«диуани лұҒат-ит-түрік» ЕҢбегі негізінде орта ғасыр түркілері танымындағЫ Әлем бейнесінің этнолингвомәдени көрінісі
жүктеу/скачать 31.18 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Divanu Lugati’t Turk” Qali^masi Esasinda Orta Qag Turkleri Bilincindeki Dunya Goru^unun Etnolengukulturel Goruntusu
- Anahtar kelimeler
- Key words
|
«ДИУАНИ ЛҰҒАТ-ИТ-ТҮРІК» ЕҢБЕГІ НЕГІЗІНДЕ ОРТА ҒАСЫР ТҮРКІЛЕРІ ТАНЫМЫНДАҒЫ ӘЛЕМ БЕЙНЕСІНІҢ ЭТНОЛИНГВОМӘДЕНИ КӨРІНІСІ Miras M. KOSIBAYEV1 “Divanu Lugati’t Turk” Qali^masi Esasinda Orta Qag Turkleri Bilincindeki Dunya Goru^unun Etnolengukulturel Goruntusu Ozet: Gunumuzde koku derm Turk uygarligini meydana getirme yolunda koku bir olan Turk halklarimn geqmi§ tarihi, dili, edebiyati, kulturu, yaqami, mitolojik inanqlari ve maddi degerlerinden bilgi veren yazi abidelerini her yonden araqtirmak, incele- mek hicbir zaman onemini kaybelmemislir. Makalede Eski Turklerin mirasi olan Orta Qag’daya§ami§ koku ayni Turk halklarinin dogal zihniyeti ve etnik bilinci, bo§luk ve zamani benimsemedeki manevi ve maddi degerler sistemi M. Ka§garli’nin “Divanu Lugati ’t Turk” ansiklopedik eseri esasinda incelenmiqtir. Anahtar kelimeler: Divanu Lugati’t Turk, Orta Qag Turkleri, dunya goru§u. Ethnolinguocultural Aspect in the Worldview of the Medieval Turks Conscious on the Basis of the “Divanu Lugati’t Turk” Abstract: The article includes study of unique ancient Turkic civilization, material and intellectual cultures, common origin and history, language and literature, spirituality and beliefs, which are clearly seen in written records of Turkic civilizations. The scope of the article is descendants of the ancient Turkic medieval natural personality and ethnical outlook of the Turkic people, the space and time in the development of spiritual and material values, which was greatly illustrated in the heritage of Turkic literature “Divanu Lugati’t Turk”. Key words: Divanu Lugati’t Turk, Medieval Turks, worldview. Дүниенің төрт бұрышын алған көне түркілердің мұрагерлері орта ғасырлық түбі бір түркі халықтарының табиғи болмысы мен этностық дүниетанымын, кеңістік пен уақытты игерудегі рухани және материалдық құндылықтар жүйесін айшықтауда М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» энциклопедиялық жәдігерінің маңызы ерекше. Ғалым Ә.Т.Қайдар «Этнос және оның тілін біртұтас, өзара тығыз байланысты құбылыс деп қарасақ, тіл қоғамда тек сол этностың қарым- қатынас құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар оның (этностың) бүкіл рухани, мәдени байлығының куәгері іспетті барлық болмысы мен өмір-тіршілігінің, дүниетанымы мен әдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата мұрасы, асыл қазына ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын қызметі тағы бар» деп, лингвомәдениеттаным мен этнолингвистиканың сабақтастығын көрсетіп, этнолингвомәдениеттанымдық зерттеулерде лексикалық қорды «Табиғат», «Адам», «Қоғам» макрожүйелері негізінде қарастырудың маңызын анықтап бергені белгілі (Қайдар 1998: 34). Орта ғасырлық түркілер дүниетанымындағы әлемнің тілдік бейнесі де аталған макроконцептілердің тілдік модельдері арқылы көрініс табады. «Диуани лұғат-ит-түрік» тілінде кездесетін орта ғасырлық түркілер санасындағы ақиқат дүниенің идеялық құндылықтарын бейнелейтін концептілерге сараптама жасап, олардың тілдік модельдерінің архимазмұнын қарастыру жалпытүркілік концептуалды жүйенің эволюциялық дамуы мен сыртқы және ішкі құрылымын зерделеуге мүмкіндік береді. Орта ғасыр мұрасына жататын «Диуани лұғат-ит-түрік» жәдігерін антропоөзектік лингвистика негізінде зерттеу арқылы көптеген концептуалды ғылыми ақпараттарға қанығумен қатар, бүгінгі түркі халықтарының болмысын, соның ішінде қазақ халқының таным ерекшелігін тани түсуге болады. «Дүниетаным ақиқатты рухани-практикалық тұрғыдан игеру жүйесі болып табылса» (Орынбеков 1996: 85), тіл санада танылған ұғымдар жүйесінің, танымның ақиқат өмірдегі бейнесі ретінде дүниетанымның қалыптасуына арқау болады, ұзақ хронологиялық мерзімді қамтитын ұрпақ сабақтастығының, таным бірлігінің алтын желісі қызметін атқарады. Әрбір халық әлемді оларды қоршаған заттарды өзінше елестетіп, қабылдайды. Себебі, әр елдің тарихы, төл мәдениеті, ұлттық таным мен талғамы, тілі, діні әртүрлі болып келеді. Тіл адам үшін тек қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын механизм ғана емес, ақиқат әлемі туралы ақпарат беретін саналы құбылыс. Ұрпақтан-ұрпаққа жететін рухани-мәдени құндылықтар жүйесі тілдің ақпараттық-кумулятивтік қызметі арқылы жалпы адамзаттық өркениет кешенін қалыптастырады. Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өзіндік рухани құндылықтарын қалыптастыратын таным-талғамы келесі тарихи кезеңдегі жас ұрпақтың таным-талғамының талабына, тәжірибесіне байланысты сәл ғана өзгеріс тапса, кейде еш өзгермей жаңа құндылықтар өзегіне айналып келесі ұрпаққа жалғасып отырады. Түбегейлі жоқ болып болмаса танымастай өзгеріске ұшырау қауіпі жоқ. Бұл далалық танымның немесе түркілік дүниетанымның ерекшелігі. «Себебі көшпенділердің тіршілігі тек ритуалға, миф-аңыздарға негізделген. Ондағы ең басты қағида - «біз және өзгелер», қан тазалығына негізделген қарым-қатынас» (Есім 2004: 96). Этнос дүниетанымы адамзат ақыл-ойының даму деңгейіне байланысты жетіліп, шыңдала түсетін мәдениеттің даму кезеңдерінің әрбір сатысынан өткен сайын ақиқат дүниені тек логикалық-позитивтік қана емес, этикалық-моральдік, ментальдік тұрғыдан да таныта алады. Мифологиялық-діни түсініктен өрбіген «Тәңірлік идеясы» көне түркілер дүниетанымының негізіне айналса, орта ғасырда ислам мәдениетінің ықпалы зор болғаны белігілі. С.Г.Кляшторный тәңірдің функционалдық бейнесін «ғаламды да, адам тағдырын да Тәңірі билейді: адамзат тағдырына тән қуаныш-қайғы да Тәңірден жіберіледі; қағандарға билік, даналық сыйласа, халыққа қағанды сыйлайды; қағанға қарсылық білдіргендерді жазаға тартады; қағанға бұйрық беру арқылы мемлекеттік, әскери істерге де басшылық етеді» деп түсіндіреді (Кляшторный 1981: 131). Философиялық ойдың көрінісі Махмұт Қашқари жәдігері тілінде барынша жан-жақты байқалатынын қазақстандық зерттеуші Д.Кенжетай «Араб тілі мен парсы тілінің аспандап тұрған кезеңінде түркі тілінің байлығын көрсету, әрі арабтарға түркі тілін үйрету үшін жазылуы, сонымен қатар көне түркі тілінен, дүниетанымынан, әдет-ғұрпы мен салт- санасынан, сондай-ақ сол дәуір тарихынан хабар беруі тұрғысынан да бұл еңбек өте құнды болып саналады» (Кенжетай 2005: 25) деп көрсетеді. Ескерткіш тілін зерделей отырып, ғұн дәуірінен бастау алған «Тәңірлік идеяның» орта ғасыр түркілерінің дүниетанымынан да орын алғанын көруге болады. Сөздікте тәңірдің жаратушылық құдіретіне байланысты Teyri azun turutti «Тәңір дүниені жаратты» (DLT: II: 303), Teyri olyerig yaratgan «Жерді жаратқан тәңір» (DLT: III: 352), Teyri yalyuk turputti «Тәңір адамды жаратты» (DLT: II: 303), Teyri oyul togturdi «Тәңір ұл тудырды» (DLT: II: 173) т.б.; тәңірдің құдіреттілігі мен парасаттылығына байланысты Umunc Teyrige tut «Үмітіңді Тәңірден күт» (DLT: I: 133), Teyri meniy isim etti «Тәңірі менің ісімді оңғарды» (DLT: I, 171), Teyri meni bayutti «Тәңір мені байытты» (DLT: II: 325), Teyri kar karlatti «Тәңір қар жаудырды» (DLT: II: 347), Men Teyriden umundum «Мен тәңірден үміттендім» (DLT: II: 206), Teyri meni kodhezdi «Тәңір мені қорғады» (DLT: II: 162), Teyri olug tirgurdi «Tayipi өлікті тірілтті» (DLT: II: 179), Ol Teyri seni maya sevturdi «Сені маған сүйдірткен Тәңір» (DLT: II: 185) т.б.; тәңірге тиіс мадақтар Uluglug Teyrige «Ұлылық тәңірге (тән) » (DLT: I: 150), Teyririg okus ogdumiz «Тәңірді өте мақтан тұтамыз» (DLT: I: 472) т.б.; тәңірге қатысты мақалдар мен тұрақты тіркестер Susegen udhka Teyri muyuz bermes «Сүзеген өгізге тәңірі мүйіз бермес» (DLT: III: 364), Begim ozin ogurladi,Yarag bilip ogurladi. Ulug Teyri agirladi, Anin kut kiv turi togdi «Бегім өзі тасаланды, Сәтін біліп жауып алды. Ұлы тәңірі құрмет тұтты, Содан құт-бақ дәулет туды» (Бегім істің сәтін бағып, қосындардан шеткері кетіп жасырынды; Істің сәтін біліп, уақытында істеді; Ұлығ тәңірі әзіздеп, содан құт, дәулет туды; бақыт тапты.) (DLT: I: 301), Toyin tapugsak, Teyri sevinssiz «Тойын табынғыш, Тәңірі сүйінішсіз» (Мұсылман болмағандардың дін басылары Ұлы Тәңірге құлшылық етіп табынар, бірақ Ұлы Тәңір оның табынғанына сүйінбес, разы-хош болмас.) (DLT: III: 377) т.б. сынды тілдік бірліктерден Тәңір жаратушы Алланың синонимі іспеттес көрініс тапса, кейбір түркі тайпалары арасында аспан және үлкен, зор нәрселер үшін де тәңір лексемасының қолданғандығын көруге болады (МҚ: III: 505). Жәдігер тілін антропоөзектік лингвистика аясында зерделей отырып, «Диуани лұғат-ит-түрік» тек сол жазылған уақыттың ғана ерекшелігін емес, тұтас ғасырдың, бүгінде жеке-жеке ұлт болып ұйыған сол кездегі біртұтас түркі халқының болмысы мен танымы сыйдырылғанын көреміз. Осындай тарихы терең бірліктердің бірі - құт лексемасы. М.Қашқари qut лексемасына «құт, бақ-дәулет» деген анықтама беріп, qutluy «құтты» сөзінің осыдан шыққанын айтады (МҚ: I: 379). Uma kelse qut kelir «Қонақ келсе құт келер» (DLT: I: 92). Ulugni uluglasa qut bulur «Ұлықты ұлықтаса, құт болар» (Жасы үлкен қарияларды құрметтесе құт болар) (МҚ: I: 358); Kut kuwiy berse idhim kuliya, Kunde isi yukseben yokar awar «Тәңірім берсе құлына бақ, құт-дәулет, Ісі оңалып, көтерілер күнде өрлеп» (МҚ: I: 379). Аталған лексеманың сакральді сипаты көне түркі дәуіріне жетелейді. Көне түркілер дүниетанымында құт адамзатқа өмірлік күш-қуат, несібе, ырыс-береке, байлық, абырой-атақ, бедел әкелуші кие болған. Көне түркі тілі сөздігінде qut моносиллабына «счастье», «благо», «удача», «успех», «счастливый удел» мағыналары берілген (ДТС 1969: 471). Қазіргі кейбір түркі халықтары тілінде qut лексемасының адамды тастап кетсе адам ауыра бастап, келмесе өмірден өтететін тылсым күш мағынасын да көреміз. Мәселен тув.: kuwt «миф. Жан, өмір беруші күш»; алт.: kuwt «өмірлік күш-қуат мағынасындағы жан; ұрпақ, бақыт сыйлаушы рух»; хак.: xuwt «тірі адамның жаны» (Исабекова 2011: 101). Сонымен қатар құтты Ұмай анамен бірлікте қарастырушылар да кездеседі (Ескеева 2007: 65). Құт ұғымының дәстүрлі қазақ дүниетанмында да кеңінен орын алғанын құтты, құтсыз, құты қашты, құтты болсын, құт-береке, құтты қонақ болу, құтты орнына қондыру т.б. тілдік бірліктер дәлел бола алады. Негіздей айтқанда, құт ұғымы түркілердің сан ғасырлық тәжірибесі мен таным-түсінігі арқылы қалыптасып, жалпытүркілік сана арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан, архаикалық құндылықтар жүйесіне жатады. «Диуани лұғат-ит-түрік» тілінің этнолингвомәдени көрінісін ислам дінінен бөлек алып қарастыра алмаймыз. Себебі Қарахан мемлекетінің идеологиялық негізі - мұсылман діні болған. Соған сәйкес белгілі дәрежеде рухани құндылықтар жүйесі қалыптасып, әлі күнге дейін жалғасын тауып келе жатыр. Ислам сөзі - «мойынсұну, бағыну, берілу, амандықта болу» деген ұғымды білдіреді (Қайдар 2013: 665). Бұл сөздің терминдік мағынасы - Ұлы жаратушы Ие Аллаға мойынсұну және Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың дін ретінде әкелген, үйреткен, жеткізген нәрселерін толықтай қабыл етіп, ұстану. Ескерткіш тілінде idhi «ие, еге» лексемасы жаратушы мағынасында қолданылған (МҚ: I: 117). Дәстүрлі наным-сенім бойынша адам бойында ұялаған немесе адаммен бірге жүретін, көрінбейтін тылсым күш те ие деп аталған. Соған сәйкес қазақ тілінде иесі бар, иесі қысты, иесі қозды т.б. сынды ұғымдар қалыптасқан. Тәңіршілдіктен бастау алған Жаратқан ие, Жасаған ие, Тәңір ие, Түп ие деген ұғымдар түркі халықтарына ислам дінінің келуіне байланысты тек Алла Тағалаға қатысты айтылатын болған. Ал biti лексемасына М. Қашқари «көктен түсірілген кітаптардың бірі» деген анықтама беріп, ол сөздің қандай түрік диалектілеріне жататыны жайлы ешқандай сөз қозғамайды (МҚ: III: 297). Дж. Клосон көне түрік тіліндегі bitig лексемасының негізі болып табылатын biti сөзі көне түркі кезеңінде де «жазу, хат, кітап» мағынасында қолданылғанын көрсетеді (Clauson 1972: 303). Одан бөлек XI ғасырда пәле-жаладан қорғайтын тұмардың да жәдігерде bitik деп берілуі оған жазылатын жазумен (аят, сүремен) байланыстыруға болады. Мұсылмандардың бес парызының бірі - намаз сөздікте жалпытүркілік yukunc лексемасы арқылы беріліп, намаз жасау yukunc etmek деп көрсетілген (МҚ: II: 44). Адам баласы - жұмыр басты пенде болғандықтан өмір бар жерде өлімнің бар екенін түсінеді. Білмейтіні - өмірдің қаншаға созылатыны, қалай болатыны, өлімнің қашан келетіні және неден болатыны. Яғни адамзат үшін өлім мен өмір бір біріне қарама-қарсы ұғымдар. Өмірдің қас қағым сәтте өтіп кететін мәңгілік емес екенін біліп, алдамшы нәрселердің барлығына argus дейтін орта ғасырлық түркі халықтары, жалған дүниені argus azun деп атаған (МҚ: I: 125). Шігілдер azun лексемасын екі дүние мағынасында да bul azun «бұл дүние» және ol azun «ол дүние» (ақырет) деп қолданған (МҚ: I: 107). Жәдігерде мәңгілік дүние meygu azun деп беріліп, жырда: жүктеу/скачать 31.18 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|