.Жанс‰гіров “Жорық”, Ж.Саин “Пилот сыры”, А.Тоқмағамбетов “Советтік маршрут” сияқты шығармалар халықты патриотизмге, Отанға деген шексіз с‰йіспеншілікке тєрбиеледі.

Соғыс жылдарында фашистік агрессорларды єшкерелемеген, кеңес адамдарының жауға қарсы ерлік к‰ресін жырламаған ақын болған жоқ: Жамбылдың “Ленинградтық µренім”, Байғариннің “Батыр туралы жыр”, Қ.Аманжоловтың “Абдолла”, А.Тоқмағамбетовтың “Ажалды жеңген алыптар” сияқты шығармаларда ерлік дєуірдің екпініне сай ‰ндер басым болды. Міне, осы кезде ақын Асқар соғыс кезінде кµптеген шығармалар жазды. Оның тақырыбы – майдан мен тылдың бірлігі, халықтар достығы, соғыс µртін т±тандырушыларға қарсы к‰ресі. Ақын халықаралық тақырыпқа арнап “Берлин кµшесінде”, “Испания”, “Қараңғы т‰нде”, “Рейн жағасында” сияқты бірнеше шығармалар єкелді. “Берлин кµшесінде” - ақын кµркемдік теңеулер арқылы екі д‰ниенің суреттерін береді. Поэмадағы ананың балаға деген мейірімі, оны аман сақтап қалуға тырысқан єрекеттер шебер кµрсетіледі. Б±л поэманың формасы мен стилі жµнінде толып жатқан д±рыс пікірлер айтылды. Жазушы Сєбит М±қанов: “Б±л поэма сол кездегі халықаралық ақырыпқа жазылған елеулі шығарма еді. Онда ақынның Маяковскийден, Демьян Бедныйдан шебер ‰йренгендігі байқалады. Автор жоғарыдағы шығармаларында халықаралық ж±мысшы қозғалысының кµріністерін, езілген б±хара халықтың ауыр халін шынайы да д±рыс кµрсете білді.”

2.1 А.Тоқмағамбетов – сатирик ақын

Асқар Тоқмағамбетов творчествосындағы негізгі орын алатын жанр б±л – сатира. Сатира Асқар ақындығының биік шыңы десе де болады. Ж±ртшылық Асқарды сатирик фельетонист ретінде жоғары бағалайды. Салтыков-Шедриннің, Чеховтың, Маяковскийдің, Д.Бедныйдың, сондай-ақ, Абайдың, С.Дµнентаевтың, С.Торайғыровтың, І.Жанс‰гіровтың, Б.Майлиннің сатиралық тақырыпқа жазылған шығармаларынан ‰йрене отырып, Асқар Тоқмағамбетов єдебиетімізді толып жатқан тамаша сатиралық шығармалармен толықтырды. Автордың сонау 1928 жылы “К‰лкі сықақ” жинағынан бастап, к‰ні б‰гінгі к‰нге дейін б±л тақырыпты µз творчествосында дамытып келді.

Орыстың атақты жазушысы Н.В.Гоголь: “халқымды қатты қадірлегендіктен де, оның даңқына дақ т‰сіер қ±былыстарды аяусыз єшкерелегім келеді” депті. Міне м±нан Асқар сықақшылдығы еліміздің µсуіне тосқауыл болар жарамсыз жайларды µткір сатирамен оған қарсы соққы берді. Оны ақынның “Тєйірі б±да қылмыс болып па?”, “Қылтың, сылтың” фельетондарында колхоз меншігін талан-таражға салушыларға, арамтамақтарға қарсы батыл ‰н кµтерді.*

“Қошқары қоздап, айғыры қ±лындағандар”, “Тығынбаев Тығындайды да, Қалдашбаев мығымдайды”, “Қ±лқындастар”, “Қара бесті қайда?” т.б. фельетондарында ауылшаруашылық артелінің уставын б±рмалаушыларды, адал еңбек етушілердің есебінен к‰н кµрушілерді єшкерелейді. Асқардың сатиралық творчествосында бюрократтар мен арамтамақтардың б‰тін бір галлереясы жасалған.

¦лы Отан соғысы жылдарында жазылған фельетондарында ақын халқына деген с‰йіспеншілігін бейнелейді. Соғыс жылдарында “Дондағы доңыздар”, “Қыл кµпірдің ‰стінде”, “Шалбарға шабуыл”, “Арыстанға еліктеген мысық”, “Қорқаулар комедиясы”-саяси памфлеттер жариялап, неміс басқыншыларының қатыгездігін єшкерелеп отырды.

Асқардың сол кездегі фельетондары досымызды с‰йсіндіріп, д±шпандарымызды к‰йіндіріп отырарлықтай болды. Отанымызға жақындап келе жатқан неміс офицерлерінің жекс±рын кейпін, азғындығын, адамгершілік ардан ж±рдай болған қанішерлігін ақын былай сықақтайды:

Біртелеп зырғып шығысқа келеміз.

Мылтықтың аузы қылышта келеміз.

Солдатымызды қойша қырып та келеміз.

‡сініп, тоңып суықтан да µлеміз.

Арыған етті, бит жеп те келеміз.

Амал не, шыдап кµніп-ақ келеміз.

М±нда ақын азып, тозған неміс фашистерінің сырқы сиқы қандай болса, ішкі д‰ниелерінің де соған ±қсастығын кµз алдымызға елестетеді.

Қазақ єдебиетіндегі мысал памфле жанрын дамытуда Асқар Тоқмағамбетов ерекше роль атқарған. Оның “Алма ағаш пен шырмауық”, “Мияу мен леп”, “Мысық пен тышқан” сияқты шығармаларын жанрдың сатирлық єдістерін ±туға қосылған зор ‰лес деп айтуға т±рарлық. Асқардың мысалдарының ерекшелігі – ойдың жалаң дидактика т‰рінде берілмей, айтылмақ болған ақыл-µнегенің оқиға желісінен, сюжеттің дамуынан туып отырады. Автордың не айтпақшы болғанын оқушы шығарманың мазм±нынан-ақ оп-оңай ±ға қояды.

Қазақ єдебиетінің дамуына Асқар прозада да µзінің қабілеті бар жазушы екендігін танытты. Оның “Диқан сыры”, “Тµрт жыл, тµрт сағат”, “Єке мен бала”, сияқты шығармалары оқушы ж±ртшылықтың жылы лебізіне ие болды. Біз Асқар Тоқмағамбетовты прозаик ақын ретінде де таныдық. Қазақ жазушыларының ‰лкен отряды қатарында Асқардың алатын орны зор. Қалың ж±ртшылықтың ж‰регіне жол тауып, шебер ақын, сатирик фелетонист ретінде кеңінен танылған ақын.

Асқар Тоқмағамбетов б‰кіл µмір жолын, кіммен кездесті, кімнен тєрбие алды, бєрін-бєрін хатқа тізіп жазыпты: “Бірінші жазған µлеңімді “Еңбекші қазақ” газетіне жариялап, алғаш баспасµз бетіне шығарған Сєбит М±қанов болатын. Қазақтың “Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық” дегеніндей Сєбитті жақсы кµретінім сол болу керек.

Міне сол бірінші µлеңім басылған газетті алып єкеме барғанымда жылап жібередей болып:

• 
  Сєбит кµп жасап, бала-шағасының рахатын кµрсін, менің кµзімнің тірісінде µлеңді басып, б‰кіл қазақ халқына таныстырды сені. Енді µлсем арманым жоқ, деген еді. Сєбең, алдына бара қалсам:
  
• 
  Айналайын, Асқаржан, қашан келдің, єкелген µлеңің бар ма?-деп аңқылдап қарсы алатын.”* (2.45.)
  

Тебіренген ойдың т‰бі

терең жатсын,

Єр шумақ µзіне сай

теңеу тапсын.

¦йқастары ±йқы-т±йқы

бола салмай,

Єр ырғақ µз орнында

бебеу қақсын,-

деп жырласа, біз де ақынмен бірге от боп т±танып, шалқып-тасып шыға келетіндейміз. Ақынның µлеңні ішкі-сыртқы қыр-сырын сонау кезден-ақ жетік меңгерген, оның асыл қасиетін соншама нєзік т‰сінген. Сол себептен де ақынның лирикалық µлеңдері ойлы да отты, терең де тегеурінді келеді. Біз ақынның осындай тамаша жарларының қатарына “К‰нің т‰ссе біреуге”, “Бір ақынға”, “Кµңіл к‰йі”, “Нартай ақын”, “С±лутµр”, “Кµктем” сияқты лирикалық µлеңдерін жатқызар едік.

Ақынның адам мінезін суреттейтін, єсіресе µркµкірек, тєкаппар жандар жайлы жазған отты да µткір:

“Мен!”, “Мен!” деп қақпа тµсіңді,

Менмендік жатыр қасыңда.

“Мен!” бастап кетсе кµшіңді,

Ешкім де қалмас қасыңда,-*(9.15.)

деген жолдары кез-келген жанды да тєубасына келтіретіндей.

К‰пі киген қазақтың

қара µлеңін,

Шекпен жауып µзіне

Қайтарамын,-

деп ақын М±қағали жырлағандай, Асқар да µз халқының тµл қазынасын жан-ж‰регінен µткізе қайтарады. Мєселе қалай толғауында, қалай айта білуінде жатыр ғой. Кµптен, халықтан ешкім де биік емес. Біреуді ала, біреуді қ±ла кµтеруге, мансабына қарай қоғадай жапырылуға тиісті емеспіз. Сондықтан ж±рт алдында кісі болайық, кіші болайық, тєкаппарлықтан, менмендіктен сақтасын! Ақын осы орайда бізге, келешек ±рпаққа ‰лгі-µнеге болатын, бағасы келмейтін, қ±ны к‰н µткен сайын артып отыратын тамаша д‰ниелер қадырып кетті.

Асқар Тоқмағамбетов халқымыздың игі жақсыларымен, дос-туыстарымен кездескен, кµрген-білгендерін қағаз бетіне дер кезінде т‰сіріп отырыпты. Ол М±хтар Єуезов жайлы: “М±хаң сµзге шешен кісі еді, єсіресе, шабыты келгенде, сµзін тыңдайтын адамын тапқанда ақиық б‰ркіттей қомданатын, шалықтап тартатын. Тыңдағанды шаршатпайтын, жалықтырмайты. Сымбатты, бет-єлпеті жақсылық ‰шін жаратылғандай жайдары кісі еді”, десе, дєл осы сµзін µлеңмен толғайды:

М±збалақ тегеурінді м±қалмаған,

Қаймағы асыл сµздің ж±қармаған.

Қазына халыққа арналған т±рған бойы,

Ашылған алтын сандық М±хаң маған.

Ақын жайлы Ғабит М‰сірепов те қалам тартыпты: “Отыз жылдық ‰лкен дєуірдің ішінде болған қоғамдық ±лы µзгерістердің бєріне де ‰н қосып отырған Асқар ақынымыздың осы жағынан едєуір ойланатыны бар. Қара д‰рсінділікке кµбірек ±шырап жататын ақын-жазушылардың аз еместігін еске алсақ, б±л ескертудің ешкімге зияны жоқ. Асқар µлеңдері Абай қойған талапқа сай, ж‰рекке жылы, тегіс те ж±мыр, жатық келеді. Мысалы:

Қалыпты қаз да келіп, қу да келіп,

‡йрек ж‰р кµлеңкесін суда керіп.

Ш±бырып ‰йір-‰йір қырдың єні,

Теңізге келіп жатыр мыңдап µріп.* (11. 55.)

Шындап зер салсақ, ақындарымыз ‰шін Асқардан ‰йренетін кµп нєрселер бар екенін тµрт жол µлеңдерінен-ақ аңдауға болады”,-деп Ғ.М‰сірепов Асқардың µлеңіне єдемі талдау жасайды.

Жаны жомарт, кµкірегі шуақ А.Тоқмағамбетов аққудай таза, қырандай алғыр С.Сейфуллин жайында “Ақын тағдыры” атты ғажайып поэма жазып, ‰лкен талантқа жақсы ескерткіш соғыпты. Поэма бастан-аяқ єдемі, µрнекті сµзбен, терең толғаммен, айшықты суретпен µрнектелген:

Дабылын жаңа тапқан дауыл ±йқас,

Басылып тына қалды бєрі бір пєс.

Шумақтар шарт ‰зілді аркауынан,

‡стіне ойда жоқта т‰сті зіл тас,-

деп Ақын толғағандай, іштей тебіреніп µлеңін жазып ж‰рген ақынды “халық жауы” деп табанынан жерге тигізбей алды да кетті. Сєкенмен бірге қаншама арман, қаншама парасат, қаншама асы қасиет кетті десеңізші? Ақын осы айтылғандардың бєрін де келістіріп суреттеп, тµгілдіріп толғайды.

Асқар Тоқмағамбетовтың тµрт томдық шығармалар жинағына алғы сµз жазған Є.Тєжібаев: “Поэма т‰п-т‰гел, басынан аяғына дейін т±танып жарылатын сезімнен, ызалы ой, серпінді арман-қиялдан жаралған. Б±л – поэзиялық тыныс жағынан Қасымның “Абдолласымен” µрелес шығарма. М±нда да оқушыны еріксіз ±шырып отыратын монологтар бар. Сєкенін єздеген ана кµкірегінің тілі мен кµзі бізге бєрін естіртіп, бєрін кµрсетеді”,-деп ағынан жарылады.

Бір кездері ±лы жазушы М±хтар Єуезов Асқардың шығармашылығына с‰йсініп: “Қырғи тілді Асқар” деп жоғары бағаласа, А.Тоқмағамбетовтың µміршең поэзиясы сол қарқынынан єлі де тµмендеген жоқ, қазақ µлең-жырының бір асқар белі боп мєңгі жасай бермекші.

“Сол “Еңбекшіні” еміп өскен Асқар Тоқмағамбет баласы бертін келе Мұхтар Әуезовтің көзіне түсіп, “қазақтың қырғи тілді ақыны атанды. Елінің сый-құрметіне бөленді. Мұхтар, Сәбит, Ғабит деп басталатын қысқа тізімнің жуан ортасынан орын алды.” Асқар есімі “ақын” сөзінің баламасына айналды. Ауылдағы бір ағамыздың:Асқар бізде де бар, бірақ ол Тоқмағамбетов емес!” деген сөзі осындайда еске түседі. Асқар аға әңгіменіңмайын тамызушы еді. Ондайда ауызымызды аңтарыла ашып, құлағымызды түре түсетінбіз.Толарсақтан саз кешкен, үміт орнынабаз кешкен балаң боздың ел газеті- Еңбекші қазақтың есігін қара күзде қалай ашқанының өзі тыңдаушысын тамсандырып бітетін. Айта берсе екен дейтінбіз. Айта беретін. Айта берген сайын сол “Еңбекші қазақта” еңбек еткен ұлы ағаларымыздың кескін-келбеттері көз алдымызда көлбеңдеп тұра қалатын. Кенет қара сөзді қаңтарып қойып: “Ақ құба, қызыл шырай, жас өңдіден, қазақта көрдім тұңғыш Сәкенді мен. Сұлу мұрт, сұңғақбойлы, мүсін тұлға, ақыннан алдым алғаш әсерлі дем”, деп өлеңдетежөнелгенде демімізді ішке тартатынбыз. “Бізнеге солСәкен ағайдай емеспіз?!” деп артынша айнаға қарайтынбыз. Қараған тұста-ақ өзімізден өзіміз қашып құтылуға асығатынбыз. Асығатынымыз: түріміз түкке тұрмайды. Асекең де түрі келісті кісі болғандықтан да: “Кең маңдай, жүзі жайсаң, момын мұрын, ақынның ақ сарысы, сөзі-шырын”, деп өзімізше ұйқастыра салатынбыз.

Өзіне деген осыншалық інілік ілтипатымызды аңғаратын ағамыз бізді қорашсынбай, бірде беделі биік Бейімбеттің “Мырқымбайын” жатқа соқса, енді бірде сол Бейімбеттің өзін сөзге қосып: “Міне сол ел сүйетін Бейімбетті, ұстазым боларына көзім жетті. Өйткені: “Қаламның желі бар” деп, “Дүлейлі өлең сөздің дарыны еді. Дауысы Гималайға барып еді. Сол ақын Жансүгіров Ілиястың, көшеде жүрген ізі қалып еді”, деген сөздері де әлі күнге дейін құлағымда. “Басқадан түсі бөтен, көші бөтен, бір қара өлең жазып отыр екен. Байқасам, осы күнгі Қалмақанның, ол кезде редактордың көшірі екен”, деп бізді біраз күлдіріп алып: “Жастан-ақ құмар едік ән-жырға, ән тапсақ, құлақ құрышын қандырғанбыз. Сондағы арық бала, газет сатқыш, боп шықты қазіргі ақын Әбілдамыз”, дегені де есімде.

Кейін Әбілда аға Тәжібаевқа Асекеңнің сол әңгімесін айтқанымда: “Иә, тап солай. Қалқаман Әбдіқадіров ағаларың көшір болса, мен: “Бүгінгі газет тамаша, оқысаң ойдан кетпейді. Тезірек сатып алмасаң, таусылып қалады, жетпейді”, депкөше-көшені басыма көтеретінмін”, деп рахаттана күлгені бар.

Ауылымыз іргелес болғандықтан ба екен, кім білсін, Асқар ағаны бала кезден жаттап өстік. Әлі “Әліппені” айналсоқтап жүргенімізге қарамай: “Атыссақ құртамыз, шабыссақ қырқамыз. Біздің салтымыз сол, жауға қояр шартымыз сол. Оқ десе оққа тұрамыз, зеңбірек допқа тұрамыз. Қашаннан салтымыз сол, халықпыз даңқымыз зор!” деп кеудемізді соққылап, азғантай ауылдың аялдай клубына жиналғандардың жігерлерін құшырлана қайрап жататынбыз. “Бір, екі,үш… жастар алып күш. Отан қорғау жолында, сендер алға түс!” деп екі аяқты аямай кезек басып, сахнаның шаңын шығарғанда көнетоз көн етігіміздің “аузы” ашылып, шұлғауымыздың сыртқа шығып қалғанын да сезбейтінбіз.

Бірінші дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталуына қарағанда, Асекең кешегі Ұлы Отан соғысына қатысқан тәрізді. Бірақ, қашан барған, қашан қайтқан, одан ешкімнің хабары жоқ. Неге екені белгісіз, ол жағын энциклопедиялық анықтамалықтар да айналып өте шығады. Ал жазғандарына қарап білетініміз-Асқар Тоқмағамбетов туа сала ту ұстап, Отан үшін от кешкен жауынгер. Өзгені өзі болып сөйлетеді, өзгені өзі болып ел қорғауға үйретеді. Үлгісі бар үгітші, намысы бар насихатшы. 1932 жылы Мәскеу полиграфия институтында оқып жүргенде: “Қорғағаным өз табым, өзімде ерік. Армияға жазылдым өзім келіп. Қызыл әскер тобына кіргеніме, мың шүкіршілік етемін сөзім беріп”, деп жазуы соның дәлелі. Ал қай өлеңінде де қайтпас қайсар жауынгер боп көрінетін Асекең: “Чемберленді шекесінен, Чан Кай-шиді кесесінен, Муссолиниді мөнтеңдеп, туғандай қып шешесінен. Жанзалинді жалтаңдатып, айрылғандай көкесінен. Бастыратын шамасы бар, шауып өтіп төтесінен. Бұлар кімдер?- Қызыл әскер. Қызыл әскер –біздің”, деп жазғанда бар-жоғы жиырма екі жаста екен. Бұл оның “Еңбекші Қазақтың” есігін енді-енді ашып жүрген кезі. Алған терең білімі де жоқ. Бірақ: “Өлең, сықақ, фельетон жазуды да тұңғыш рет осы газеттен үйреніп, оларды осы газет арқылы жариялап отырдым”, деп өзі жазғандай ол бар білімді сол “Еңбекші қазақтан” ала білді. “Еңбекші қазақ” ол жылдарда Чан Кай-шиді де, Муссолиниді де еңселете соғып жататын. “Еңбекші қазақ” не айтса, Асқар есімді жас ақын да өлеңдете соны айтты. Жаңылысқан жоқ ,ақырын жүріп, анық басқан сырдариялық ақын жырдарияның жағасынан бір-ақ шықты. *

Кешегі өткен сұрапыл соғыс жылдарында ел басына төнген қатер Асқар ақынның да басына төнгендей еді. Сондықтан да ол жырымен жігер жаныған, айтқаны елге дарыған Жамбыл жыраудың жанынан табылуға тырысты. Қаһарға мінген қарт Жамбыл ленинградтықөрендерін қоршауда қалған қастерлі қаланы қалың жаудан қасық қандары қалғанша қорғауға шақырса, өлең-жырын асынған Асқар “еңку-еңку жер шалып,егеулі найза қолға алып, ер атына мінген жер”- Құлсары мен Мақат аралығын маңдай терлерімен суғарған мұнайшылар өршіл өлеңмен үндеу хат жолдады. “Самғай ұшқан самалет, көкала көкті кескілеп, қос қанаты көк тіреп, көкірегін керсін десеңдер”… “Табаны тасты тасқа ұрып, танктер өрсін десеңдер, мылжалап басын бастырып, фашистер өлсін десеңдер”….. “Көбігін көкшіл көмкеріп, толқынның тоқсан төңкеріп, терісін тіле теңіздің, пароход жүзсін десеңдер”… “Аязды түнде аялап, бесікке белі бүгілген, түн ұйқысын төрт бөліп “Құлыным!” деп жүгірген, мейірімді жүрек ананың, түлегі келсін десеңдер”… “Жазғы түнде жүріскен, жүректің лүпіл соқанын, жұлдыздар ғана біліскен, бетіне бетін тигізіп, шын жүрекпен сүйіскен, сүйіктілер сүйгенін, қайта көрсін десеңдер”… “Көтеріп туын жеңістің, абырой, даңқ, атақпен, балаларың әндетіп, елге жетсін десеңдер”…” Жауды құрттық!” дегенді, ел боп айтсын десеңдер, елмен бірге қосыла, бар күш айтсын десеңдер”... “Мұнайшылар мұнай бер! Соны сізден сұрайды ел!” деп келетін ғажап тебіреніске толы үндеу хатты бүгін де толқымай оқу мүмкін емес. Ер Махамбет қалай толғанса, Асқар ақын да солай толғанады. Махамбет айдыны мол Атырау алқабын: “Жатып қалған тайлағы жардай атан болған жер. Жабағалы тоқтысы қой болып, қора толған жер”, деп емірене жырласа, Асқар: “Жебелі садақ желпіне, сағымды сапқа тұрғызған, жұлдызды көктен жұлғызған, Ер Исатай туған жер. Көк сүңгісін көкке атса, көбелей көкті түйреген, түйреген жері күйреген, Ер Махамбет тұрған жер”, деп кезінде киелі жердің иесіне айналған аруақты бабаларды Ембі мұнайшыларының алдында көлденең тарты. Ақын арғы атақты бабаларына тартқан олардың намысты қолдан бермейтін бірбеткейліктеріне сенді. 1913-1916 жылдары патша үкіметі алдына саяси-экономикалық талап қоя көтеріліске шыққан да солар болатын. Ақыры жүйелі сөзиесін тапты. Мұнай өндіру ісі ерекше қарқын алды. Сол жылдары КСРО Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл туының Ембі мұнайшыларына әлденеше рет тапсырылғанын ескерсек, ақын Асқар аузынан шыққан сөздің көкірегі ояу, ойы озық мұнайшыларға қаншалықты әсер еткенін сезіну қиын емес.Бір сөзбен айтар болсақ, ұлы жырау Жамбылдың “Ленинградтық өрендерімі” Отан қорғау ісіне қандай үлес қосқан болса, Асқардың “Мұнайшылар, мұнай бері” қосқан үлесте тап сондай.

Бірі баласын, бірі ағасын, енді бірі құдай қосқан қосағын зарыға күткен заман еді ол. Кейде ми қайнатқан шілденің өзі бет қарыған қаңтардан да әрі көрінетін. Көңілдерін кір баспаған, маңдайларын мұң баспаған кісіні кездестірудің өзі қиынға түсетін. Солардың барлығы да пошташының қабағын бағатын. Ол байғұстың да жүгі жеңіл болмайтын. Жеңіл болмайтыны: сарғайта, сағындыра жететін қоңырқай хат-хабарлардың арасында кейде қан құстырар қара қағаздарда жүретін. Бұлай дегенде мен ел еңсесін түсірген сол сұрғылт кезеңде де Асқар ақынның асқар таудай биіктен көріне білетіндігін айтқалы отырмын. Егер Асқар Тоқмағамбетов үзілуге айналған үміттерді жалғап,суына бастаған жүректерді жылытуға жарамаған болса, бұлай деуге менің батылым бармаған болар еді. “Қиылып қасың, төгіліпшашың отырсаң ойнап,жан. Жайнаған гүлдей, сәулелі күндей, ұмытар кім бар сізді” деп ауыл-ауылды әнге бөлемегенкім бар, айтыңыздаршы? Ия, бұл өлең жолдары орыстың “Застольная” әнінің әуенімен айтылатын. Жыл бұрын “Мұнай бер!” деп мұнайшыларға хат жолдаған Асқар енді “Сүйген жарға” деп сұрапыл соғыс өтінде өртеніп жүргендер атынан хат жазып отыр. Жай жазу емес, жақсылықтың жалауын желбірете жазып отыр. “Сен үшін жаным, төгілсе қаным, ризамын оған. Қорғайтын елді, кең байтақ жерді, ұмытар кім бар бізді”, дейді. Керемет емес пе? Әрі қарай: “Жасаймыз сайран, болады мейрам, күн жақын оған,жан. Туады күндер, тағатын гүлдер, күте бер жеңіспен бізді” . Тағы да салыстырмалы түрде айтар болсақ, Асекеңнің осы ән-өлеңі орыстың сол тұстағы “Қараңғы түн. Тек қана зулайды маңайда оқ” депкелетін ән-өлеңнен бірде кем түспейтін.”* (1.3)

Соғыстан әлдеқайда бұрын жазған “Батиманың хатында” да Асекең нәзік жандардың жанынан табылды. Бұл - жас жүрегін жылатқан, тоқалдықпен таңы атқан қорғансыз қыздың зары еді. Хаттың халық ойын оятқан соншалық, кейін Әбділда Тәжібаев: “Асқар қаламынан шыққан “Бәтиманың хаты” өз тұсында “Татьянаның хатындай” қабылданса, бүгін де көркемдік құндылығын жойған жоқ”, деп жазды. “Сен ағай, күткенім, тіземді бүкпедім. Зарымды, мұңымды хатқа сап бүктедім”,деп еңіреген Бәтиманы: “Талайсыз, бақсыз мен сорлы,еріксіз аттанып ұяттан, қорлыққа көндім бұл құрлы,байқалар халім бұл хаттан”,деп егілген Татьянадан бөлектеу шынында да қиын еді. Бұл-орыстың Пушкині қазақтың Абай арқылы ауылдағы ақын “бала” Асқардың жаны мен тәнін түгел жайлап үлгеріп еді деген сөз.

Елі не көрсе Асқар ақын да соны көрді, соны жазды, соны жырлады. Бірде: “Бұлшық еттер бұл майданда, бұл майдандаойнады. Солқылдап соққан балға, тауды еркіне қоймады. Асқақтаған Алатаудың, бұйрат бойын бойлады. Нелер шоқы, терең құздың, бірі тоқтау болмады”, деп Түркістан-Сібір темір жолын салушылардың ерен еңбектерін ереуілдете жырға қосса, енді бірде: “Жан жүріп, жан ұшпаған, жан баспаған асуды адам түгіл, аң баспаған, тағысын табиғаттың” табындырып,арасын екі дүние жалғастырған” Чкалов, Байдуков, Беляков сынды қаһарман ұшқыштардың еркіктерін емірене елге жайды. Ұлы Ленин, Ұлы Октябрь, Ұлы Отан, Ұлы Жеңіс деген сияқты сүрлеуі жеткен тақырыптарды да ұмытқан емес. Мұнысы үшін оған бүгінгілердің орден тақпайтыны анық, әрине. Әйтсе де күл шаша алмайсың. Күл шаша алмайтының: кешегі күніміз-кешегі су ішкенқұдығымыз. Түкіре алмайсың. Түкірсең өзіңе түкіргенің. Сенімді серігі еткен ел жауды да жеңген, дауды да жеңген. Сенім “жылаған” күні Кеңес үкіметі де құлаған. Мұны ұмытуға болмайды. Сенімі жоқтың өмірі жоқ.

Асқар күнгейімізге қоса көлеңкелі жақтарымызды да күн тәртібінен түсірмеген ақын. Ақынды атақты еткен де ең алдымен оның сықақтары, фельетондары мен мысалдары дер едім. Оның сықақшылдығы-оның отаншылдығы еді. Сол отаншыл ақын “түнімен ұйықтап, түсте тұратын, кейде сағат үште тұратын” желіккен жеңгейлерден “дейді екендер дейді екендерге” дейінгі аралықтағы тірлігі терістердің бірін де “тірі” қалдырғанемес. Сонысы үшін арғы-бергі таныс-білістері де, кейде тіпті министр де одан ығатын. “Денсаулық министрі Қамырбаев, қағазын күндегіден қалың жайып, отырған бір кез еді, жалғыз ғана өзі еді”, деп ауызды алысқа салатын сатира сардарынан ықпай көріңіз.

Асекең ірі ақындығына қоса парасатты прозик, дарынды драматург те болатын. Аударма саласындағы еңбегі де елеулі еді. Сол қара сөздегі ең шоқтығы биік шығармасы “Жыр күмбезі” дер едім. Роман, аты айтып тұрғандай, Сыр елінің сүлейі, жасымас жырдың дүлейі Базар жыраудың өлмес өміріне арналды. “Дүниеден өмір бітіп, өтсем де өзім, аралап жердің жүзін жүрер сөзім. “Көре алмай кейінгіні кеттім-ау” деп, арманда болмай-ақ қой екі көзім”, деген Базардың бүкіл болмысына бойлап бару тек Асқар сияқты ақынның ғана қолынан келетін еді. Асқардан басқа ешкімде: “Зар еңіреп қызың менен ұлың келді, бізбен бірге зар жылап жырың келді. Бір сүйе алмай бетіңнен туған-туыс, Базар ақын, өлгенің шының ба еді?” деп ел-жұртын жылата алмас еді.

Асқар кімді жазса да, нені жазса да барынша беріле, барынша төгіле жазды. Жадыға әл бітірді,жансызға жан бітірді. Жай нәрсеніңөзін жасандыра, жайната білетін. “Құйыла ақын төгілдіріп, үстін-үстінсияң кеппей. Жақсы өлеңдер жамырасын, қалатын боп естен кетпей”, дейтіні сондықтан болатын. “Суда өнеді, суда тұрып піседі. Су тазасын талғай жұтып ішеді. Жасылқияқ жамыратып шашағын, күнді сүйіп, күнге ашады құшағын. Сылап-сипап, талдап бойын тараса, қас қақтырмай қабағына қараса, құпырады, түрленеді, түлейді, бабын білер мейірімді қол тілейді. Дән қорегін күн нұрынан жияды. Әлсін-әлсін нәріне су құяды. Талбойына су маржанын түзеді, алтын қияқ су бетінде жүзеді”, деп Сыр маржаны - ақ күрішті аңсап күткен аяулысындай әлпештеп, әдемілеп әнге қосуға асығатыны да сондықтан-ды. “Неге сұлу? Неге мұнша қымбатты? Бұл сұрақта мынадай бір сыр жатты”, деп әрі қарай тағы құйындатар еді: “Өйткені оның сұлу шашын тараған, өйткені оның қабағына,қияғына асыл дәнді жиғызған, ақ себеттен астық тауын тұрғызған, еңбек ері, іске шебер ұл, қыз бар, төсінде алтын жарқылдаған жұлдыздар!”. Бұл-Асқар ақынның қолы күстен жарылған, өні күрен түстенген Сыр қазағына деген, туған ел, туған жерге деген көкірегін күңіренткен, жаны жүрегін тебіренткен оттан ыстық махаббаты еді.

Шынын айтқанда, күрішті кәрістен артық ешкім екпейді, бірақ Сыр қазағының күрішіне күріш жетпейді. Олай болатыны: кезінде алты Алаштың анасы, Тұранның жасыл жағасы болған Сыр жерінің құнарлы басқа. “Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе? Түрікке азаматта ел жеткен бе?!” деп Мағжан ақын бекер айтпаған ғой. “Ертеде Оқыс, Яксарт-Жейхун, Сейхун, түріктер бұл екеуін дария дейтің. Киелі сол екі су жағасында табасын қасиетті бабаң бейітін”, деген де Мағжан. Сол кезінде киелі жердің иесі болған батыр да дана бабаларымыздың басы жатқан жерде: “Алашым!” деп аһ ұрған Асқар ақын да жатыр. Құдайға шүкір, арты жақсы. Ел болып, еңсе көтердік. Қуанышымыз көкке жетерлік. Асекең мен Асекеңнің ардақты ағаларының басын қосып, атақ-даңқтарын байтаққа жайған баяғы “Еңбекші қазақ” та біраз жыл “Социалистік Қазақстан” боп “салтанат” құрып барып қайта қалпына келген. Ол қазір еркіндігіміздің төл құжатындай “Егемен Қазақстан” деп аталады. Қызылорданың газеті де солай: “Ленин жолы” емес, “Сыр бойы”. Ең бастасы-қаймағы бұзыла жаздаған қазақы қалпымыз бен ата салтымыз қайта оралды. Құт дарыған өңірдің өнегелі басшысы Икрам Адырбекұлы, “Бармын деген оңалар, жоқпын деген жоғалар” дегендей, нарықты кәдімгі қазақы қалыпқа жеңдіріп, ақын ағасына 100 жылдығына арнап дүйім елге той жасап, аламандата ат шаптырғалы жатса, бұл соның айғағы” деп жазады жазушы Т.Тобағабыл. * (1.3)

¤міріміздің , т±рмысымыздың сєніне қылықтары теріс келіп қалатын тоғышар атаулыны бастан сипап, арқадан қағып отырып та сілтейтін немесе жақтан осып, желкеден т‰йіп те сілтейтін мінезі бар. Бірер мысал келтірсек:

• 
  Сіз колохоздың кімі боласы?
  
• 
  Бастығының бірі боламыз!
  
• 
  Егіске қалайсыз?
  
• 
  Несін с±райсыз?
  
• 
  Дайындығыңыз қалай?
  
• 
  Дайындығымыз сондай?
  

Соқаға шап бергелі т±рмыз,

Кµлікті жиыстырып жатырмыз,

Бағуға ±йыстырып жатырмыз…

Арықты қазғалы жатырмыз,

Рапортты жазғалы жатырмыз,

Ремонтты бастағалы отырмыз,

Жарамсызын тастағалы отырмыз…*(8.36.)

-деп лепірген бастық (“Мылжыңның бет-аузы”, 1932) ақырында ешбір ж±мыстың жігін таба алмаған жетесіз бейшара боп шығады. Ал, жігіттің бар-жоқ сєні мен мєні сақал-м±ртында деп ойлайтын, сақал-м±ртынан ертелі-кеш қолы кетпейтін сылқымсымақтар Асекеңнен мынадай енші алады:

Сµйтіп біздің Қозыбақ

Оны кµрсе – оған сақ,

М±ны кµрсе – б±ған сақ,

Бір к‰ндері бакенбарды жасатты,

Екі самайды єкеліп аузына асатты.

Самай шаш салбырап т‰сіп кетті,

Танау астындағы м±рт ±шып кетті…

Б±л екі ‰зінді Асқар – сатириктің аяқ алысын бірден аңғартады. “Лап десе, тап бергелі т±рмыз, соқаға шап бергелі т±рмыз” сияқты бірде астарлы, бірде ашық келеке к‰лкі ақынның творчествосына єуел бастан-ақ тєн болатын. Стиль дегенімізіді, яғни жазу мєнері мен µрнегін танытып беретін.

А.Тоқмағамбетовтың алғашық сықақа µлеңдерінің бірі – “Тоқалдың назында”:

• 
  Ей, немене, қабағыңды т‰йіп,
  

Кµп сандалмай бер жылдам,

Кµжең болса қ±йып!

деп салатын ашық єжуалы сықақта тоқалдың ж±мысқа қыры жоқтығы, бірақ, солай бола т±ра, “елдің єйелдерінше” єсем киінгісі келетіні шебер сыналады. Тоқалдың сиқы оның µз аузынан шыққан:

• 
  Тамақтан басқа нем бар?
  

Киім-тамақ таппасаң,

Екі қаында нең бар?!

-деген сµздермен ашып айтылады. ¤леңді оқығанда сатира уытына, шындықты келекелеген шымырлыққа кездесеміз. А.Тоқмағамбетовте тоқпақпен ±рып тастайтын қаһарлы к‰лкі де кездеседі. Оның қаһарлы сатирасы капитал д‰ниесіндегі “достарына” бағышталған. Халықаралық тақырыпқа қаламды жиі сілтеп келе жатқан сатирик ақын капиталистік т‰нектің қара пиғыл єрекеттерін, доллар емген арсыздық қаракетін, қанаушылық з±лымдықтары, пайдак‰немділік, озбырлық, екіж‰зділік жєне басқа толып жатқан мерезедрін сатира семсерімен осқылап, айдай єлемге єшкерелеп береді. А.Тқмағамбетовтың б±л саладағы сан алуан саналы туындыларының тµлбасы “Берлин кµшесінде” деп аталған µлең-памфлет еді. Б±л µлеңде тыныс тарылтқан с±рғылт сурет, с±мдық кµріністерін ғана емес, оларға қарсы қимыл-єрекет те бар, сатирик А.Тоқмағамбетовке тєн оптимистік µршіл ‰н бар: ашынған ана ‰ні, ж±мысшылар ‰ні, революцияның жеңімпаз к‰шіне, жарқын келешекке берік сенімді ‰н.

Ақынның сықақ µлеңдері кµркемдік жағынан ақсап жатады, тым тік айтатыны болады. Сатирик µлеңдерінің, єсіресе халықаралық µлең-фельетондарының бастапқы уытын сµз соңында єлсіретіп жіберетін кездері де кездеседі. Б±л ертеректегі туындыларынан ±шырасады. Єдебиетіміздің б‰гінгі µрісіне лайық шеберлікті жазу стилі сонау 20-30 жылдары қалыптасқан А.Тоқмағамбетовтен талап етуіміз қиын болар. Ол бойындағы табиғи дарынын µз тµтесінен дамытып µскен, кµп уақытын, кµп к‰ш-қуатын қарбалас кезеңдердің қиындығына беріп µскен халықтық ақын, халықтық талант.

А.Тоқмағамбетовтің єзіл-сықақ µлеңдерінде, мысалдарында, єңгімелерінде сєнді к‰лкі, мєнді к‰лкі, суретті к‰лкі, яғни қ±діретті к‰лкі ересен. Сатириктің су тµгілмес жорғадай тайпалатын сєттерін байқасаңызшы. В.Г.Белинский: “… Кµркем єдебиеттің бояуы да, ‰ні де.. бєрі – тіл. Тілге ең қажет қасиет – суреттілік, кµркемдік” деп айтқандай, А.Тоқмағамбетовтің єсіресе, єзіл-сықақ єңгімелері мен фельетондары бастан-аяқ осы деңгейде. * (7. 25.)

Ия, “к‰лкі сµздің шатысынан тумайды”. Қазір біздің кейбір жас сатириктеріміз єзіл-сықақ µлең, єңгіме жазғанда єдеби µлшемнің ауқымынан шығып айдалаға кетіп қалатын, т‰сінікті-т‰сініксіз сµздерді қ±растыра беретін, “жаңалыққа” ‰йір болып т±р. ¤леңдері тіпті ±йқас, ырғақ іздемейді, белгілі бір дені д±рыс буын санын кµре алмайсыз. Оқырманның, тыңдаушының кµкейінде қона қалуы, қ±лағына қ±йылып жаттала қалуы қиын. Тегі, қашанда кµркемдік қасиеті толымсыз д‰ниенің нарқы қымбат, µмірі ±зақ болған емес. ¤з басымда ерекше билік болса, сол жас сатириктерді мектеп қабырғасына отырғызып қойып, оларға Асқар Тоқмағамбетовтің сықақ µлеңдерін, тіпті сықақ єңгімелерін де жаттатар едім!” дейді Ғаббас Қабышев “¤зіміздің Асекең” атты µз естелігінде.